Filozofija palanke (3)
Duh palanke nam otkriva: da nema nad-ja izvan stila, nekog nad-ja koje ne bi bilo „stilsko” (a ne samo stilizovano) i da nema stila koji ne bi bio ovo nad-ja. Ma koliko stil izgledao delo individualnosti, on je delo nemirenja individualnosti sa samom sobom, i to pre svega kad je delo silovite individualnosti koja želi svoj stil da oglasi za opšti stil, za stil svih. Nema stila koji bi pristajao da bude samo jedan stil, jer nema delimične volje; ma koliko nas naša razumnost ubeđivala da postoji samo jedinstvo stilova, a nikada jedan jedinstveni stil, uvek stil ide protiv ove razumnosti, težeći svom opštem važenju, tako da se i može reći da je stil nemirenje individualnosti sa sobom samom (kao ograničenom pojedinačnošću) i njen pokušaj (u tom nemirenju) sopstvenog uopštavanja. Ako, međutim, ovo uopštavanje ne bi značilo i preživljavanje, odnosno ako ne bi bilo u funkciji preživljavanja, sam fenomen poricanja individualnosti stilom, u pravcu ovoga uopštavanja, bio bi nerazumljiv. Između stila i individualnosti nema pomirenja, jer nema pomirenja (čak i nikakve trpeljivosti) između stila i smrti. Ono što se u stilu odbacuje, kad se odbacuje stroga individualnost ovim sistemom uopštavanja u pravcu jednog sve-važećeg stila koji, dosegnut, uopštava jer je opšti, to je sama smrt za koju se sluti da je, uvek, pojedinačna smrt. Ne umire čovek, već umire čovek X. Što smo blize konkreciji, spuštajući se od apstrakcije ka njoj, mi smo bliže smrti.
Usamljena činjenica je čista smrt jer je čista konkrecija. Plemenska kultura našla je u ovome prvo i poslednje svoje znanje, pra-znanje svakog znanja. Ona je, zbog toga, kultura stila kao nijedna druga kultura, tražeći od stila upravo ovu njegovu sposobnost uopštavanja preživljavanjem pojedinačnosti (uopštene stilom) i pojedinačne smrti (savladane ovim uopštavanjem). Ona je, otuda, sebe stilski najviše, najpotpunije oliČila u odnosu sa bitnim trenucima egzistencije, sa trenucima rađanja i smrti, time što ih je do kraja ritualizovala, što je ritualom uopštila duh pojedinačnosti; iskušenjima smrti, koja su iskušenja pojedinačnosti, ona je suprotstavila, kao svojevrsni svoj odgovor, snagu uopštavajućeg stila, njegovu moć uopštavanja. Pred smrću se, ritualom, stilom, organizuje pleme u samom sebi, kao jedno stilizovano pleme. Kad tražim stil, kad težim ka njemu, ja to ne činim iz nekakve „kulture”, već iz ove vernosti ka preživljavanju sopstvenim uopštavanjem. Umesto: čovek, to je stil, trebalo bi možda reći: Pleme, to je stil. Ja sam, u ovom traženju stila, čiji tvorački duh niikada nije duh individualnosti već duh uopštavanja njenoga (jer nema volje za individualnim stilom: individualni stil je contradictio in adiecto; stil je upućivanje ka opštosti, on neizbežno podrazumeva momenat opštosti; individualni stil, koji poznaje praksa, jeste protivrečan volji stila, on je delo jedne nemoći a ne izraz moći koja ga pokreće) – ja sam uvek pleme, i uvek plemenski duh tu progovara iz mene, duh koji samo-poništenjem pojedinačnosti, sistemom jedno-obraznosti, pokušava da nadživi smrt.
Ovaj duh plemena, koji bi se u izvesnom smislu, možda, mogao nazvati jednim uvek mogućim jer uvek prisutnim duhom svakog duha, izražen je posebno naglašeno u duhu palanke. Po tom svom plemenskom upućivanju stilu kao preživljavanju uopštavanjem, poništavanjem pojedinačnosti, duh palanke je jedan izrazito plemenski duh. Da i ne znamo za lekciju istorije (i sociologije) koja nam poručuje da je palanka čardak ni na nebu ni na zemlji, ni selo ni grad, mi bismo njenu genetsku vezu sa plemenskim selom osetili već po ovoj njenoj naglašenoj vernosti jedno-obraznom, uopŠtavajućem stilu kao čistom poricanju svake pojedinačnosti a, time, kao pokušaju poricanja smrti. Ali, on je duh palanke a ne duh plemena zato što je njegova svest o jedno-obraznosti kao sistemu preživljavanja nesumnjivo prisutna. On ovako zna za stil kao za jedinstveno sredstvo nad-življavanja jer ima svest o njemu koja, samim tim što postoji, nepobitno potvrđuje postojanje perspective prema plemenskom duhu, odnosno postojanje odstojanja na kome se on našao (istorijskim radom) prema plemenskom duhu. Plemenski duh je duh obredno-stilski po nagonu, a ne po svesti, jer pojedinačno on ne poznaje drugačije nego samo nagonski, u strahu pred smrću.
