1. UVOD
Proučavanje književnog djela Danila Kiša, koje je s obzirom na osobenost umjetničkih postupaka i poetike postmodernizma1 višedimenzionalno i višefunkcionalno2, zavređuje pažnju književne kritike još od sâmih početaka njegovog bavljenja književnim radom. Neponovljiva snaga Kišovog umjetničkog talenta proistekla je kako iz profesionalnog opredjeljenja, tako i iz specifičnih, toliko puta naglašavanih biografskih crta i okolnosti koje su ga učinile kao pisca i kao čovjeka — pojavom koja se nalazi na granici više kultura, pravaca i usmjerenja, a njegova opredijeljenost i uokviravanje u izvjesne tokove (književne i životne) nikada nije dobilo konačnu formu. Stoga je i interesovanje za sagledavanje svih stvaralačkih faza ovog pisca još uvijek aktuelno, pogotovo što se njegovo djelo može proučavati uz primjenu savremenih metodoloških postupaka, kako na planu teorije književnosti i književne stilistike, tako i na onom drugom, manje osvijetljenom i poprilično zanemarenom području — jezika.
Nije rijedak slučaj, pa Danilo Kiš tu nije izuzetak, da izvjesni pisci kod nas izazovu ogromnu pažnju naučne javnosti i da se kao rezultat brojnih studija, monografija, naučnih skupova posvećenih njihovom djelu pojavi i naročita interdisciplinarna oblast, kao što se zahvaljujući bogatoj bibliografiji rađa i kišologija. Takođe, nije rijetkost ni nesvjesno zanemarivanje jezičkog sloja u ispitivanjima, budući da su kompleksnost narativne strukture, određenje žanra, naglašena metatekstualnost i intertekstualnost, artificijelnost, stilsko određenje, specifični motivi ono što na prvi pogled mora privući pažnju književnih kritičara, teoretičara književnosti, esejista i mnogih pisaca kojima je Kiš bio nedostižni uzor.
Danilo Kiš, koji je u mnogim intervjuima isticao da on nije pisac zanatlija, onaj koji svakog dana provede određeni broj sati za stolom, već pisac poticaja i poriva, pisac duboko proživljenog, odbolovanog i otpaćenog3, bio je zaokupljen vječnim problemom Forme4. Kada je kritikovao „stvarnosnu prozu”, tj. „prozu novog stila”, istakao je da je pisac „čovek koji razmišlja o Formi” i pri tome se poziva na mišljenje ruskih formalista, i to Ejhenbauma i Šklovskog: Činjenice umetnosti svedoče o tome da se njena specifičnost ne iskazuje u elementima koji ulaze u delo, već u njihovoj svojevrsnoj upotrebi. Samim tim je pojam ‘forme’ dobijao drugi smisao i nije podrazumevao nikakav drugi uzajamni odnos, kaže Ejhenbaum. Govoreći o Formi, ja nisam činio ništa drugo nego isticao taj formalistički princip osetljivosti Forme kao specifičnog znaka umetničkog opažanja: ‘umetnički opažaj je takav opažaj pri kojem se proživljava forma (može biti ne samo forma, ali forma neizostavno)’ − tako pak Šklovski. Moje pričanje o Formi, ponavljam, nije bilo ništa drugo do parafraza ovih i ovakvih principa formalističke škole (…) ‘da bi se omogućila analiza same forme, shvaćene kao sadržine’, kako to kaže Šklovski, i najzad kao parafraza i pledoaje za postupak oneobičavanja i oteščale forme, koji nisu ništa drugo do povećanje teškoća i dužine opažanja, ‘s obzirom na to da je proces opažanja u umetnosti samom sebi cilj i mora biti produžen’.5
Imajući u vidu činjenicu da je Kiš, kao nekadašnji lektor za srpskohrvatski jezik i kao pisac naglašene autorske samosvijesti i sposobnosti kritičkog suđenja i tumačenja sopstvenog djela, strogo vodio računa i o spoljašnjoj, ili pak terminologijom Noama Čomskog površinskoj strukturi6 svojih romana, o svemu onome što u vidu fragmenata ulazi u njegov Sadržaj, smatramo da je upravo roman Peščanik (1972) dobar model za prikazivanje principa ustrojstva jezičkih jedinica kako na rečeničnom, tako i na nadrečeničnom i izvanrečeničnom planu.7 Naše bavljenje sintaksičkim slojem književnoumjetničkog teksta, uz stalno vođenje računa o specifičnim značenjima u užem i širem kontekstu odabranog romana, dakle zalaženjem u diskurs, udruženo sa stilističkom kategorijom ekspresivnosti, zahtijeva poseban osvrt kako bi preciznije obrazložili osnove tzv. ekspresivne sintakse.
