„…čovek nije izmislio grad, pre će biti
da je grad stvorio čoveka i njegove navike”
Giljermo Kabrera Infante, Pohvala gradu
Venecija kao kulturološki i istorijski fenomen u savremenu i modernu srpsku književnost ulazi kao simbol, fantazmagorija, dvostruka slika stvarnosti im imaginacije. Percepcija Venecije i kao kulturološkog genuius loci i novog književnog i poetičkog preoblikovanja ima značajno i sasvim izdvojeno mesto u razvoju srpske literture. Naučna istraživanja su posvetila malo prostora Veneciji u savremenom periodu i dobar deo istraživanja je ostao na nivou aluzija i istorijskih reminiscencija Laze Kostića, pre toga u formi folklornih oblika i nešto manje kroz poeziju Ivana V. Lalića. Najznačajniji prodor u sistematskom tumačenju Venecije u slovenskim književnosti i srpskoj književnosti dobili smo kroz zbornik Venecija u slovenskim književnosti (2011), koji su uredili Dejan Ajdačić i Persida Lazarević di Đakomo sa više od 40 naučnih radova. Ovaj zbornik je u naučnom smislu pomerio naša dosadašnja proučavanja Venecije kao grada ili imago tipa u srpskoj, ali sada i šire u slovenskim književnostima. Zahvaljujući ovom naučnom podsticaju samo dve godine kasnije uredila sam sa koleginicama Persidom Lazarević di Đakomo i Marijom Ritom Leto zbornik Acqua alta Mediteran u modernoj italijanskoj i srpskoj književnosti 20. veka u saradnji sa Univerzitetom u Peskari i Institutom za književnost i umetnost iz Beograda. Čak 39 radova i u ovom međunarodnom zborniku bilo je usmereno na Mediteran u srpskoj i italijanskoj književnosti, ali veliki broj tekstova je bio posvećen i simbolima i kompleksnosti Venecije u srpskoj književnosti od kraja 19. veka do danas. Za modernu srpsku književnost od pesme „Santa Maria della Salute” Laze Kostića, Pavićevih „Konja Svetog Marka” do najnovijih romana Aleksandra Gatalice, Vladimira Pištala i Sanje Domazet vidimo jedan novi percepcijski luk u kome Venecija oscilira između artefakta, simbola grada na vodi i kopnu na koji se komparativistički oslanja i Ivo Andrić u pripovetkama posvećenim Dubrovniku do Lalićeve najkontroverznije slike Venecije koja je grad uzvišenog i bizarnog, grad biser koji plaća cenu za sva pokradena blaga Konstantinopolja u pesmi „Acqua alta”. Stanislav Vinaver, pisac koji između dva rata otkriva Veneciju i njen odnos prema Vizantiji, usamljena je slika koja će ostaviti traga i na savremenim razumevanjima mesta ovog grada države i njene i naše veze sa vizantijskom kulturom. U putopisu „Konačna Venecija” već u prvom pasusu Vinaver naglašava da je pitanje lepote Venecije „bitno za našu kulturu”. Vinaver u Veneciji ističe: „Venecija ‒ onakva kakva nam se prividi, pokaže, nestane, iščezne ‒ jeste sva u prolaznosti […] Sve se menja u Veneciji” (Vinaver 1961: 148). U Veneciji Vinaver otkriva da je ovo grad u kome iluzija dovodi do novih saznanja i značaja. Istovremeno kroz ceo putopis-esej o Veneciji provejava izvesna kritika ovog grada, dekora u kome nedostaje događaja, kako kaže Vinaver. Venecijom prema njegovom doživljaju vladaju prizori i njena stalna prolaznost. Vinavera posebno uzbuđuje arhitektura: „Danima sam živeo u toj uzbudljivoj i najličnijoj tragediji vijuga, kojima sam spajao vidike i osetljive tačke što štrče pomamno