POTREBA ZA ZAJEDNIČKIM NAZIVOM:
Premda se u novije vreme pojam književne avangarde, kao naziv za bitne pojavne oblike nacionalnih književnosti i kao zajednički naziv za važne tendencije u svetskoj književnosti XX veka, sve više širi, on još uvek izaziva brojne otpore, posebno tamo gde nije potvrđen nacionalnom književnom praksom. Ponekad se kao argument uzima pomanjkanje skupina u većem delu nacionalnih književnosti, koje bi sebe nazivale imenom avangarde.
Naime, pojam avangarde pojavljuje se s jedne strane kao manje ili više postojana oznaka za pojedine grupe unutar nacionalnih književnosti, s druge strane kao vrlo labava i neobavezna kategorija koja označuje mnoga književna stujanja ili pravce koji se pojavljuju pod imenima raznih –izama, pa nas u svojoj raznolikosti nagone da potražimo u čemu je njihovo zajedništvo.
NEGATIVNE I POZITIVNE ODREDNICE:
NEGATORSKE TEŽNJE koje su zajedničke strukturama što su
nosile zastave različitih –izama u vremenu između otprilike 1910. i 1930.
godine XX veka. Dakle, avangarda kao:
1. osporavanje postojećih struktura, i izražavanje odnosa
prema njima;
2. dehijerarhizacija struktura i strukturnog poretka u
celini;
3. antiestetizam i ukidanje estetskih zabrana;
4. depersonalizacija umetnosti (gubitak ljudskog lika kao
središta strukture i temeljnog predmeta oblikovanja);
5. razbijanje logičke sintakse, stare semantike, zatvorenih
struktura utemeljenih na zdravom smislu…
KONSTRUKTIVNA NAČELA, pozitivne odrednice, avangarda kao:
1. minus postupci – izgradnja novih struktura na pozadini
određenog književnog poretka kao njegovo osporavanje;
2. fragmentarizacija nekada celovite strukture – težnja prema
otvorenim i prividno neobaveznim strukturama; nedovršenosti, slobodna upotreba
delova sopstvenih struktura, variranje istih tema i motiva, preispitivanje
samoga sebe;
3. pretapanje i izmena funkcija pojedinih književnih rodova i
vrsta – (poetizacija proze, prozaizmi u poeziji) – confusione dei generi,
Pođoli;
4. težnja prema sprezi različitih vidova umetnosti,
sinkretizam u umetnosti začet još u simbolizmu;
5. ukidanje podele na neumetnost i umetnost, uvođenje novih
vrsta: feljton, agitka, reportaža, zapis sna, tekst iz kabarea…
6. širenje semantičkog opsega koje se ostvaruje: ukidanjem
postojećih estetskih zabrana i uvođenjem leksika i leksičkih sklopova koji su
bili izvan granica dopušetnoga – varvarizmi, žargonizmi, dijalektizmi,
turpizmi, ocrnjivačke slike; stvaranjem leksičkih novotvorbi; izdvajanjem reči
iz uobičajenog sintaksičkog sklopa – Marinetijevo oslobođenje reči, prožimanjem
raznorodnih semantičkih nizova; razvijenom metonimičnošću i posebnom
metaforizacijom – posebno realizacija metafore;
7. načelo asocijativne izgradnje dela;
8. isticanje načela montaže, suprotstavljanje semantičkih
opozicija;
9. naglašenog otvaranja i istovremenog sažimanja vremena i
prostora ostvareno u: đavolskom simultanizmu; suprotstavljanje različitih
vremenskih i prostornih nivoa bez naglašene motivacije; „panoramičnosti” struktura
i sl.
10. kao težnja prema negaciji razumnosti sveta: uvođenjem
nemotivisanog zbivanja; parodijom i „crnim humorom”; groteskom i apsurdom…
11. kao umetničko htenje da se pređu granice „beskrajnoga i
budućega” (Apoliner), odnosno da se provede „revolucija duha” (Majakovski) –
što zaseca u pitanje o opštoj društvenoj funkciji avangarde.
Avangardna formacija u celini zapostavlja tradicionalne funkcije književnosti, kako funkciju izražavanja, tako i spoznajnu i društveno-analitičku; napušta i funkciju moralnog i etičkog vrednovanja, razvijajući u biti funkciju estetskog prevrednovanja s kojom je u uskoj vezi prevrednovanje moralno, etičko i društveno, i to ne s pozicija strukturisanog ideala kao ideološkog sistema, nego u ime optimalne projekcije u budućnost.