1.1. Terminološke odrednice
Ekspresivna sintaksa ispituje se u okviru posebne grane lingvističke stilistike — sintaksostilistike, koja proučava sve stileme na sintaksičkom nivou, tj. proučava njihovu funkcionalno-stilsku i ekspresivnu markiranost.8 Dakle, može se govoriti o postupcima ekspresivne sintakse ili o sintaksičkim figurama zasnovanim na operacijama preraspodjele, ponavljanja, oduzimanja ili dodavanja, koje po svemu sudeći posjeduju izraženu ekspresivnost i čine jezički izraz određenog pisca stilogenim, budući da njihovom upotrebom odstupa od uobičajenog i karakterističnog nizanja sintaksičkih jedinica. Ono što bi takođe trebalo podrobnije obrazložiti, a ne samo konstatovati, jeste sljedeće − Šta podrazumijevamo pod pojmom ekspresivnost?9
Ekspresivnost je jedna od najvažnijih stilističkih kategorija.10
Vezuje se za pojmove emocionalnosti, izražajnosti, slikovitosti i estetike. Ona je suštinska kategorija, koja se, na drugoj strani često tautološki objašnjava. O. S. Ahmanova ističe da je ekspresivnost postojanje ekspresije, a ekspresivno je ono što sadrži, ispoljava, izražava ekspresiju.11 Preciznija definicija pokazuje da ekspresija predstavlja izražajna sredstva jezika, kojima se iskazuje umiljat odnos, šala, ironija, neodobravanje, ignorisanje, familijarnost i sl., što je uslovljeno ili izazvano određenom emocijom. Stoga je najprihvatljivije mišljenje Jefimova koji pod ekspresijom podrazumijeva izražajno-slikovita svojstva govora koja ga razlikuju od običnog, stilistički neutralnog, a pod ekspresivnošću jezičko-stilističku, semantičku i emocionalno ocjenjivačku kategoriju.12 Treba voditi računa i o tome da se navedeni pojmovi emocionalnosti, izražajnosti, slikovitosti, stilistike, konotacije smatraju njenim sinonimima, ali nijedna sa njom ne stoji u odnosu potpune identičnosti, već samo djelimične kompatibilnosti.
Od svih korelativnih pojmova ekspresivnosti je najsrodnija emocionalnost, tj. emocionalnost je jedna od najvažnijih komponenata ekspresivnosti. One se međusobno ukrštaju, prožimaju i podudaraju, da je teško naći jasna diferencijalna obilježja. Njihova osnovna razlika je u tome što svako emocionalno nije i ekspresivno, ali je svako ekspresivno istovremeno i emocionalno. U osnovi je svake ekspresije emocionalni odnos (i u procesu kodiranja i dekodiranja) dok emocionalno može biti i neekspresivno.13
Na drugoj strani, stilističko i ekspresivno se podudaraju u postupku jer nastaju odstupanjem od standardnog, uobičajenog jezičkog izraza. Međutim, važno ih je posmatrati kao komplementarne, ali nepodudarne pojave, budući da se ekspresivnost na polju stilistike nužno dovodi u vezu sa onim što je stilistički obojeno, obilježeno, odnosno markirano.14
Ekspresivnost, takođe, u potpunosti uključuje izražajnost čiji je osnovni nosilac stilska figura, predstavljajući pritom širi pojam jer nastaje i na druge načine. Isti je odnos prema slikovitosti jezičkog izraza koja dovodi do građenja upečatljivih predstava upotrebom tropa, riječi u prenesenom značenju. Dalje tumačeći odnos između onoga što je ekspresivno i konotativno, Tošović smatra da je njihova osnovna razlika u tome što je konotacija semantička suština, a ekspresija fenomen koji prevazilazi ne samo semantičke okvire, nego disciplinarne granice uopšte, koje se ne mogu omeđiti samo jednom oblašću, pogotovo jezika. I na kraju, ukoliko pod estetskim ne podrazumijevamo samo ono hedonističko, ono što izaziva duhovnu nasladu, već i negativnu ekspresiju, podudarnost je svakako izraženija.15
Imajući u vidu sedam osnovnih tipova gramatičke ekspresivnosti,16 u ovom radu se opredjeljujemo za sintaksičku ekspresivnost, koja se temelji na formi oživljavanja starih konstrukcija, stvaranju novih spojeva, upotrebi stilskih figura, emocionalnih konstrukcija, eliptičnih rečenica, redundantnih sintaksičkih spojeva, rematske organizacije rečenice (reda riječi, inverzije) itd.