ili se kriju plašljivo… Mislim da je u tome draž i grč i perverzija Venecije” (Vinaver 1961: 155). Posebnu lepotu Vinaver će naći u zalasku Sunca nad Venecijom nazivajući taj trenutak nemom „zlatnom apoteozom”. Doživljaj apsolutne Venecije koja daje „poklič suncu i moru” u kojoj se „svetlost razbuktala usred mora i koju talasi biju uzalud” je epifanijski doživljaj Venecije u svetlosti iznad mora koja se poetički približava Hristićevoj Terasi na dva mora i apsolutnom doživljaju lepote. Vinaverova Venecija koju je kritikovao prolazeći kanalima dobija oreol apoteoze koja je „čežnja i duša njena”. Venecija vraća Vinavera ka Vizantiji i kritici vizantijske nepromenljivosti u kojoj je stvarao čovek „Poluistoka” i „Pragrčke”. Za Vinavera upravo kroz Veneciju progovara ona istinska Vizantija koja nije opstala ni u Carigradu, ni u Raškoj i Maloj Aziji. Upravo u Veneciji koja je u sebe upila i Vizantiju i Balkan i grčki i latinski svet Vinaver vidi najveću apoteozu vizantijskoj kulturi: „Sile grčke, sile slovenske, sile latinske, svekolike sile kulturne i varvarske, u Veneciji su, u vrenju vizantijskom, u znamenju trošnosti i lomnosti i prolaznosti koja se, u svakom času kruniše i ozarava trijumfom” (Vinaver 2015: 340). „Konačna Venecija” je prvo kulturološko saznanje u našoj književnosti kojim je Vinaver ukazao na bogatstvo vizantijskih umetničkih tragova. U putopisima2 Izlet po Jadranskom i Sredozemnom moru Vinaver otvara novi spektar tema i esejističkim delovima ukazuje na naše pripadanje zajednici mediteranskih naroda. Vinaver obilazi Dalmaciju, Krf, ostrvo Vido, Siciliju, Napulj, Pompeju, Đenovu, Nicu, Marsej, Barselonu, Majorku i sve do Bizerte, Kartagine i, na kraju, Split. To kružno putovanje Jadranom i zapadnim Sredozemljem otvara niz novih saznanja za Vinavera, a u kulturološkom smislu ceo put novih krstarenja kojima će proći pesnici druge polovine 20. veka i svoje korake uputiti i ka istočnom Sredozemlju, a pre svega ka Atosu.
Tražeći pravdu koja je istorijska klepsidra Ivan V. Lalić ulazi najdublje u uspon i pad ovog grada na vodi kome je ta voda donela slavu, ali i vode koja je smrtonosna pretnja, njegova acqua alta. Ipak, na srpskom jeziku nije napisano kompleksnije delo od pesme „Acqua alta” Ivana V. Lalića jer jedna trodelna pesma koja sabira toliko intertekstualnih relacija prema književnosti (Smrt u Veneciji Tomasa Mana, Paundova Pevanja) do istorijskih reminscencija vezanih za krstaške ratove i napokon četiri konja na crkvi Svetog Marka koji su četiri jahača apokalipse ovog grada su simboli sa kojima je rastao pesnik i sa kojima umire. Nažalost, najgora slutnja smrti koju je i pesnik video baš u Veneciji zadesiće sina Vlajka u oluji pored Venecije u leto 1989. godine. Da li su pesnici proroci sopstvenog života, društvenih i istorijskih kretanja? Venecija je bila takva inspiracija da je sve to sabrala u jednoj pesmi. Bez obzira na dela koja će kasnije doći ni jedan roman neće nadmašiti ovako gusto tkanje ličnog, istorijskog, arhitektonskog, umetničkog doživljaja i drugih relacija književnog i sveukupnog artističkog sveta koji će se sklopiti u teksturi jedne duge pesme. Bez obzira na različite konotativne odnose u „Acqua alti” je sabrano i naše kolektivno nesvesno iskustvo