AVANGARDA – JEDINSTVO SUPROTNOSTI:
Suprotnosti se pojavljuju između suprotnih krila avangarde u evropskim književnostima, ali i unutar tih krila koja su obeležena imenima Apolinera i Marinetija. Mathauzer: „I tako na jednoj strani stoji polaritet geometričkog. Jubističkog, modelotvoračkog, apstrahujućeg načela i načela asocijativnog, psihološkog, podsvesnog, konkretnog. Ime toga pola je Apoliner. Na drugoj strani stoji polaritet reproduktivnog, onomatopejskog načela i načela supstancijalnoga, izražajnoga (radi se o ekspresiji supstancije). Taj polaritet zaslužuje da bude nazvan imenom Marinetijevim”.
SUPROTNOSTI se javljaju između:
– tehnicizma i slavljenja mašinskog jezika
(civilizam) – težnje prema primitivizmu i praoblicima
umetnosti, infantilizmu
– racionalno- konstuktivne izgradnje stuktura –
iracionalnoga, podsvesnoga,
automatičkoga načela
– težnje za književnim eksperimentisanjem, koja ponekad vodi prema
hermetizaciji struktura i njihovoj nerazumljivosti – izražene
volje da se stvori novi jezik za mase i sve društvene ćelije prožme novom
umetnošću (odatle bujanje primenjene književnosti i umetnosti)
– naglašenog individualizma – spremnosti da se umetnik
podredi kolektivu
– pojave tragičnog, ali apstraktnog lirskog subjekta koja ravna
stukturom – potpunog obezličenja stuktura sve do težnji za
reifikacijom ili autentizmom
Ipak, ove opozicije imaju, govorimo li o strukturnim novotvorbama, mnoge zajedničke ciljeve: rušenje starih stuktura i stvaranje novoga jezika.
PITANJE O STILSKOJ FORMACIJI:
Avangarda se opire stvaranju čvrstih i celovitih sistema. Lotman je o pesmi Majakovskog rekao da „tekst koji je izgrađen na inkompatibilitetima ne stvara strukturu, njegova strukturnost je prividna, to je ne-sistem kojemu su dodeljene spoljne odlike sistema i zbog toga je iznutra haotičniji”.
To znači da avangarda ne stvara celovito strukturirane tekstove, pa ne teži ni stvaranju celovite stilske formacije kao strukture struktura, ona je antiinformativna, a čim njezini postupci uđu u veće strukturirane celine – oni prestaju biti avangardnim. Zračenje načela avangarde zato je znatnije od njenih ostvareja, zona delovanja na književnost XX veka daleko veća od njenog jezgra, pa proizilazi da o avangardi kao stilskoj formaciji možemo govoriti samo uslovno, uvek naglašavajući njene suprotnosti unutar jedinstva u prevrednovanju sistema i opiranju izgradnji bilo kojeg novog i zatvorenog.
AVANGARDA: KNJIŽEVNOST I SLIKARSTVO: (iz Poetike osporavanja)
Avangardno kretanje dovelo je do pomaka od auditivnog doživljavanja sveta prema vizuelnom, od muzike prema slikarstvu. Genetski se taj prelom u kretanju od simbolizma prema avangardi povezuje s pojavom kubističkog slikarstva, s zatim i filma koji agresivnošću nove umetnosti remeti odnose već poremećenih odnosa među sistemima pojedinih vrsta umetnosti. To premeštanje težišta prema vizuelnoj percepciji sveta primetno je već na nivou slikovnosti metaforičkih konstrukcija koje često zaista postaju slikama što povezuju različite semantičke nizove. Ono je vidljivo u prenosu likovnih saopštenja sredstvima književnog teksta, supstitucijom „ilustrativne naravi”. Javljaju se postupci oponašanja nemog filma, oko kamere, fleš bek… Naglašeni grafizam, posebno u prezentaciji slobodnog stiha, takođe pripada kategoriji jačanja vizuelnog učinka.
Slikarstvo i književnost avangarde negiraju oponašanje zbilje kao svoje polazište – težište se premešta s označenoga na označitelja, što je u krajnjoj instanci dovelo do pojave apstraktnog slikarstva i transmentalnog jezika (zaum ruskih futurista). Zbilja se svodi na znak, a u manje ekstremnim slučajevima oponašanje zbilje zamenjivalo se analitičkim pristupom predmetu: rastavljanju na delove. To vodi ka poricanju euklidovskog sveta – Jevgenije Zamjatin, razbijanju kontinuiranog prostora – Pikaso, semantičkom pomeranju objekata iz njegovog uobičajenog konteksta u novi i neočekivani – sdvig, razbijanju vremenskog i prostornog kontinuiteta – dislokacija ploha.