1.3. Istraživački korpus
Naš istraživački korpus, zasnovan na odabranim primjerima iz romana Peščanik17, interesantan je za sprovedenu jezičko-stilsku analizu iz više razloga. Navodimo samo neke koji se tiču:
1) tematskog određenja romana;
2) njegove specifične forme, tj. strukturalne višeslojnosti i
3) neočekivane jezičke strukture poglavlja koja nose naziv „Beleške jednog ludaka”.
Sumirajući stavove sâmog pisca o ovom romanu, detaljno predstavljene u Književnim pogledima Danila Kiša,18 podsjećamo na piščevu sposobnost da predvidi kakav će odjek, tj. kakvu će reakciju ovaj roman imati na širu čitalačku publiku. Naime, njegova ‘nesreća’ je što ne računa s masovnim čitateljstvom, što je zatvoren, što se ne bavi nekom aktuelnom, ‘vrućom’ temom, što kombinuje različite tipove teksta i različite postupke, a funkcionalnost te kombinacije neće često biti odgonetnuta. Nekomunikativnost ‘Peščanika’ i njegovi eventualni nesporazumi s čitaocima posljedica su, kako prof. Delić ističe, tehničke dosljednosti i ‘savršenosti’.19
Ovaj roman koji je antropološkog20, dokumentarnog, epistolarnog, fragmentarnog karaktera odlikuje strukturalna višeslojnost u kojoj se, međutim, uočavaju dva plana, prvi — plan junakove svijesti — Eduarda Sama i drugi — plan pisma njegove sestre Olge, koje se nalazi na kraju romana pod naslovom Sadržaj, čije bi mjesto bilo „prirodnije” na početku djela, ali je efekat iznenađenja, oneobičavanja forme i građenja složenih asocijativnih puteva u kojima čitalac ima aktivnu ulogu na ovaj način bio upečatljiviji.
Na drugoj strani, postavlja se pitanje da li je jezička struktura, imajući u vidu sintaksički sloj na rečeničnom i nadrečeničnom nivou, adekvatna ulozi oca Eduarda Sama, čije je psihičko stanje na više mjesta okvalifikovano kao stanje nervnog rastrojstva, otuđenosti, uznemirenosti sa povremenim halucinantnim vizijama. Jasna je pretpostavka da je ovaj lik izgrađen na osnovu uzora na piščevog oca koji je liječen od delirijum tremens-a zatim od neuroze straha, imajući u vidu piščev iskaz o očevoj bolesti koji je biografskog karaktera.21 Na unutrašnjem planu ispitivanog romana mnogo je dokaza, mnogo je potvrda o isprepletanom i često nepovezanom toku misli. A kako su jezik i mišljenje uzajamno povezani, međusobno se dopunjuju i prožimaju, čineći dvije strane istog novčića,22 postavljamo sljedeće pitanje − Da li su korišćene sintaksičke konstrukcije adekvatan pokazatelj specifičnog unutrašnjeg svijeta, odnosno psihičkog stanja Eduarda Sama?
Brižljivim ispitivanjem kliničke slike delirijum tremens-a nailazimo na brojne podudarnosti koje čak u potpunosti odgovaraju psihološkom profilu glavnog junaka, one obuhvataju: psihijatrijsku komplikaciju alkoholizma koja je često uslovljena emocionalnim stresom; dezorjentaciju, uznemirenost, intenzivan strah, iluzije i halucinacije, ali i maksimalnu sugestibilnost (npr. tekst sa praznom hartijom, pa bolesnik čita šta na njoj piše).23 Međutim, govor je usporen, izopačen i nerazgovjetan. To već ne možemo konstatovati za jezik glavnog junaka, kada imamo u vidu poglavlja pisana u prvom licu. Naime, iako je njegovo stanje okarakterisano kao problematično, njegov jezik je u najvećem broju slučajeva u potpunosti u skladu sa normom standarnog jezika. Tome doprinosi i vrlo ograničena upotreba nekih postupaka ekspresivne sintakse, koji upravo ukazuju na redukovanje, tj. sužavanje toka misli.