najdubljih vizantijskih korena sa ličnim iskustvom i emocijom pesnika. Čitalačka kultura Ivana V. Lalića je razvila intertekstualnu potku i unela relacije prema svetskoj književnosti oslonjenoj na topos Venecije kao kontroverzne kulturološke i istorijske činjenice. U nizu tematskih i motivskih tokova sasvim je jasno zašto su se u Lalićevom intertekstualnom repozitorijumu našli i Tomas Man i Ezra Paund i groblje na kome je sahranjen ovaj pesnik, ali i Baldasare Longena čuveni arhitekta katedralne crkve Santa Maria della Salute. Lalićeva pesma je pisana u prvom licu jednine i dijalog koji pesničko ja vodi sa Venecijom, dvojnim gradom u najširem smislu reči misleći na opstanak na vodi i kopnu, sintezi kultura, uzvišenim i bizarnim prizorima i događajima kroz istoriju predstavljaju jedinu pesmu koja jasno nastavlja u dijahronijskom sledu i pesmu „Santa Maria della Salute” Laze Kostića. Ispovedni iskaz Kostićeve pesme sa molitvenim tonom je drugi važan simbol Venecije pored bazilike Svetog Marka koje integriše u svojoj pesmi Ivan V. Lalić. Prvo i najiscrpnije tumačenje slojevitosti Lalićeve pesme objasnila je slavistkinja Persida Lazarević di Đakomo u zborniku Spomenica Ivanu V. Laliću (2003). Lazarević di Đakomo je protumačila aluzivne tokove vezane za sleganje kupola crkve Santa Maria della Salute sa nizom kulturnih i istorijskih činjenica koje su pratile izgradnju i sudbinu njenog arhitekte i graditelja Baldasarea Longenu3. Lalić će aluzijama potkrepitu svu složenost ideje srca kao spasa i iskupljenja i sveopšte ljubavi ljudske i Božje ukrojene u konstrukciju crkve Santa Maria della Salute:
Pa ipak, reći ćeš, zar nisam htela
Da mi Longena u srce ukroji hram
Možda samo za ljubav ljubavi jednog pesnika.
Skjavona, koji o ljubavi je znao
Neke tajne, inače pod pečatom. (Lalić 1997: 84)
Potom slede aluzije na „Smrt u Veneciji” Tomasa Mana, zatim na Ezru Paunda, koji je umro u Veneciji i sahranjen na groblju San Mikele:
Smešiš se Serenissima,
I kažeš: jesi li kada razmišljao o smrti
U Veneciji? Tamo ima ostrvo i groblje
Gde počiva drugi jedan pesnik, koji je rekao:
Što istinski voliš traje,
Ostalo je šljaka.
Gledaj me kao šljaku, ali me pamti
Kao plamen, samo kao plamen. (Lalić 1997: 84)
U Lalićevoj pesmi naći ćemo i latinski citat sa knjige koju drži lav Svetog Marka, „Pax tibi Marce Evangelista Mevs”, kao i još niz istorijskih relacija vezanih sa propast Vizantije jačanjem Venecije. U poslednjem 3. delu pesme pesničko ja će kazati: „Bila je to ljubav / I mržnja na prvi pogled: ja skoro još dečak”. Ta ljubav i mržnja prema moru, ali i fascinacija, započeta je u prvom stihu, gorčinom izneverene ljubavi i bolnom konstatacijom: „Suviše dugo smo zajedno, Serrenisima”. U drugom delu pesme pesnički subjekt se kreće vremenski unapred i progovara glasom zrelog čoveka, svesnog opakosti Serrenisime, njenog zlog mora i moći kojima je razorila Vizantiju. Tu opakost joj njen obožavalac iz mladosti ne prašta. Sleganje kupola crkve Santa Maria della Salute je njen pogrom, ona nije znala ni da „boluje od raka na Laguni” niti da će je razjedati „raspamećena plima”. Pesnik joj se ovde obraća sledećim stihovima pitajući je:
Smešiš se, Serrenisima,
I kažeš: jesi li kada razmišaljao o smrti
U Veneciji?
