Piše: Vladimir Kecmanović
Das Ist Princip
Vukotić medija
Beograd, 2014.
Odjekuju zvuci dobošara
Sarajevo dočekuje cara
Tako je polovinom prošlog veka o Sarajevskom atentatu pevao majstor sevdalinke Safet Isović.
Upućeni u kultni status ovog čoveka, koji predstavlja jedan od simbola novoustanovljene bošnjačke nacije, a neupućeni u istoriju bosanskog prostora i nesrećne zakonitosti koje je određuju, mogli bi da pomisle kako se u pesmi odaje pošta austrougarskom prestolonasledniku, poetskom širokogrudošću unapređenog u cara, a stradalom „od zločinačke srpske ruke“.
U nastavku, međutim, Isović peva:
Vidovdanak za pohod bijaše
Ferdinand se krenu do Bendbaše
Bendbaša je kupalište na Miljacki, nadomak starog grada, smešteno u podnožju sarajevskih mahala, koje Franc Ferdinand, izvesno, nije imao nameru da poseti. Ali, njegov automobil, fatalnog dana se krećući obalom nejake reke, zaista jeste išao u tom smeru. Pa je ta činjenica u pesmi iskorišćena da bi se dobila rima sa prethodnim stihom, koji završava sa bijaše.
I u tome za delimično upućenog, a delimično neupućenog slušaoca, ne bi bilo ničega neobičnog, kada mu uvo ne bi zaparalo ili pomilovalo ono što za pohod bijaše.
A to je Vidovdanak!
Dakle – Vidovdan.
Veliki datum u istoriji srpskog naroda. Dan kada se odigrala Kosovska bitka.
U kojoj su se Srbi borili sa višestruko brojnijom turskom vojskom i koja je kroz vekove postala nacionalni mit.
Bosanski muslimani, potomci hrišćana koji su, po dolasku Turaka, primili islamsku veru, i koji se zbog te činjenice sa Turcima u značajnoj meri identifikuju, prema tom mitu su, u najmanju ruku, ambivalentni.
Nasuprot verskoj pripadnosti koja ih čini bliskim nekadašnjem okupatoru, stoji zajedničko poreklo koje ih čini bliskim Srbima.
Ali, zajedničko poreklo kombinovano sa kasnijim razmimoilaženjima je, nažalost, na Balkanu, i ne samo na Balkanu – pre razlog za netrpeljivost motivisanu narcizmom malih razlika, nego za osećaj bliskosti.
Tako je i kada kasnija razmimoilaženja nisu religijskog karaktera. A kada jesu – onda je netrpeljivost višestruko teža.
Ipak, čak i samo delimično upućenog slušaoca, nakon što čuje da Isović prazniku koji simbolizuje srpski nacionalni mit sa simpatijama tepa, ne čude sledeći stihovi:
Gavrilo, Gavrilo
Mladi junače iz Bosne
Tvojih se djela Gavrilo,
Zemljaci tvoji ponose
Mladi junače iz Bosne
Gavrilo, Gavrilo
Principe
Za razliku od Vidovdanskog boja, koji za Srbe i bosanske muslimane predstavlja jednu od tačaka razdora, Princip, koji je pucao u zajedničkog okupatora, zaista može da bude, kao što je u izvesnim periodima i bio, i srpski i muslimanski junak.
Konačno, bosanski otpor austrougarskoj okupaciji počinje sa muslimanom Hadži Lojom, koji je sa grupom pristalica, 1878. godine, u Sarajevu, naoružan dočekao tuđinske trupe, a završava sa Srbinom Principom, koji je u istom gradu, 1914, usmrtio okupatorskog prestolonaslednika.
Zbog toga, u kontekstu pevačevog, već uveliko deklarisanog pozitivnog stava prema događaju, uverljivo zvuče sledeći stihovi:
Sunce sinu sa plavih visina
Sakupi se narod iz daljina
Smjeli junak u narodu bio
Sa tri pucnja cara usmrtio
Epsko preuveličavanje kojim se prestolonaslednik pretvara u cara, dakle, nije motivisano potrebom da se, kako se na početku pesme moglo učiniti, podiđe austrougarskom nadvojvodi, nego, obrnuto, željom da se uveća značaj atentatorovog gesta.
Pevačev stav je, međutim, u ovoj strofi u koliziju sa istorijskim činjenicama. I tu koliziju on jezičkom igrom pokušava da zabašuri.
Postavlja se, naime, pitanje: zašto se sakupi narod iz daljina?
Da podrži smjelog junaka koji je u narodu bio?
Teško.
I to ne samo zato što narod nije imao pojma o tome da će junak usmrtiti cara.