2. POSTUPCI EKSPRESIVNE SINTAKSE
Naša analiza razmatra sljedeće postupke ekspresivne sintakse, tj. sintaksičke figure kao što su elipsa, nominativne rečenice, odnosno iskazi, parcelacija i inverzija.
2.1. Elipsa i reticencija
U ispitivanom tekstu vrlo je frekventna upotreba elipse, figure kojom se izostavlja čitav dio iskaza, koji je inače sintaksički nužan.24 Međutim, njeno prisustvo ne donosi uvijek i ekspresivnost, izrazitu figurativnost i izražajnost na planu jezičkog izraza. Iz ugla lingvističke stilistike, to je i sasvim očekivano ako imamo u vidu da forma sudskog procesa — ispitivanje svjedoka, pretpostavlja pitanje i vrlo konkretan i koncizan odgovor, koji zahtijeva izvjesnu redukciju onih rečeničnih konstituenata koji pripadaju presupoziciji.
Primjeri25:
1) Koga je E. S. invocirao na početku svoga pisma?
Svoju najmlađu sestru Olgu.
Da li je još imao braće i sestara?
Još četiri sestre (ne računajući Olgu) i jednog brata, što će reći (zajedno sa Olgom), pet sestara i jednog brata. (37);
2) Na šta su ga podsetili njegovi sopstveni promrzli prsti?
Na kratke, zadrigle, krvave prste gospodna Hordoša, mesara.
Na kakvu je opasnost pomišljao E. S.?
Da bi se ti prsti mogli izmešati sa kobasicama i da bi g. Hordoš mogao neki od tih krvavih prstiju da otfikari i da mu ga zavije u hartiju, zajedno sa kobasicama, (38).
U navedenim primjerima eliptične konstrukcije ne narušavaju rečenični smisao i stoga se ubrajaju u najbanalniji tip — gramatičke elipse. Redukovanje se u ovom slučaju svodi prosto na suspenziju nekih rečeničnih članova, ali ta suspenzija ne izaziva nikakva strukturna niti semantička pomjeranja u preostatku rečenice.26 Takav je slučaj i u narednim primjerima koji se tiču izostavljanja određenih leksičkih tipova (nalaziti se, vidi se i sl.) glagola u predikatu.
Primjeri:
1) Levo, pored same lampe, tabaci kockaste hartije; pored njih dvostruko presavijene novine, gotovo na sredini stola; sasvim desno, dva-tri broja nekog zamašćenog časopisa i jedna knjiga crnih korica, čiji zlatotisak kao da je od iste materije od koje i plamen (13);
2) Prase je postavljeno po dužini stola, tačno po sredini, i malo uzdignuto. (…) Njuška je okrenuta prema njemu, između pocrnelih zuba i velikih očnjaka, zelena jabuka (23).
Uzburkane emocije, neumoljivi tempo istražnog postupka, katkad i psihičko rastrojstvo, ukazuju na prisustvo mnogih „savršenih pukotina”27, koje uslovljavaju pojavu figure srodne elipsi — reticencije, koja podrazumijeva prekinute i nedovršene iskaze, nastale usljed „sužavanja misli” i kao rezultat posebnog emotivnog stanja centralnog lika u romanu Peščanik.
Primjeri:
1) Vino je greh. Prospite vino u more, a pijanice bacite zajedno s buradima u talase. Neka bude tako. Srećom, nijedan se prorok nije sećao ukusa majčinog mleka. Inače… (53);
2) Ona zrači. Čipka, crna čipka kao… (67);
3) Ja sam zapravo… (147);
4) Ja lično nisam pobornik lova, moglo bi se čak reći…Vratimo se vašem rođaku (148);
5) Ne bih znao. Što se tiče tehnike… (171);
6) To osećanje da me je napustilo moje sopstveno Ja, to viđenje sebe iz aspekta nekog drugog, taj odnos prema sebi kao prema strancu na Dunavu dok sam stajao u redu (133).
U ispitivanom tekstu, reticencija je zapravo vrlo rijetko izazvana snažnim emotivnim nabojem, već njenoj upotrebi češće doprinose objektivni razlozi ove romaneske stvarnosti koji se tiču — svjesnog prekidanja govornika kojem nije dozvoljeno da kaže sve što želi, ili pak potvrdom čitaocu da je riječ o fragmentima pronađenih bilježaka, pa sasvim očekivano imamo i prazna mjesta, „šupljinu” ili „pukotinu”, odnosno tekst koji nedostaje, kao što je to slučaj u posljednjem primjeru.