Asocijacijom na pripovetku Tomasa Mana, Smrt u Veneciji, napisanu u ovom gradu na moru, upotpunjava semantičku složenost motiva mora literarnim podtekstom na nivou asocijacija. U narednim stihovima Lalić motiv smrti i mora povezuje i nizom asocijacija i na smrt Ezre Paunda4, koji je i sahranjen na ostrvu u blizini Venecije, kao i citatom iz njegovih Pevanja: ,,Što istinski voliš traje,/ ostalo je šljaka”. Poslednji, treći deo pesme predstavlja glas pesničkog subjekta iz pozicije sadašnjosti, starosti, rasula i razlaza ljubavnika. Latinski citat sa knjige koju drži lav Svetog Marka, „Pax tibi Marce Evangelista Mevs”, kao i još niz istorijskih relacija vezanih sa propast Vizantije jačanjem Venecije predstvaljaju kulturološki i istorijski sled obeležen usponima i padovima velikih sila i gradova na moru, Konstantinopolja i Venecije. Smisao vode, dijalektike istorijskih procesa, oblika „više pravde” donosi u Lalićevoj pesmi zgusnoto tkanje istorije, vere u pravdu i istovremene ljubavi, mrže, lepote i ružnog i bizarnog koji se spajaju u ovom dvojnom gradu na vodi i kopnu. Pesnički subjekt je zgađen nad lepotom i snagom Serrenisime, izgrađene na stablima sa Jadranskih obala, likujući nad njenom propašću:
Tako da bolesno stoleće vrši pravdu
I kažnjava drskost lepote, osovljene
U ništavilu, između dva ogledala (Lalić 1997: 85)
Igrom ogledala, slike i njenog odraza, zločina i kazne koja stiže sa mora, Lalić nas usmerava na svoja osnovna poetička načela, dvostrukosti i stalnog dvojstva u vidljivom i transponovanju u nevidljivo. Asocijacijama na četiri jahača Apokalipse sa Patmosa i trijumfom smrti razočarano pesničko ja teši kraljicu mora, posustalu Veneciju. Njen kraj on neće videti, ali istovremeno likuje nad njenom sasvim, izvesnom sudbinom. Nažalost, njegovo ljudsko rasulo je brže:
Ja ću da odem prvi. Tvoje rasulo
Sporije se ubrzava, Serrenisima
Smrt pesničkog ja i smrt i rasulo Serrenisime osuđene da kao lepotica mora od tog istog mora strada jer joj razjeda stubove, jetru i osrčje su u „sumrak aprilskog dana” vapaji, iskazani stihovima:
Suviše dugo smo zajedno.
U ljubavi i mržnji dve razne prolaznosti
Tako se motiv mora i slika Venecije u pesmi „Acqua alta” višestruko usložnjava literarnim, istorijskim intertekstualnim relacijama, citatima, asocijacijama i reminiscencijama, a snagu pesničke slike upotpunjavaju stvarnosne slike, emotivni iskazi setnog pesnikovog glasa. More je ono koje je stvorilo moćnu Veneciju, ali ono vrši i opaku pravdu, jer se njenim rasulom kažnjava surova lepotica za sva zlodela načinjena Vizantiji5. More u pesmi „Acqua alta” je more osvetnik, ono koje je stvorilo i uništava lepotu sveta.