Kasnije se ističu načela supOstavljanja ili supRotstavljanja (jukstapozicije) semantičkih, prostornih i vremenskih fragmenata. Sve više se iz kinematografije preuzima pojam montaže, koji u suštini označuje ne samo suprotstavljanje znaka A i znaka B, nego i konstrukciju značenja C (Majakovski, Babelj). Montaža se smatra krucijalnim pojmom za avangardu. Pojmovi dekomopozicije, dislokacije, pomaka pretpostavljaju postojanje tradicionalne „pozadine” (rus. fon) na kojoj čitamo savremene tekstove. Najrečitiji su primeri gde novo nastaje desemantizacijom staroga (Dišanova ili Maljevičeva Mona Liza), ili kod Džojsa ili Kazantsakisa – gde je tradicionalna pozadina označena naslovom romana (ili Crnjanski Lirikom Itake). Takođe, tradicionalna osnova prisutna je u i pozadini policitatne Puste zemlje T.S. Eliota ili kod Madeljštama.
Sve to potvrđuje da je početna funkcija avangarde estetsko prevrednovanje, ali se ono ne zaustavlja na tome, već unosi i izvanestetske elemente postupkom kolaža, u obliku uvođenja autentičnih fragmenata novinskih, dokumentarnih, autobiografskih… poezija se oslobađa njenog „kvadrata” rime i ritma ka slobodnom stihu, umetnost uopšte ne samo što osvaja novi semantički prostor, već i grčevito traži nove funkcije umetnosti u prevrednovanju moralnom, etičkom, socijalnom i političkom. Ipak, avangarda prestaje biti avangarda kada podleže kanonizaciji, njezina se bit opire stvaranju novog estetskog sistema i svakoj sistematizaciji.
AVANGARDA I TRADICIJA:
Avangardni pokreti počinju kao izrazito ikonoklastički i
estetski provokativni pokreti, a desemantizacija zatečenih znakovnih sistema je
učestali i bitni postupak. U tom smislu veliki je deo avangardnih tekstova
citatan po tome što posredno ili neposredno označava svoj odnos prema
prethodnim formacijama, odnosno prema tradiciji. To podrazumeva dva postupka u
zavisnosti od udaljenosti teksta sa kojim se ulazi u odnos:
1. desemantizacija – tekst je blizak, iz stilske formacije
prethodne avangardi
2. resemantizacija – tekst je udaljenji, manje prisutan u
svesti.
Takođe pozivanje na početke kulture karakteristično je za celu avangardu, jer se ona u odnosu spram tradicije obraća nultoj tački kuture – primitivnoj umetnosti, neposrednosti dečijih crteža, varvarstvu… Nadrealisti su se pak okrenuli pratvari podsvesnoga, a lepotu vide u delima neprilagođenih, izuzetnih stvaralaca: Brojgela, Sada, Lotreamona, Dalija… Takođe, avangarda oživljava i antinormativnu, antikonvencionalnu, često na pučku supkulturu oslonjena alternativne linije evropske književnosti – Vijon, menipska satira, Rable…
AVANGARDA I ROMANTIZAM:
Avangardno pozivanje na romantičarsku tradiciju počiva na shvatanju te formacije kao negativne prema klasicizmu, jer je sprovela lirsku revoluciju, koja se napustivši tradicionalne modele obratila narodnom govoru i poetici, koja je dehijerahizirajući postojeće književne vrste unapređivala klizanje iz objektivnog u subjektivno. U romantizmu je avangarda tražila načelo disonantne razdrtosti lirskog subjekta, razbijanje epskih celina na fragmente koja je filmska teorija nazvala montažnim komadima, nedovršenost struktura, a na kraju i onu lirsku, globalnu i kosmičku pobunu.
Romantizam nas je naučio izricati ljubav i nasleđe je romantičarskih lirskih modela prisutno je sve do naših dana u izvantekstovnim kolokvijalnim izričajima, tako i na nivou supkulture. Ali, suprotstavljajući se tradiciji, avangardno pesništvo je stavilo na reč ljubav estetsku zabranu. Majakovski u vezi s tim pesmu imenuje Pro eto (O tome, 1923). Takođe, romantičarski apel ženi pretvorio se u krik osamljenika u vremenu – prostorno označenom.
Buntovno prometejstvo je ona stuja u evropskom romantizmu na koju su se avangardisti često pozivali. U rusiji u prvom naletu estetskog vrednovanja književne tradicije avangarda programski zbacuje Puškina, Dostojevskog, Tolasoja i dr. s Parobroda savremenosti, ali Puškin nije ovde označen kao romantičar nego kao generel klasika ruske književnosti. Uskoro za tim počinje reinterpretacija (Cvetajeva, Pasternak, Majakovski).
U pojedinim slučajevima pridev „romantički”, kao oznaka naglašenog položaja lirskog subjekta, pridje se onim pesnicima čija lirika, kao u Majakovskog, sliva pesnikovu mitologiju i njegov život u nedeljivu celinu, pa se iz njenog semantičkog sklopa može deucirati i njen stvarni libreto, kao i jezgra pesnikove biografije. O tome je govori Pasternak, koji se želeo ograditi od takvog lirskog subjekta.