2.2. Nominativni iskazi
Nominativne rečenice predstavljaju moćno stilsko sredstvo koje ukazuje na psihičko stanje Eduarda Sama koji vodi aktivan dijalog sa čitaocem, gradeći složene asocijativne veze, u kojima mi postajemo njegovi direktni sagovornici, moćni ili nemoćni da sagledamo duboku simboliku takvih iskaza građenih na anaforičkim i kataforičkim principima. Njihovom upotrebom otvaraju se, ali i popunjavaju, brojne „pukotine” ovog romana, koje su u vezi sa prethodno izrečenim stavovima, ali i onim koji tek slijede.
Primjeri:
1) Čuje se kako u tišini jedva čujno šišti talasasti greben plamena. Šum vremena (16);
2) Odloženo je na trenutak pero. Novine-upijač. U njima, preko štampanih slogova o golubima-pismonošama, prve reči pisma, kao u ogledalu, kao na hebrejskom (16);
3) Čelična kasa WERTHEIM&CO. Menica, ček, potpis vlasnika, proveravanje, pečati. (32);
4) Lebde u vazduhu nevidljive čestice bibera: kijanje i kašljucanje. Probušena menica i kesa karanfilića ili cimeta. Sluga pokoran, gospodine! (32);
5) Sećanje je drobilo i izvrtalo misli, slike i zvukove, a nad tim košmarnim sećanjem bdeo je plavokosi anđeo sna, anđeo rumenih obraza i velikih grudi, s rukama crvenim i nateklim od pranja čaša. (Ah, ruke krčmarice, pogubne ruke!) (40);
6) Ženski princip doveden do krajnjih konsekvenci. Mesečni cvet srca. Seme smrti. Weltschmerz. (55);
7) Znojave, prljave mase gradske sirotinje, dronjci; ohrabrena gomila, zagrejani idejom Božje i ljudske pravde; patetične scene majki koje drže izgladnelu decu na rukama, tražeći hleba; verovanje u Boga, u Dobrotu, u Pravednost, u Nebo; krici očaja, osvete, govornici i provokatori koji se penju na improvizovane govornice; plač dece koja ne shvataju ništa, užasan žamor istorije (59);
8) Vrlo sam nervozan. Anatomija ženskog tela. Elan vital. Alkohol, alkohol! Holandski crni tulipan (67);
9) Moje kukavno, predvojeno Ja (137).
Iako se, s obzirom na nizak stepen njihove frekventnosti, nominativne rečenice ne mogu smatrati svojevrsnim individualnim obilježjem Kišovog stila, ili manirom, ne može im se odreći izrazita ekspresivnost. Postupak deglagolizacije dovodi do pomjeranja rečeničnog težišta na vršioca radnje, na pojave, tj. na njihovo nominalizirano imenovanje.28 Stoga je stvaranje efekta začudnosti ono što karakteriše sve navedene primjere u kojima se u fragmentima prikazuje unutarnji svijet i svijest Eduarda Sama.
2.3. Parcelacija
Parcelacija ili osamostaljivanje rečeničnih djelova predstavlja osoben stilistički postupak koji se u našoj književosti javlja od 20-ih godina XX vijeka i to kao odlika stila pojedinih pisaca29, a u lingvističkoj stilistici se počeo izučavati odnedavno.30 Tiče se intonacionog i pozicionog izdvajanja nekog rečeničnog konstituenta, lekseme, sintagme ili klauze, čime se narušavaju tradicionalno shvaćeni principi konstituisanja rečenice.31 Realizacija jedne rečenice u više tekstovnih jedinica dovodi do izdvajanja bazne komponente, koja je gramatički i strukturalno samostalna, i parcelata koji je strukturno uslovljen baznom komponentom. Uz jednu baznu komponentu može doći i više parcelata, a oni međusobno mogu biti u odnosu koordinacije ili subordinacije.32 Parcelacija doprinosi naglašavanju važnosti svakog elementa, isticanju sadržaja svakog parcelata, i prema tome emocionalnosti, retoričnosti i začudnosti teksta. Budući da njena visoka frekventnost u proučavanom djelu, njena svojstva, podjela i funkcije zahtijevaju znatno podrobniju analizu, koja prevazilazi okvire ovog rada, mi ovom prilikom navodimo samo neke primjere, svjesni unaprijed nemogućnosti da se njima detaljnije bavimo.