Nova precepcija Venecije se pojavljuje u poeziji Ivana V. Lalića od osamdesetih godina prošlog veka kao istorijska reminiscencija koja nas vraća na odjeke vizantijske kulture. U srpskoj poeziji pre Kostićeve i Lalićeve pesme Venecija se pojavljuje kroz dve dominantne pesničke slike, kao strankinja ili nedostupan, nedohvatan grad u dalekoj, stranoj zemlji i modernija precepcija Serenissime kao prototipa visokih, ali i kontroverznih estetsko-religioznih doživljaja. Venecija se često poredi sa zlom i opakom ženom, pripisuju joj se osobine svojstvene isključivo ženskom rodu. Nepostojanost, lukavost, materijalizam udružen sa putenom i čulnom lepotom obeležavaju ove predstave o lepim Mlečankama. Venecija se potom razvija kao raskolnička, pritvorna, lažna slika sveta i uklete lepote. Pored te opšte slike Venecije kao strankinje izdvaja se još jedna percepcija, one kojoj se hrli kao centru kulture, obrazovanja, umetničkih dostignuća. Doživljaj Venecije je u srpskoj poeziji i doživljaj onog drugog, stranog u koje se sumnja, ali mu se uprkos svemu, ipak, hrli. Kameleonska priroda simbolizovana u maskama februarskih karnevala dok sve razdire acqua alta čini jednu od najlepših sinteza smeha, veselog, profanog života i smrti koja preti iz vode. Ta fantazmagorična slika vode iz koje ili kojom su stigla mnogobrojna bogatstva sveta u Mletačku lepoticu sada postaje izvor njene smrti. Kada je Tomas Man napisao Smrt u Veneciji nije verovatno ni slutio da će to biti neka vrsta lajtmotiva kojim će se potom voditi mnogi, pa i naši pesnici. Neće slučajno Ezra Paund6 odabrati baš Veneciju da bude sahranjen na jednom od njenih ostrva mada iza toga stoji duga istorija lepote, umetnosti i političkih opredeljenja. „Ono što voliš istinski traje, ostalo je šljaka”, reći će Paund, a citiraće ga i Lalić u „Acqua alti”. Dublji oblik intertekstualne i intermedijalne asocijacije na koju se poziva Lalić nalazimo i u istoriji Paundove veze sa Venecijom. U studiji posvećenoj groblju San Mikele kao ostrvu sećanja Rosela Mamoli Zorzi7 navodi niz linija vezanih za Paundov boravak u Veneciji u starosti sa jasnim aluzijama na citate iz Pevanja. Čak nam navodi i da je Ezra Paund u svojim kasnim sedamdesetim godinama odlučio da se nastani sasvim slučajno baš u jednoj maloj kući pored bazilike Santa Maria della Salute. Tih godina Paunda će posetiti Alen Giznberg! Ništa neće biti slučajno, ni Lalićeva opsednutost Venecijom od mladosti, ni aluzije na Pevanja i motiv smrti koja se očekuje kao blaženstvo u suton aprilskog dana sa te strane obale Venecije, kao i slučajnost da je Ivan V. Lalić poznavao Alena Ginzberga i prevodio njegovu poeziju. Da li ih je sve povezala Venecija na sasvim neobičan način jer su generacijski, poetički, politički bili na sasvim različitim stranama? Samo je Venecija kao topos i simbol mogla da bude daleki odjek i spona između umetnika spajajući nespojivo, ali na dubljim umetničkim i univerzalnim nivoima predstavlja pojam koji prevazilazi topos i sa aspekta geopoetike8 donosi slojeve geografskog, kulturnog, istorijskog i opšteg umetničkog znaka. Može li se odabrati lepše mesto na svetu za smrt pesnika i umetnika? Pred tom savršenom, grešnom lepotom može se umreti dvojan i raspolućen, između svetog i profanog. Takva Venecija je grad i žena, nadahnuće, detalj koji kazuje o celini i beskraj sveta u kome se otkrivaju tajne znane samo prorocima i pesnicima. U našoj poeziji i kulturi ona, Venecija je ženskog roda, pa napokon i na italijanskom jeziku grad je imenica ženskog roda, la città. Prema tome nije slučajna ni naša dvojna percepcija grada i žene, susreta bit pesnika Ginzberga i Paunda sa odjecima kod našeg Lalića.