AVANGARDA I REALIZAM:
Predstavnici ruske književnoteorijske misli avangarde, najpre ruski formalisti, nisu slučajno posvetili pažnju proučavanju skaza, kao stilskog postupka koji je u ruskoj prozi težište s fabularnih situacija i karaktera prebacio na reč, s označenog na označitelja, i koji je ujedno, uvođenjem lokalnog, narodnog govora i naivnog pripovedača, narušavao aksiološku hijerarhiju ruskog realističkog romana. To je sve upotrebljeno kao maska kazivanja, jer protorealistički modeli postojali su i razvijali su se paralelno sa realističkim.
Taj zasebni tip razvio je narodnog pričaoca i njegov karnevalski groteskni duh, kojeg je prihvatila i avangarda, jer je upravo on znao oploditi prozu subverzivnošću naivne perspektive i govora koji je redovno suprotstavljen njihovim – klasnim – uniformitetima, unezveritetima, svemučilištima, geštapovima, palicijama, monaškim lizama, arhimandrilima… Rastko, Momčilo….
„OPTIMALNA PROJEKCIJA”:
Pojam projekcije naglašava konstruktivno načelo velikog dela avangardnih tekstova istaknuto njihovom orjentacijom na budućnost u ime prevrednovanja prošlosti i negiranja sadašnjosti, a atribut optimalna podrazumeva mogućnost izbora među drugim mogućim projekcijama – što je za avangardne tekstove bitno. Ovaj pojam potvrđuje i niz samoimenovanja pojedinih avangardnih pokreta (futurizam, konstruktivizam, zenitizam, ultraizam) koji u sebi sadrže zapravo budućnosnu projekciju. Učestalo je služenje metaforama koje počivaju na naučnim pojmovima – LEF: veliki proces rastavljanja atoma u umetnosti što ga vrši futurizam, ili umetnost kao izgradnja dijalektičkih modela sutrašnjice. Umetnost se ne sme nalaziti izvan granica sutrašnjice, jer je nikada neće biti u tom slučaju.
Pojam ne označava utopiju, jer to podrazumeva idealnu zatvorenu zemlju sa idealnom društvenom strukturom. Avangarda negira takav prostor sa skepsom prema čvsto strukturiranom prostoru budućnosti – Zamjatin, Mi. Takođe „optimalna projekcija” ne označuje idealno strukturisan prostor budućnosti, ona ga i ne nastoji definisati, već označuje kretanje kao biranje optimalne varijante u prevladavanju zbilje. Probavanje različitih projekcija i varijanti je postupak kojim se odbacuje jedna od mogućih varijanti društva.
Optimalna projekcija je slamana u tekstovima evropskih nadrealista, posle ekspresionističkog mesijanizma, ali i unutar skupine OBERIU, čiji se tekstovi odlikuju naglašenom parodičnošću, crnim humorom i apsurdom. Ipak, i nadrealisti imaju prisutno sutra i novi život. Tristan Cara: Ako pesnik ne prihvata to društvo i taj svet što ga je stvorio, onda je to zbog toga da stvori novi koji više odgovara njegovim željama. Ako idući dalje on poistovećuje uslove opstanka sa zbiljom spoljašnjeg sveta i odlazi u svoj unutrašnji svet, onda postupa tako da bi usmerio projekciju svojega unutrašnjeg sveta prema budućnosti kao neku ostvarivu veličinu, kao stalno rastuću nadu.
MOĆ I NEMOĆ AVANGARDE:
Bez osećaja prethodništva, pa prema tome i pogleda usmerenog u budućnost nema svesne avangarde. Ali je upravo u moći anticipacije sadržana i nemoć avangarde: osećaj preuranjenosti. Lirski subjekt Oblaka u pantalonama, bar gledan spolja, uvek se pretvara u predmet poruge ili se doživljava kao klovn… Mnogi primeri cirkusko-zabavljačke motivisanosti, likovi s ruba pameti, nisu samo oznake za dehijarhizaciju umetnosti, nego i simptomi nemoći direktne konfrontacije sa sistemima u kojima gore ne samo rukopisi, nego i knjige, a nosioce izrođene umetnosti guta ništavilo. Modeli pučke zabave, cirku, varijete, kabare, postali su znakovima otpora kiču i monumentalizmu normativnih estetika. Takva umetnost je bila zabranjivana, ali hajke s leva i desna kojima se izlagala avangarda sigurno su najveće priznanje njezinoj moći. Ako se njena nemoć očitovala nizom samoubistava, onda se njena moć pokazivala u likvidacijama, progonima i lomačama…
Aleksandar Flaker