Uz prihvatanje kulturne obojenosti građanstva, neophodno je prihvatiti i uvek prisutnu političku prirodu kulturnog (odnosno onog koje se tiče grupnih afilijacija, bilo u etničkom, religijskom ili nekom drugom smislu). Ako priznamo izvesnu snagu argumentu da kao građani moramo imati pravo i na (svoju) kulturu, trebalo bi uvažiti i uvid da smo u (svojoj) kulturi odmah već i građani – jer i kultura je stvar politike, pripadanja, pregovaranja, odnosa moći, privilegovanja i marginalizacije. Građanski identitet nije sekundaran u odnosu na kulturni. Zapravo, teško ih je uopšte razdvojiti, a kako bi se izbegla mistifikacija koju kulturološka objašnjenja politike često sobom nose, potrebno je reafirmisati građansko i, ovog puta, njega injektirati u paradigmu kulturnog. S jedne strane, pristupi antropologije javnih politika mogu se koristiti za kontekstualno razumevanje širih društvenih implikacija pravnih i političkih dokumenata kojima se postavljaju osnove za kategorizaciju i upravljanje građanima i političkim telom. S druge strane, u okolnostima u kojima se pitanja određivanja (spoljnih granica) građanstva i njegovih unutrašnjih razgraničavanja (po etničkim i drugim linijama) postavljaju u samo središte političkih procesa – kao što je to slučaj u našem, ali i mnogim drugim postkonfliktnim društvima – građanstvo (kao potvrda pripadnosti) i državljanstvo (kao potvrda veze između pojedinca i institucija zajednice u kojoj živi) postaju plodan i važan etnografski teren, ne samo za antropološku disciplinu. Politički i pravni okviri u kojima se sprovode politike državljanstva i regulišu dostupnosti građanskih prava (i njihovo često vezivanje za prava konkretnih etničkih grupa), najdirektnije utiču na sudbine brojnih ljudi. Upravo su zato etnografske studije, kao komplementarna sredstva primene i testiranja teorijskih ideja, neophodne kao načini prodiranja u živući svet ljudskih odnosa konstituisanih uslovima normiranja i regulisanja zajednica građana i državljana. Otkrivanjem tog sveta najubedljivije nam se otkriva i istina da građanstvo nije samo teorijski koncept ili politička kategorija, već i definišući aspekt ljudske agensnosti i težnje ka dostojanstvenom životu.

Zaključna razmatranja

Jasno je da je građanstvo izrazito složen pojam, pojam-problem, koji upućuje na niz drugih složenih pojmova s kojima stoji u najbližoj vezi, ali koji implicira i brojne vrednosti za koje društveno-humanističke nauke obično nisu samo istraživački-neutralno zainteresovane, već teže da im i na angažovani način pristupe: prava, slobode, emancipacija, pripadnost, ali i isključenje, granice, privilegije. Paradoks građanstva izražava se u tome što

se ono istorijski razvijalo kao institucija inkluzije, garant prava i dostojanstva, ujedno se pravno formalizujući kroz granice, identifikacione dokumente i imigracione politike, postajući tako, prema rečima Karensa (Carens 1995), „moderni pandan feudalnoj privilegiji“. Aspekt privilegije još je izraženiji ako uzmemo u obzir da su nam životi gotovo sudbinski obeleženi vrstom i opsegom prava i sloboda koje uživamo – kao i ekonomskim standardom u kojem živimo – a koje „nasleđujemo“ pukom „lutrijom rođenja“ u jednoj političkoj zajednici umesto u nekoj drugoj (Shachar 2009).

Nema sumnje da je i ta tenzija između određujuće/ograničavajuće uloge građanstva (državljanstva) i emancipatorske istorije upisane u njegovu izgradnju uticala na obnovu interesovanja za studije građanstva i za revitalizaciju njegove upotrebe u različitim kontekstima. Pitanja koja ne prestaju da animiraju različite istraživače građanstva jesu na koje sve načine možemo biti aktivni građani, da li smo građani samo u pravno-političkoj sferi ili i u kulturnoj – koje su to zajednice kojima, kao građani, možemo da pripadamo i kojima dugujemo lojalnost – te mogu li se i naše kulturne (identitetske) zajednice pravno izraziti, te zaštititi svojevrsnim građanskim pravima. O ovim temama, između ostalog i u srpskom kontekstu, a posebno o temi kulturnog građanstva (kao alternative političko-pravnoj redukciji pojma), svakako vredi nastaviti istraživanja.