Plemenski duh nema svest o pojedinačnom pa ni svest o suštinskom značenju svog stila i svog stilskog uopštavanja. On nema svest o vremenu. Njegova svest je ono-vremenska, svest koju bi naše iskustvo svesti lako moglo nazvati „svešću bez svesti”. On ne zna za istoriju, samim tim što ne zna za pojedinačno-smrtno. On nadživljava istoriju onako kako nadživljava pojedinačnost ili smrt. Duh palanke, međutim, delo je istorijskog zaborava (kao zastoja istorijskog razvoja), ali ipak, i upravo time, on je delo istorije; ma koliko da on, zaboravljen od istorije, želi da zaboravi istoriju i da se vrati duhu jedinstvene jedno-obraznosti plemenskog sveta, on je „zaražen” istorijom: njegova svest je istorijska svest koja mu onemogućava takav povratak, i zbog toga je to svest pobunjena protiv sebe same. To je svest pojedinačnosti koja je, na putu ka slobodno-otvorenom svetu svetskog duha, kao duha bezbrojnih mogućnosti, duha stilskog višeglasja, našla „zastoj”, i koja nije prešla iz pojedinačnosti (ili individualizma) u stav tvoračke subjektivnosti, ali je to svest koja, upravo zato, teži samoponištenju sebe same kao poništenju sopstvene pojedinačnosti, kao svest plemena u agoniji, plemena koje je napustilo sebe i pokušava sebi da se vrati.
Ona ima samu sebe protiv sebe. To nije individualna svest koja, ne mireći se sa svojom individualnošću kao ograničenošću, teži stilskom prodoru u svet, i tako sebe uopštava pa uopštavanjem (idealno) i poništava samo protivrečno: težnjom ka svome, apsolutnom važenju; još manje je to plemenska svest koja je. bez svesti o sebi, jer je bez istorijske svesti kao svesti vremenskoj i svesti o pojedinačnosti. Stil, koji pokušava da nade duh palanke, jeste stil koji je konačno dat pre pojedinačne svesti i kome ovaj duh pokušava, uprkos ovoj svesti, da se vrati. U svojoj težnji za zatvorenim svetom, i u ovome sukobu pojedinačne svesti sa sobom samom kao jedinstvenom ispoljavanju duha palanke, ovaj duh odbija u stvari stil jer je unapred dat kao protivrečan svakome uopštavanju, samim tim jer je protivrečan svakoj pojedinačnosti.
Pojedinačnost neće doći do stila svojim uopštavanjem, niti će stil biti živo uopštavanje pojedinačnosti: stil će biti tu, sa onu stranu svake pojedinačnosti, ali i sa onu stranu svakog procesa. Odbijanje pojedinačnosti je ovde odbijanje stila, upravo u ime krajnje vernosti njemu.
Duh palanke gubi stil u ovom apsolutnom obogovljenju stila, jer tu gubi pojedinačnost kojoj se iskonski protivi, duboko već „zaražen” njome.
Život stila, koji pretpostavlja ovo uopštavanje pojedinačnog kao jedan proces, ovde se onemogućava. Duh palanke ovaj proces odbija i sprečava jer je procesu protivan onako kako je protivan svakoj istoriji, i kako je, zbog toga, protivan svakome pokretu. Stil za njega nije proces; stil je statičnost, u punoj izmirenosti svega pojedinačnog sa voljom i obrascem stila. Stil je rezultat koji se hoće pre procesa, izvan njega, onako kako se ovde hoće plemenski duh, a hoće se upravo zato što je duh palanke izvan njega i što njemu pokušava da se vrati. Dok je za plemenski duh, kao za nesvesno-stilski duh, jer duh nagonske jedno-obraznosti koja je data onako kako ovome duhu nije data pojedinačna (vremensko-istorijska) svest, stil sama stvarnost a ritual najviši način njenog upoznavanja i uspostavljanja, za duh palanke stil je obrazac koji treba podržati svojim životom, u koji treba bukvalno ugraditi život koji dolazi posle tog obrasca. On je norma a ne stvarnost, i utoliko je više norma i zakon ukoliko je manje stvarnost, ukoliko se više oseća kao konstrukcija kojoj se stvarnost odupire. Normativnost je tim svetija ukoliko je u stvarnosti problematičnija. Sve što je protivrečno njoj odbacuje se s neiscrpnom brutalnošću. Mogućnosti za pokret u svetu palanke otuda su ponekad gotovo beznačajne. One su u obrnutoj srazmeri sa ovom voljom duha palanke za normativnošću, koja se traži svuda i u svemu i koja zahteva apsolutni uvid u sve, apsolutnu javnost bez pauze.
Radomir Konstantinović
Nastaviće se