Nego i zato što narodu, da je to kojim slučajem mogao znati, ne bi palo na pamet da iz daljina hrli na mesto gde ga, nakon atentata, čeka opasnost od okupatorske odmazde, pod uslovom da ga tuđinska policija identifikuje sa junakom.
Onaj deo naroda, opet, koji zavojevač nije identifikovao sa ubicom svog cara, teško da je sa potencijalnim atentatorom mogao identifikovati i sam sebe.
Narod iz daljina se, dakle, nije okupio da pozdravi junaka, nego cara.
Da li što ga je u oduševljeni špalir organizovano uterala okupatorska vlast, da li zato što je samoinicijativno osetio potrebu da se okupatoru dodvori, da li iz čiste radoznalosti – pokušaj nuđenja jednoznačnog odgovora na ovo pitanje predstavljao bi nagađanje i za rezultat imao generalizaciju koja istini čak ni potencijalno ne bi mogla biti bliska.
Sigurno je, međutim, da je svaki od navedenih motiva – uz mnoge koje nismo naveli – bio u igri.
A da, osim Principa i njegovih drugova mladobosanaca – od kojih su neki, takođe, bili i potencijalni atentatori – niko od prisutnih, niti je za mogućnost atentata znao, niti je došao da ga svojim prisustvom uveliča.
Posebno ako se ima u vidu da većina sarajevskih Srba i Srbima bliskih muslimana i Hrvata tog dana ne samo da nije bila u špaliru nego ni u gradu. Na brdima oko Sarajeva, oni su, u prirodi, proslavljali Vidovdan. Koji im je došao kao poručen da se od dočeka mrskog cara distanciraju.
Elem, u fizičkom smislu, junak jeste bio u narodu – nalazio se u gomili koja se sakupila da cara dočeka.
Ali, barem taj narod, koji se, na Vidovdan 1914, okupio na obali Miljacke, nije bio narod koji je iznedrio junaka, kao što bi stih smjeli junak u narodu bio na metaforičkom planu hteo da poruči.
Narod koji nije bio na Obali, nego je slavio Vidovdan na brdima oko Sarajeva, bio je narod kojem je Gavrilo Princip duhovno pripadao. A gomila u kojoj se, u trenutku kada je izvršio atentat Princip nalazio, bila je gomila koja ga je, nakon što je ispalio svoje hice, gotovo na smrt pretukla.
Umesto junaka, ta gomila je iznedrila rulju, šuckore koji su, u noćima nakon atentata, maltretirali sarajevske Srbe, „krive“ što su Principovi sunarodnici, i pljačkali im imovinu, kako je u svom romanu Gospođica slikovito opisao Principov saborac, nobelovac Ivo Andrić.
Zloglasni šuckori će, tokom Prvog svetskog rata, za račun zavojevača, nastaviti da čine zločine nad Srbima, delom motivisani mržnjom, delom poltronstvom, a delom koristoljubljem.
Pevačev pokušaj poetskog prevazilaženje neprijatnih istorijskih kontradikcija, nastavlja se i u sledećem, završnom stihu ove pesme.
Teško ropstvo, a sloboda mila
Slavi narod Principa Gavrila
Gdje Miljacka teče još i sada
Spomen osta na pločniku grada
U načelu, ropstvo, naravno, jeste teško, a sloboda jeste mila. Ali, oko pitanja šta se doživljava kao ropstvo, a šta kao sloboda, u Bosni, nažalost, vekovima nije moguće postići trajan dogovor.
Stambolski fermani
i bečki protektori
Tursku okupaciju su kao ropstvo doživljavali Srbi i Hrvati, koji su, tokom njenog trajanja, zadržali pravoslavnu, odnosno katoličku veru, dok su je njihova islamizovana braća, ubrzo pošto bi prihvatila novu religiju, počinjala doživljavati, ako ne baš kao slobodu, ono barem kao svoju.
Istina je, bosanski kmetovi islamske veroispovesti, objektivno su bili daleko od slobode, ali je činjenica privilegovanosti u odnosu na hrišćansku raju bila dovoljna da se identifikuju sa porobljivačem.
Istina je i da islamizovani Srbi i Hrvati, koji su od okupatora dobili feude i plemićke titule aga i begova, jesu težili što većem osamostaljivanju u odnosu na Istambul i da su bili skloni dizanju buna, zbog čega Turcima nisu ostali u najlepšem sećanju.
Ali je istina i da su im zloslutni stambolski fermani, ipak, bili prihvatljiviji od mogućnosti da preskoče jaz koji se isprečio između njih i njihove hrišćanske braće, i da raju povedu u borbu za slobodu.
Naprotiv, kao što su se oni bunili protiv svoje centralne vlasti, raja se bunila protiv njih. I oni su te pobune u krvi gušili.