Primjeri:
1) Ne čuju se više praporci, ne čuje se ništa. Samo zavijanje mećave s one strane prozora i mraka (21);
2) Kada se otvore vrata blindiranih kola, naglo se oslobađaju zarobljeni mirisi dalekih kontinenata. Duša Kolumba, Vaska de Game (33);
3) Na kraju krajeva, mleko jeste hrana. Majčino mleko, na primer. Mleko sisara. Isus, koji drži u ustima vime krave. Ili ovce. Ili deve (29);
4) Marija je takođe sisar. I njene su dojke nekad lučile beli mlečni sok. Jer se Jehova u svojoj mudrosti pobrinuo za decu, za mladunčad (29);
5) Ni ja nisam sportaš. Niti čovek izuzetne snage (29);
6) Čuje se pljuskanje vode oko mola i oko bokova brodića. Škrgut konopca vezanog uz bitvu. Lagano češanje čamaca u zalivu (26);
7) Teško je podići svoju nesreću u visinu. Biti posmatrač i posmatran istovremeno. Onaj koji je gore i onaj koji je dole. Posmatrati svoje biće iz aspekta večnosti. Vinuti se u visine! (29);
8) Jer bilo kako bilo, ostaje činjenica da se svet suviše namnožio, a prirodna populacija postaje problem broj jedan. Ekonomski i egzistencijalni. Metafizički, ako hoćete (117);
9) Muž joj je poginuo negde na Istočnom frontu. Pri vršenju velike nužde (65);
10) Računam da ću mu novac vratiti u ratama, u toku godinu dana. Najdalje (140);
11) Očajan, zariva glavu u dlanove i stoji tako izvesno vreme. Možda sat, možda dva, a možda i duže (198);
12) A ta fakta i te novine kazuju jasno da je sve otišlo do đavola, i da će, pre nogo što Saveznici budu mogli bilo šta da učine, doći po nas Jahači Apokalipse, ukoliko ne budemo lipsali pre toga. Od gladi, od očajanja, od straha (236).
U svim navedenim primjerima parcelat se javlja u postpoziciji u odnosu na baznu komponentu, pri čemu se u poziciji parcelisanog jezičkog konstituenta najčešće pojavljuje imenica ili konstrukcija s imenicom kao upravnim dijelom sintagme. Zabilježeni su i primjeri sa parcelisanim pridjevom, prilogom i nezavisnom i zavisnom rečenicom. Iako su parcelaciji prvenstveno podložne periferne sintaksičke strukture, uočavamo i frekventnu upotrebu primjera u kojima je parcelat upravo subjekat, kao osnovni rečenični konstituent.
Upotreba parcelacije, samim tim što naglašava sadržaj onih konstituenata koji su dopunsko ili odredbeno sredstvo u okvirima jedne rečenice, narušava zakonitosti tradicionalne sintakse, čime se postižu izvanredni stilski efekti. Pri tome je važno naglasiti da parcelisani elementi uvijek čine rematski dio, dominirajući na taj način nad baznom komponentom.
2.4. Inverzija
Udaljavajući se od stavova tradicionalne gramatike i retorike koje su inverziju vidjele u odstupanju od sheme S + P + O (subjekat + predikat + objekat),33 mi u ovom radu razmatramo samo one slučajeve u kojima inverzija posjeduje naročitu ekspresivnost koja se postiže izmjenom u redosljedu tema-rema, odnosno dato i novo. Kao jedan od specifičnih postupaka ekspresivne sintakse u ispitivanom tekstu inverzija se tiče umetanja enklitičkog oblika pomoćnog glagola jesam i povratne zamjenice sebe između odredbenog i upravnog dijela zavisne sintagme (I grupa) i postpozicija kongruentnog atributa (II grupa).
Primjeri:
I. 1) Gospođa je Boroska izjavila policiji (61);
2) Šumska je staza mestimice pokrivena svodom hrastova (126);
3) Crna se kutija pomera sporo, uz zveckanje lima (130);
4) njegovi su pokreti nespretni i zbunjeni (195);
II. 5) I gle, u sjaju haljina svojih, „moćna kao vojska pod oružjem”, s kraljevskim prstenjem na rukama svojim prebelim, očiju plavih kao jezero u parku dvorca (59);
6) Vetar donosi iz neke neodređene daljine lajanje nekog psa, dugo, otegnuto (131);
7) Gavanski je, naime, imao u podrumu dosta vina, flaširanog (155);
8) Od koga ste to čuli? Pročitao sam u novinama, bečkim (178);
9) bio je član neke vlade, kontrarevolucionarne dakako (178);
10) Kako bi je osvajao? Bogatstvom (materijalnim i duhovnim) (193);
11) zamolila ga je, glasom smirenim i strogim, da joj je preda, zatvorenu (194).