Brojne su teme i pravci razmišljanja koje problem odnosa građanstva i šire shvaćenog identiteta može da pokrene. Na jednom opštijem nivou, u ovoj studiji najvažnije mi je bilo da podvučem sledeće:

– Važnost samog pojma građanstva, kako za društvenu teoriju generalno, tako za antropologiju posebno; različite mogućnosti primene antropološkog pristupa istraživačkom problemu građanstva.

– Određenje sadržaja pojma građanstvo: šta nam ono kao okvir razumevanja društvene stvarnosti otkriva, koje sve procese i odnose među pojmovima možemo da tumačimo pod krinkom građanstva; odnos između građanstva i državljanstva, prava, statusa i identiteta, šta sve podrazumeva pripadnost jednoj zajednici.

– Upliv kulture u argumentacijsku strukturu građanstva; novi građanski zahtevi kao kulturni zahtevi; kulturno građanstvo, kultura kao pravo; trendovi legalizacije kulture, kulturalizacije građanstva, i uopšteno, rekonceptualizacije građanstva: građanstvo izvan države, građanstvo i (kolektivni/kulturni/etnički) identitet(i).

– Življeni aspekt građanstva; kako se građanski statusi, prava i akti, te dokumenti koji preduslovljavaju sve navedeno, otelovljuju u životima pojedinaca i njihovim odnosima s drugim pojedincima (sugrađanima, strancima) i širim zajednicama.

Uz to, naglasila bih još jednom i heurističku važnost razmišljanja o državljanstvu i građanstvu, kako za antropološku teoriju tako i za etnografiju. Politike formulisanja građanskih prava i uređenja kulturne različitosti u složenim državnim zajednicama isuviše je važno pitanje, i bremenito raznovrsnim posledicama po živote pojedinaca, da bi ostalo isključivo u domenu političkih nauka i prava. Antropologija je pokazala da je, svojom tradicijom istraživanja i promišljanja odnosa kulture, društva i pojedinca, značajan sagovornik u razumevanju problema uređenja političkih zajednica. Učestvovanje u ovim teorijskim debatama takođe je stimulativno i za samu disciplinu. S druge strane, ukoliko uvažimo činjenicu da državne politike koje uređuju pitanje statusa i

prava, pa posredno i pitanja uključenosti, marginalizacije i identiteta, najdirektnije utiču na iskustva i životne uslove brojnih grupa ljudi – imigranata, azilanata, gastarbajtera, manjina itd., na koje se često fokusiraju etnografska istraživanja – moramo uvažiti i to da ta iskustva i uslove nećemo uspeti adekvatno da razumemo

ukoliko ne shvatimo ulogu građanstva i državljanstva u njihovom formiranju.

Za sam kraj, rekapitulirala bih neke od važnijih uvida i argumenata koji su iznošeni kroz tri ključna odeljka ove studije. Prvi njen deo upoznao nas je s institucijom građanstva kroz istoriju i teoriju, raščlanio je i analizirao njegove različite dimenzije (statusi, prava, članstvo), te prikazao vodeće sporove i debate koji su lansirali građanstvo u centar interesovanja savremene društvene teorije. Neki od važnijih uvida su sledeći:

– Građanstvo je inherentno kompleksan pojam, višedimenzionalan i povezan s drugim složenim pojmovima: grad, država, zajednica, politika, prava, identitet. Različite teorije i upotrebe ovog pojma ne mogu biti operativne ako ne preciziramo na koje se aspekte građanstva odnose i na koje načine definišu njegove konstitutivne elemente.

– Najvažnije tradicije mišljenja o građanstvu – liberalna, republikanska, nacionalna – različito akcentuju njegove ključne elemente (prava, participaciju, identitet), ali ne na međusobno isključiv način koji bi jasno i nepromenljivo ucrtao granice među njima. Ovi pristupi građanstvu pre su komplementarni i uglavnom su odraz pominjane višedimenzionalnosti pojma.