Austrougarski upad u Bosnu 1878. godine, pomenuti Hadži Lojini sarajevski muslimani jesu dočekali pruživši otpor. I kaurska carevina nije bila nešto što su bosanski muslimani, generalno, doživljavali kao dobro i kao svoje. Ali se za age i begove strani austrougarski car ubrzo ispostavio kao manje zlo od etnički bliskih srpskih knezova, čiju su vlast doživljavali kao najgore što bi im se moglo dogoditi.
Na tu kartu je iskusna i vešta austrougarska administracija i igrala, s jedne strane obezbeđujući muslimanskim feudalcima očuvanje privilegija, koje su bile u koliziji sa zakonima važećim u ostatku carevine, a, s druge, radeći na stvaranju hibridne, bošnjačke nacije, kao načinu trajnog odvajanja većine islamizovanih Srba i manjine islamizovanih Hrvata od njihove srpske, pa i hrvatske braće.
Bosanski Hrvati su, opet, u većini, katoličku austrougarsku carevinu – u kojoj je već vekovima živeo ostatak njihovog naroda – doživljavali svojom, kao muslimani, nekada, tursko carstvo.
Tako su se, namesto Srba i Hrvata u vreme osmanlijske okupacije, kao autentični neprijatelji habzburške monarhije ispostavili samo pravoslavni Srbi.
Naravno, ovo je pojednostavljena slika.
Težnja za nacionalnom emancipacijom od Austrougarske već je bila snažna u susednoj Hrvatskoj, što nije moglo da prođe bez uticaja na intelektualno svesne bosanske Hrvate.
A savremeni obrazovni sistem, koji je Austrougarska u Bosni delimično uvela – što je jedna od hvale vrednih tekovina koje joj nije moguće u potpunosti osporiti – stvorio je mladu muslimansku intelektualnu elitu, raspoloženu da raskrsti sa feudalnim i klerikalnim duhom srednjevekovlja i okrene se budućnosti, koju su, sasvim logično, videli u jedinstvu sa svojom slovenskom braćom – Srbima i Hrvatima, dakle – i u ujedinjenju sa južnoslovenskim Pijemontom, dakle – Srbijom.
Ta, mlada muslimanska inteligencija, zajedno sa mladom hrvatskom i mladom srpskom inteligencijom, činila je bazu Principove Mlade Bosne.
I ona, zajedno sa Principovim precima, jeste predstavljala kontekst iz kog je ovaj junak ponikao i ljude kojima je sloboda mila.
I oni koji baštine njihove tekovine Gavrila Principa iskreno slave. I njegovim delom se ponose.
Ali, ti ljudi, u Bosni, a posebno u Principovom Sarajevu, za svoj pozitivan stav nikada nisu uspeli da dobiju istinski i iskren konsenzus.
Spomen kratkog veka
Masovna slavljenja Gavrila Principa u Sarajevu, nažalost, nije podstakla svest o smislu njegovog žrtvovanja, nego srpske trupe koje su, 1918, ušle u Sarajevo i koje je kameleonska čaršija dočekala kao nove oslobodioce, spremna da peva o ropstvu koje je teško i slobodi koja je mila. Iako Jugoslaviju, sa srpskim kraljem na čelu, u dubini duše, nikada nije prihvatila.
Što joj – sarajevskoj čaršiji – nije smetalo da se lukrativno priseti svog srpskog porekla i da se, u većini, od habzburških „Bošnjaka“ pretvori u „Srbe islamske veroispovesti“.
Spomen Principu se, tako, baš kao što peva Isović, našao na mestu gde je izvršio atentat. Ali se na njemu zadržao do prve prilike.
Čim su Nemci 1941. umarširali u Sarajevo, spomen-ploča Principu je skinuta i odnesena u Berlin – po želji Adolfa Hitlera – kao ratni trofej i simbol osvete nad neprijateljem dva, 1938. godine ujedinjenja germanska carstva.
Pošteno je reći: čak i da su svi građani Sarajeva bili odani uspomeni na svog slavnog zemljaka, tu ploču od Nemaca sačuvati ne bi mogli.
I pošteno je istaći: izvestan broj sarajevskih muslimana i Hrvata nemačku okupaciju, u kojoj je taj grad ušao u sastav nacističke, marionetske hrvatske države, nije prihvatio kao svoju.
Ali, moramo poštovati istinu: značajan je broj sarajevskih Hrvata koji su tu tvorevinu dočekali sa radošću, pristupivši zločinačkim ustaškim formacijama. Ako tome pridružimo činjenicu da su jezgro i vrh celokupnog ustaškog pokreta činili upravo Hrvati iz zapadne Hercegovine – slika postaje mnogo mračnija.