U primjerima prve grupe umetnuta enklitika pravi oštru distance između članova sintagme i naglašava sadržaj njenog zavisnog, odredbenog dijela, što takođe razgrađuje zakonitosti tradicionalne sintakse.
Smještanje kongruentnog atributa, dakle odredbenog dijela sintagme na kraj rečenice, na istaknutu i jaku poziciju teksta, takođe naglašava njegov značaj, doprinoseći stvaranju biblijske atmosfere (5. primjer) ili čak dovodi do osamostaljivanja, tj. do parcelacije atributskog dijela (6−10. primjera).
Iako zabilježeni inverzivni postupci imaju naročit značaj na polju ekspresivnosti jezičkog izraza, Kiš im ne pribjegava često. Ograničena upotreba inverzije, s obzirom na strukturu, karakter i tematiku Peščanika nije očekivana u tolikoj mjeri, ali je vjerovatno opravdana piščevim i te kako izgrađenim osjećajem za prihvatanje normi standardnog jezika.
3. ZAKLjUČAK
Proučavanje različitih jezičkih nivoa u književnom stvaralaštvu Danila Kiša, s obzirom na postojanje specifičnih morfoloških, leksičkih, semantičko-sintaksičkih konstrukcija, ali i specifičnog izvanjezičkog konteksta, bilo bi značajan doprinos inače bogatoj monografskoj građi naših najznačajnijih pisaca druge polovine XX vijeka.
Tumačeći postupke ekspresivne sintakse u romanu Peščanik, došli smo do sljedećih zaključaka:
— Frekventna upotreba gramatičke i ograničena upotreba stilističke elipse čini jezički izraz Danila Kiša redukovanim, ali ni u kom slučaju ne utiče na strukturna niti semantička pomjeranja u preostatku rečenice, i sasvim je u skladu sa zadatom formom istraživačkog postupka. Znatno je ekspresivnija uloga reticencije koja predstavlja izvjesne „pukotine”, budući da je i sâm Kiš ovaj roman okarakterisao kao „jednu savršenu pukotinu”.
— Nominativni iskazi i inverzija nijesu stilski manir našeg pisca, ali utiču na građenje izrazito ekspresivnih jezičkih konstrukcija koje dovode do stvaranja efekta začudnosti i ukazuju na psihičko stanje Eduarda Sama.
— Parcelacija, odnosno osamostaljivanje rečeničnih konstituenata, doprinosi naglašavanju važnosti svakog elementa, isticanju sadržaja svakog parcelata, emocionalnosti i retoričnosti teksta kao i razgrađivanju sistema tradicionalne sintakse.
Stoga, na pitanje Zar opet o Kišu? odgovaramo potvrdno, svjesni značaja i vrijednosti pisca koji je na kraju romana i sam dao odgovor: „Bolje je ako se nalazimo među progonjenima nego među progoniteljima” (T., Bavá Kamá).
Nataša Jovović
1 Iako se Kiš ironično odnosio prema postmodernizmu, prema mišljenju prof. Jovana Delića nesumnjivo je da su ga oni mlađi srpski pisci koji sebe smatraju postmodernistima prepoznali kao svog učitelja i duhovnog oca (Jovan Delić, Književni pogledi Danila Kiša, Prosveta, Beograd, 1995, str. 42).
2 O tome isp.: Marija Mitrović, „Putovati znači živeti — O identitetima Danila Kiša”, Zbornik radova Njegoševi dani 4, Nikšić, 2013, str. 247−262.
3 O tome vidjeti: Milisav Savić, „Između trenutka i večnosti”, Zbornik radova sa naučnog skupa, Cetinje, 15−17. oktobra, Posebna izdanja, Knjiga 22, 1993, str. 24.
4 Ibid, 23.
5 Danilo Kiš, Po-etika II, Mala edicija Ideja, Beograd, 1974, str. 160−161.
6 Isp.: Noam Čomski, Gramatika i um, preveo Ranko Bugarski, Nolit, Beograd, 1972.
7 Pojam nadrečenični u našem tekstu se odnosi na jezičke jedinice iznad nivoa rečenice, a izvanrečenični podrazumjeva analizu jezičkih jedinica koje svoje značenje dobijaju u kontekstu. O ovom odnosu vidjeti: Lada Badurina, Između redaka, Studije o tekstu i diskursu, Zagreb — Rijeka, 2008.