– Takozvani izazovi koji se ispostavljaju pred građanstvo – zapravo pokušaji njegovog izmeštanja iz nacionalnog/državnog okvira – svedoče o važnosti tog pojma za savremenost, o njegovom emancipatornom i legitimišućem potencijalu, ali i o fleksibilnosti koja mu ponekad pomućuje značenja. Tako se, osim o kosmopolitskom, postnacionalnom građanstvu, govori i o ekološkom, seksualnom, feminističkom, kulturnom itd. građanstvu.

Ovde sam se prevashodno interesovala za procese približavanja i povezivanja kulture/identiteta i građanstva i pitanja tenzije između tako koncipiranog i „tradicionalno“ shvaćenog (nacionalnog/državnog) građanstva.

Treći odeljak predstavlja ujedno i središnji deo knjige koji na najiscrpniji način obrađuje njen predmet. Problematizacija odnosa kulture i građanstva predstavljena je kroz debate o tome transcendira li politička zajednica kulturu ili je njome uvek određena, kao i koja je priroda kulturnih razlika i da li one treba da ostanu

izvan sfere građanstva (politike). Zalazeći u razne aleje ovih debata, ispitivala sam različite strategije kojima se kultura ugrađivala u argument o građanskim pravima, ali istraživala i problem samog značenja (i definisanja) kulture i njeno preplitanje s pojmovima identiteta i (etničke) zajednice. Neki od važnijih argumenata bili bi sledeći:

– „Kulturni obrt“ postavio je pripadnost i identitet kao ključne karakteristike građanstva nasuprot pojmu države; ovo je skrenulo pažnju i na drugačije oblike političkih borbi, skoncentrisanih oko identitetskih markera, rase, roda, religijske pripadnosti, etničke grupe itd. Kulturne razlike počinju učestalije da se artikulišu kao političke, te da se sa njima povezuju zahtevi za posebnim pravima, što sve obeležava trend politizacije i legalizacije kulture.

– Artikulišu se zahtevi za rekonceptualizacijom građanstva tako da ono uvaži i one nejednakosti koje proističu iz naših kulturnih (grupnih) identiteta, koji navodno ostaju nedovoljno prepoznati i uvaženi u širem društvu i političkoj zajednici. Kao ključno, postavlja se pitanje teorijskog i praktičnog pomirenja identiteta i građanstva: kako da ne budemo diskriminisani zbog svog identiteta, kako da zadržimo različitost impliciranu našim posebnim

identitetom, uz jednaka prava građanstva.

– Teorijsko (normativno i deskriptivno) razdvajanje sfera privatnog i javnog, odnosno kulturnog i političkog, dovedeno je u pitanje; u ime kulture počinju da se ispostavljaju posebni zahtevi za pravima i političkim priznanjem; proces politizacije transformisao je sam pojam kulture, te ona postaje nerazmrsivo povezana

s identitetom, (grupnom) pripadnošću, sve više i etničkom pripadnošću; prijemčivost teorija građanstva za ove procese ukazuje na komplementaran proces kulturalizacije građanstva, očigledan na primerima teorija poput kulturnog građanstva, grupnodiferenciranog građanstva, multikulturalizma i politika priznanja.

– Kritike ovih teorija prevashodno ističu probleme naturalizacija razlika i društvenih grupa, narušavanje društvene kohezije, te problem definisanja kulture (uz reifikaciju i esencijalizaciju) i njenog transformisanja u pravni i politički subjekt. Osim toga, esencijalizuje se i pojam (grupne, kulturne) razlike – koja se sve učestalije tumači kao ontološka datost. Zastupnici identitetskih i multikulturnih politika, paradoksalno, prokazujući i rušeći mit

univerzalnosti građanstva, često svoje osnovne premise grade na univerzalizaciji istorijskih partikularizama – zanemarujući kontingentnu prirodu grupnih i etničkih razlika.

– Unutar antropološke discipline primetan je rastući trend kritike identitetskih i multikulturnih politika; polemike oko definicija i značenja kulture prelile su se u antropologiju, ali su dobile i novi zamah s obzirom na utemeljiteljsku važnost tog pojma za istoriju discipline, ali i za njene kasnije autorefleksivne transformacije.