Osmougaona crkva sa upisanim oblikom srca u osnovi bila je inspiracija za Kostićevu pesmu „Santa Maria della Salute”, ali i jedan od osnovnih motiva i niza kulturno-istorijskih reminiscencija i asocijacija u Lalićevoj pesmi „Acqua alta”. Žena kao prototip Bogorodice ili Sveta žena nasuprot likovima kurtizana razviće se posebno kod Ivana V. Lalića i Miodraga Pavlovića. U pesništvu modernih, posleratnih pesnika Venecija se često identifikuje sa Longeninom crkvom ili se pojavljuje kao hrišćanski oblik spasa za tu estetsku lepotu koja čili i nestaje pred našim očima. Tako se lik Bogorodice podstaknut vizantijskim freskama iz bazilike Svetog Marka uzdiže nad grešnom i u porok posrnulom Venecijom. Lepotica u kojoj traju istovremeno sjaj i beda, kosmičko i zemaljsko postaje ta dvojna imagološka slika, predstava u kojoj se prelama naša istorijska svest o osvajačima i nesumnjivo divljenje umetničkim delima hrišćanskog sveta. Napokon, kada se vratimo snazi te visoke vode koja je donela i donela lepotu, snagu i sva dvojstva tog sveta možda najbolje opisuje Džon Raskin u Kamenju Venecije:
Oni koji su najpre poboli kočiće u pesak i prostrli morsku trsku da se na njoj odmore, nisu ni slutili da će im deca biti kneževi tog mora, a da će palate biti njihov ponos; pa ipak, u skladu s velikim zakonima prirode koji vladaju tom žalosnom pustoši, neka bude zapamćeno kakve su neobične pripreme obavljene za stvari koje nikakva ljudska imaginacija nije u stanju da predskaže i kako je čitavo postojanje i berićet naroda Venecije bilo predskazano ili iznuđeno postavljanjem onih brana i vratnica na rekama i u moru (Raskin 2011:55-56).
Čudesan uspon Venecije u geografskom aspektu, uticaju reka i mora, značaj vode i osvajanje kopna u tom gradu od 8. veka do danas traju i iznova inspirišu umetnike. Prostor koji je pre bio bara nego spoj mora, reka i kopna koje su uzdižu do vrhova umetnosti, trgovine, politike, sjaja i bede vekova pokazao je sposobnost kulturološke sinteze, a katkada i ugradnje stilova arapskog porekla, a najviše i sa najdubljom pažnjom vizantijskog izvora svetosti hrišćanstva i umetničkih dela inspirisanih izvorima te vere u Istočnom Rimskom carstvu. Jelena Erdeljan9 u proučavanju vizuelne kulture Mediterana od 11. do 13. veka upravo kazuje da je Mediteran postao granično područje hrišćanstva, a mir koji je sklopio Karlo Veliki 812. godine sa Venecijom i Sicilijom obezbedilo je ovim prostorima da ostanu izvan romejske vlasti, a od 1204. Mediteran i sama Venecija postaju središte trgovačkih mreža. Od tada uspon Venecije je konstantan i ona svoj oslonac traži u nasleđu Vizantije. Taj put i iskon Venecije sve dublje su prepoznavali srpski pisci. Na tom tragu je bio i Milorad Pavić.
