Govoreći o svom romanu “Peščanik” (u intervjuu koji je 1973. sa njim radio Vidan Arsenijević) Danilo Kiš složio se sa tvrdnjom sarajevskog kritičara Tvrtka Kulenovića da su u ovoj knjizi u tolikoj meri korišćeni vizuelni, filmski i slikarski pristupi da ona naprosto ne ostavlja mogućnost da se pretoči u druge medije. Kiš dodaje da bi se po romanu “Bašta, pepeo” možda mogao napraviti film, nalik Trifoovom “400 udaraca”, ali da on sigurno nije taj koji se usuđuje da piše scenario prema sopstvenim knjigama.
Igrani film Sabolča Tolnaija, snimljen u srpsko-mađarskoj koprodukciji, rađen je pre svega po motivima “Peščanika”, ali i drugih Kišovih proznih ostvarenja, kao i po motivima njegove biografije (o kojoj govore piščevi intervjui, tekstovi sakupljeni u posthumno objavljenoj knjizi “Skladište” i Kišova, nažalost, samo započeta knjiga “Život, literatura”). Mozaička struktura filma – koja nam umesto klasične naracije i hronologije događaja, nudi pregršt istrgnutih fragmenata sa različitim protagonistima, i u izmešanim vremenskim kontekstima – uslovljava njegovu naglašenu hermetičnost i artificijelnost. Teško da radnju Tolnaijevog “Peščanika” mogu razumeti oni koji ne poznaju prozno delo Danila Kiša, kao i pojedinosti njegovog života. Može se reći da je ova okolnost ujedno i glavna mana filma. Sa druge strane Tolnaijevo ostvarenje predstavljaće pravi doživljaj za one koji su upućeni u mitologiju Kišovog “Porodičnog cirkusa” (trilogije koju, zajedno sa “Peščanikom”, čine “Bašta, pepeo” i zbirka priča “Rani jadi”). Naravno, pod uslovom da u filmu ne traže konvencionalnu adaptaciju literature, nego prevođenje Kišovih opsesivnih motiva u vizuelnu fugu jedne posve originalne rediteljske ličnosti.
Koherentnost i jedinstvo Tolnaijevog filma nameće se posrednim putem, kroz prožimanje sudbina trojice glavnih junaka i ponavljanje osnovnog pitanja koje ih razdire, pitanja smrti. Dečaka Andreasa Sama (David Vojnić Hajduk), njegovog oca Eduarda Sama (Slobodan Ćustić) i pisca (Nebojša Dugalić) koji luta u potrazi za nestalim ocem, kao i za tragovima vlastitog dečaštva – možemo tumačiti i kao inkarnacije jedne iste čovekove žudnje, prisutne još od “Epa o Gilgamešu”, da se smrt pobedi i prevlada. U filmskom kaleidoskopu “Peščanika” prepoznajemo motive lirski intoniranih priča iz zbirke “Rani jadi” (“Ulica divljih kestenova”, “Igra”, “Pogrom”, “Mačke”); potom lik majke (Jasna Žalica) i njeno pripovedanje o crnogorskim precima i junacima iz romana “Bašta, pepeo”. Tu su i autobiografski motivi iz “Skladišta” koji se kreću u rasponu od grotesknog (susret sa Mirom Trailović i Fernandom Arabalom u Ateljeu 212 iz teksta “Preludij za ludnicu” pa do uzvišenog (prizor “osećanja večnosti” na putu iznad Kotora, u susretu vazduha, zemlje i vode, iz kratke proze “A i B: The magical place”).
Pa ipak, sama srž Tolnaijevog filma kreirana je na motivima i postupcima iz romana “Peščanik”. Tu podrazumevamo pre svega Ispitivanje svedoka i Istražni postupak – književnu tehniku, preuzetu iz Džojsovog “Uliksa”, koju Kiš na majstorski način koristi u opisivanju predmetnosti jednog iščezlog sveta. U esejima i intervjuima on naglašava kako upravo predmetnost čini dobru literaturu – i ovaj poetički stav naći će svoj ekvivalent u Tolnaijevom rediteljskom postupku. Njegova kamera (fascinantna crno-bela fotografija Đerđeli Poharnoka) orijentisana je s jedne strane ka konkretnom, ka samim predmetima u kojima se odražava atmosfera i ljudska drama “Peščanika”. Sa druge strane, autor je okrenut ka svim onim pomerenim, iskošenim, grotesknim i zastrašujućim elementima koji oblikuju svet (i svest) Eduarda Sama. (Zapažamo ovde i Tolnaijevu bliskost sa jednim od poslednjih predstavnika čistog art-filma, mađarskim rediteljem Bela Tarom.) Interesovanje autora za neobičnu stvarnost otvara nam onu nezaobilaznu dimenziju Kišovog glavnog junaka – njegovo lucidno rastrojstvo, njegovo ludilo proroštva i sveznanja u susretu sa svetom koji se urušava i nestaje u istorijskoj kataklizmi.
Uprkos poštovanju i doslednom korišćenju književnog predloška, nužno je ostaviti ga u jednom trenutku po strani i prepustiti se fotografiji i ukupnom štimungu ovog filma. Sa veoma malo dijaloga i gotovo lišen svega literarnog, Tolnaijev “Peščanik” uspeva da prevede rekvizitarij Kišove porodične mitologije u jezik vizuelnog i filmskog izražavanja. Tako, gradeći vlastiti, sinematički svet, autor na izvestan način osporava piščevu tvrdnju iz intervjua o nemogućnosti adaptacije “Peščanika”. Na kraju krajeva, adaptaciji velikog pisca kakav je Kiš može se na pravi način pristupiti jedino uz pomoć “stvaralačke izdaje”; jedino ona udahnjuje klasičnom delu nov život i nova značenja. (“Stvaralačka izdaja” bila je svojevremeno i nezaboravna predstava Ljubiše Ristića “Misa u A-molu” u kojoj je svet “Grobnice za Borisa Davidoviča” pretočen u desetak gotovo simultanih pozornica na kojima su se prizori smenjivali filmskom brzinom.)
“Peščanik” je delo koje svojim elitizmom i hermetičnošću lako može izazvati otpor i ignorisanje u sredini u kojoj se film sve više poistovećuje sa “filmskom industrijom”, tačnije sa industrijom zabave. No mislimo da, uprkos svemu, srpska kinematografija mora imati dovoljno sluha i za ovakva ostvarenja i autore – uzak krug publike širiće se prirodno sa godinama trajanja dela, a umetnički proboj Tolnaijevog filma svakako zaslužuje opkladu na dugovečnost.
http://www.politika.rs/rubrike/Kulturni-dodatak/3046.lt.html