8 Marina Katnić-Bakaršić, Stilistika, Sarajevo, 2001, str. 257.
9 Smatramo da je vrlo važno obuhvatiti specifična značenja ove stilističke kategorije koja se u lingvostilistici najčešće upotrebljava, pa prema tome katkad i zloupotrebljava.
10 Vrlo detaljan prikaz teorijskih aspekata ove kategorije prisutan je u radu prof. Tošovića koji ističe da je ekspresivnost kategorija stilistike, lingvistike, teorije književnosti, teorije umjetnosti, estetike, logike i psihologije, genetike, koja na jezičkom planu obuhvata formalne, semantičke, funkcionalne i kategorijalne jedinice u njihovim homogenim i heterogenim odnosima, a koje odražavaju i izražavaju svjestan subjektivni, emocionalni i/li estetizirani odnos A (pošiljaoca, autora, govornog lica), prema B (primaocu, recipijentu, sabesjedniku), ili C (predmetu, sadržaju poruke) (Branko Tošović, „Ekspresivnost”, Stil, br. 3, Beograd — Banjaluka, 2004, str. 25). Vidjeti i Branko Tošović, „Stilističke kategorije”, Stil, 2, Beograd — Banjaluka, 2003, str. 43−62. Pojmom ekspresivnosti detaljnije smo se bavili u radu „Semantička kategorija vokativnosti u Lalićevim romanima Svadba I Ratna sreća”, Riječ, Časopis za nauku o jeziku i književnosti, Nova serija, br. 8, Nikšić, 2012, str. 39−54.
11 O. S. Ahmanova, Slovarь lingvističeskih terminov, Sovetskaя enciklopediя, Moskva, 1966, str. 607.
12 Isp.: A. I. Efimov, Stilistika hudožestvenoj reči, Moskva, 1957.
13 B. Tošović, Ekspresivnost, str. 32.
14 Ibid., 34.
15 Ibid., 34−37.
16 Naime, može se govoriti o morfemskoj, korelacionoj, transpozicionoj, tautološkoj, sinonimskoj, funkcionalno-gramatičkoj i semantičko-gramatičkoj ekspresivnosti. Isp.: Branko Tošović, „Neke tendencije u ekspresivnoj sintaksi glagola”,Zbornik Matice srpske za slavistiku, 71/72, Novi Sad, 2007, str. 391−404.
17 Danilo Kiš, Peščanik, Prosveta, Beograd, 1990.
18 Jovan Delić, Književni pogledi Danila Kiša, Ka poetici Kišove proze, Prosveta, Beograd, 1995.
19 Ibid., str. 305.
20 Ibid., str. 307.
21 Ibid., 319.
22 Ranko Bugarski, Uvod u opštu lingvistiku, III izdanje, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1995, str. 22.
23 Prof. dr sc. med. Jovan Marić, Klinička psihijatrija, XI prerađeno izdanje, Beograd, 2005, 320−321.
24 Isp.: Katnić-Bakaršić, Stilistika, 259.
25 Kao što smo već naglasili naš istraživački korpus zasniva se na primjerima pronađenim u romanu Peščanik. Prilikom ekscerpiranja primjera u daljem tekstu navodimo broj stranice sa koje je primjer preuzet
26 Miloš Kovačević, Stilistika i gramatika stilskih figura, Kragujevac, 2000, str. 193.
28 Isp.: M. Katnić-Bakaršić, Stilistika, str. 262−262.
29 Isp.: M. Kovačević, Stilistika, str. 211.
30 Isp.: M. Katnić-Bakaršić, Stilistika, str. 262.
31 Rajka Glušica, „Neke jezičko-stilske odlike romana Nevidbog sa posebnim osvrtom na parcelaciju”, Književno djelo Rista Ratkovića, Radovi sa naučnog skupa Podgorica, 18. jun 2004. god., CANU, OU, Knjiga 24, Podgorica, 2005, str. 56. U ovom radu daje se i kompletan pregled dosadašnjih radova o ovom jezičkom fenomenu.
32 M. Katnić-Bakaršić, Stilistika, str. 263.
33 Isp.: Ibid., 264.