Kako u knjizi Bosna i Hercegovina – budućnost nezavršenog rata ističe hrvatski književnik Ivan Lovrenović – „proglašenje Nezavisne Države Hrvatske dočekano je kod običnih ljudi u Bosni s aklamacijom, kako Hrvata, tako i brojnih Muslimana…“
Bez obzira na pitanje da li Srbi u Bosni nisu spadali u „obične ljude“, nego su, pošto nacističku Nezavisnu Državu Hrvatsku nisu prihvatili „s aklamacijom“ – bili neobični – na ovom iskrenom priznanju Lovrenoviću treba zahvaliti.
Ali ga, iako iskreno, ipak, treba posmatrati kao barem delimično subjektivno.
Emocije sa kojima su okupatora dočekali sarajevski muslimani bile su podeljene.
Reći da su se radovali okupatoru, i da su oduševljeno prihvatili status „cveća hrvatske nacije“ bilo bi preterano.
Ali, da nije bio mali broj onih koji su taj status oberučke prihvatili i koji su u ustaškim i nemačkim formacijama okrvavili ruke – takođe je nepobitna činjenica.
Sa izuzetkom nekolicine srpskih kolaboracionista, koji su uzeli učešće u ustaškoj vlasti i služili kao pokriće za neviđen genocid koji je ona izvršila nad njihovim narodom, jedini nesporni neprijatelji Nemaca i njihovih lokalnih sluga opet su, po prirodi stvari, bili Srbi, koji su činili jezgro i većinu oba oslobodilačka pokreta – četničkog i partizanskog.
U oba pokreta su, u neuporedivo manjem procentu, participirali i Hrvati i muslimani, s tim što ih je u partizanskom, internacionalnijem i levom, prirodno, bilo više.
Kada je taj pokret, pomognut od Sovjetskog Saveza, ali, paradoksalno, i od zapadnih, nipošto levih saveznika, izvojevao pobedu, i sarajevska čaršija je, po oprobanom receptu, naprasno postala „partizanska“.
A Gavrilo Princip, kog su partizani – iako komunista nije bio – proglasili svojim pretkom, postao je heroj, čak i veći nego u doba prve, karađorđevićevske Jugoslavije, koja je, kao monarhija, prema činu „careubistva“ bila ambivalentna.
U asfalt trotoara sa kog je mladi junak iz Bosne pucao na cara utisnute su stope, i to je spomen koji osta na pločniku grada o kom peva Isović, dok je most na Miljacki, koji se nalazi nedaleko od tog mesta, sve vreme komunističke vlasti nosio Principovo ime…
Opredelivši se da budu Bošnjaci (nakon raspada Jugoslavije – prim. ur.), većinski stanovnici od Srba etnički očišćenog Sarajeva, izbrisali su stope Gavrila Principa, u znak počasti atentatoru utisnute u asfalt na mestu sa kog je, kako se pretpostavljalo, ispalio svoje sudbonosne hice.
A obližni most Gavrila Principa, zamenili su Đuprijom Franca Ferdinanda!
Kreatori ove sramote pronalazili su i pronalaze brojne, najčešće tragikomične argumente.
Naoko najsuvislije objašnjenje je da je takav zaokret posledica „srpske agresije“ kojoj su nekadašnji Muslimani, a sadašnji Bošnjaci, devedesetih godina prošlog veka bili izloženi.
Istina je da su bili izloženi, kao što je istina da su i Srbi bili izloženi bošnjačkoj agresiji.
Istina je i da su u srpsko-hrvatsko-bošnjačkom ratu Bošnjaci najviše stradali, jer su bili najslabija strana i jer su obećanja o vojnoj pomoći, kojima su ih novi gospodari podsticali na rat, bila uglavnom neiskrena i uglavnom marketinškog karaktera.
Ali, čak i da nije bilo tako, i čak da se radilo o „srpskoj agresiji“, kako oficijelna bošnjačka politika i dan danas pokušava da predstavi, čak i da je Sarajevo, zaista, bilo srpski koncentracioni logor, u smislu da su Srbi u njega zatvorili Bošnjake, a ne u smislu da su Bošnjaci u njega zatvorili Srbe, pa im, po Kazanima i ostalim karakazanima, sabljama odsecali glave, opet bi se postavljalo pitanje smisla.
Zar nije besmisleno, zbog sukoba sa Srbima, lišavati se najsvetlije tačke sopstvene istorije?
Osim ako se onaj hodža, iz priče u kojoj se, ljut na selo, odlučio na samopovređivanje, ne tretira kao primer za ugled?
(Odlomak iz knjige „Das ist Принцип“ u izdanju Vukotić media)