– Dodatnu motivaciju da se „uključe“ u polemike oko kulture i građanstva (kulture i prava), antropolozi crpe iz činjenice da pravnoj i političkoj novonastajućoj kulturnoj paradigmi nedostaju znanja o „efektima na terenu“, procesima lokalnih prilagođavanja globalnim trendovima, te iskustvima svakodnevnog življenja dominantnih političkih koncepata.

– Antropološki teorijski i empirijski uvidi kritikuju pre svega etnizaciju kulture, zatim njeno nekritičko ustoličenje u navodno primarni izvor identiteta koji prethodi političkoj zajednici (i determiniše je), a koja u toj zajednici treba da se pravno i politički potvrdi i zaštiti, kako na planu legislative, tako i na planu regulative i njene implementacije.

Konačno, četvrti odeljak tematizuje odnos kulture i građanstva na nešto drugačiji način. Analizirajući prakse i ideje građanstva u konkretnoj političkoj zajednici – Srbiji u poslednjih dvadesetak godina (uz širu istorijsku kontekstualizaciju) – pojam građanstva bilo je nužno vezati za državljanstvo, odnosno za politike kojima

se uređuju zakoni o državljanstvu i za prakse kojima se političke vizije uređenja zajednice prevode u pravnu i političku stvarnost.

S druge strane, kultura se ovde nije razmatrala samo u kontekstu naglašenom u prethodnim poglavljima, već kao širi okvir za razumevanje društvenih i simboličkih praksi potvrđivanja okvira i sadržaja političke zajednice. Ipak, dotaknuto je i pitanje započetih procesa etnifikacije – kulturalizacije – građanstva i različitih vidova njegovog povezivanja s pitanjima identiteta. S obzirom da je uglavnom bilo reči o procesima koji su otpočeli relativno skoro

u Srbiji i čiji će uticaj na politike građanstva i državljanstva tek imati da se vidi, uglavnom sam ih pratila deskriptivno, svodeći analizu na detekciju trendova.

Poslednje poglavlje tog odeljka prati neke od efekata smene režima državljanstva na širem prostoru nekadašnje Jugoslavije, kroz životne priče koje neposredno izražavaju uvezanost legalnih statusa, dokumentalnosti kao materijalnog preduslova građanstva i subjektivnih osećaja pripadnosti i polaganja prava na život u zajednici.

Upravo s tim problemom u vidu, tačnije s potrebom za fokusiranje na građanstvo kao predmet etnografskih istraživanja, želim da zaključim ovu knjigu. S jedne strane, pristupi antropologije javnih politika mogu se koristiti za kontekstualno razumevanje širih društvenih implikacija pravnih i političkih dokumenata kojima se postavljaju osnove za kategorizaciju i upravljanje građanima i političkim telom. S druge strane, u okolnostima u kojima

se pitanja određivanja (spoljnih granica) građanstva i njegovih unutrašnjih razgraničavanja (po etničkim i drugim linijama) postavljaju u samo središte političkih procesa – kao što je to slučaj u našem, ali i mnogim drugim postkonfliktnim društvima – građanstvo (kao potvrda pripadnosti) i državljanstvo (kao potvrda veze između pojedinca i institucija zajednice u kojoj živi) postaju plodan i važan etnografski teren, ne samo za antropološku disciplinu.

Politički i pravni okviri u kojima se sprovode politike državljanstva i regulišu dostupnosti građanskih prava (i njihovo često vezivanje za prava konkretnih etničkih grupa), najdirektnije utiču na sudbine brojnih ljudi. Upravo su zato etnografske studije, kao komplementarna sredstva primene i testiranja teorijskih ideja, neophodne kao načini prodiranja u živući svet ljudskih odnosa konstituisanih uslovima normiranja i regulisanja zajednica

građana i državljana. Otkrivanjem tog sveta najubedljivije nam se otkriva i istina da građanstvo nije samo teorijski koncept ili politička kategorija, već i definišući aspekt ljudske agensnosti i težnje ka dostojanstvenom životu.

Jelena Vasiljević