U pripoveci „Konji Svetog Marka” Milorad Pavić postmodernističkim postupkom palimpsesta priziva u istorijskoj svesti junaka Jelena Priamuževića, krstaške ratove i mit o ukradenim konjima iz Carigrada po kome kada se pokrenu konji propada jedna carevina:
Od palmi je naučio da je stojanje najbolnije, ali je stajao i dalje na prozoru između svojih ušiju i gledao budućnost, i video krstaše u Carigradu 1204. kako tovare četiri debela konja na venecijanske galije, video je uplašene Paleologe i Slovene obuvene u blato kako zabadaju koplja u carigradske vratnice i kako propada još jedna carevina. I video je kako se Rim seli u Carigrad i video je Rim u Moskvi… A na dnu, video je bačen primerak italijanskog dnevnika Corriere della sera, od 21. marta 1975. godine, i čitao samome sebi duvajući u vrat ono što je bilo napisano u tim novinama: „Jedan od četiri čuvena bronzana konja, koji vekovima krase pročelje Bazilike Svetoga Marka u Veneciji, uklonjen je prekjuče sa svog postolja jer ga je napao rak bronze. Puna 23 veka ovi su konji odolevali naletima vetrova s mora i kišama, ali se nisu mogli oteti pogubnom uticaju zatrovanog vazduha našeg doba” (Pavić 2014:105-106).
Pavić u okviru klasičnih postmodernističkih postupaka kojima je i karnevalizacija bahtinovskog mnogoglasja baza za nove poetičke modele upravo na primeru istorijske ironije i karnevalizacijskog pristupa prikazao sav uspon i pad Venecije. Možda je baš Venecija bila idealan primer u kome se ostvaruju mitska predviđanja o kazni koja stiže lopove mletačkog dužda Enrika Dandola koji je sa tovarima vizantijskog blaga stigao u Veneciju i na tom ratnom plenu Carigrada dobio novi i najjači zamah u Republici. Istorijska ironija i dvojstvo ukrštenih slika u očima vidovitog Jelena Priamuževića karnevalizuju uzvišena četiri bronzana konja na Bazilici Svetog Marka. Tako Milorad Pavić kao moderni pisac koji je obeležio epohu postmodernog pripovedanja u nizu mediteranskih priča smešta i „Konje Svetog Marka” u novu kulturološku percepciju u kojoj se Vizantija sveti Veneciji što pripada novoj percepciji Venecije u našoj književnosti. Takav pristup naći ćemo u pesmi „Acqua alta” Ivana V. Lalića gde će se upravo pojaviti isti ti konji kao oblik istorijske pravde koja dolazi posle osam vekova da se baš kroz dvojstvo Venecije ostvari ravnoteža i kazna za dela počinjena pod lažnom slikom Krstaških ratova.
Napokon savremeni pisac Vladimir Pištalo 2011. godine objavljuje roman Venecija koji je zasnovan na postupcima ironije, karnevalizacije, višeglasju i susretu junaka zrelog čoveka sa zabludama mladića u Veneciji. Na kraju romana imamo i sliku karnevala, ali kao oblika društvenog oslobođenja i nove precepcije karnevalske Venecije u kojoj je moguće uzglobiti svoju prošlost i sadašnjost u formi bildungsromana. Kako primećuje Mihail Pavel Markovski, kod Bahtina: „Karnevalizovan pogled na svet je duboko ambivalentan: ozbiljnost se meša sa smehom, mudrost sa glupošću, život sa smrću, gore sa onim dole, visoko s niskim” (Markovski 2009: 169). U Pištalovom romanu nalazimo sve te elemente u kojima se susret zrelog čoveka sa svojom mladošću događa u vreme karnevala u Veneciji10 kada je moguća tako karnevalizovana slika sveta. Čovek kao dijaloško biće se otkriva na stranicama Pištalovog romana i to baš u ulicama Venecije između kopna i mora. Pištalov junak traga za sopstvenim ja i kaže: „Budi ono što jesi! – govorili su. Ali šta? Na ovom svetu je dozvoljeno biti, ali nije dozvoljeno postojati. Ceo svet je bio zaključan a ključevi su bili nevidljivi” (Pištalo 2011: 10).
Samo u Veneciji tako nestvarnom gradu, kako ga doživljava junak, može se naći „protivotrov za nestvarnost mog života” (Pištalo 2011: 14). Dakle, samo je Venecija u doba karnevala trenutak nestvarnosti i imaginacije oslobođenog čoveka u kome mogu da se razotkriju svi slojevi ličnosti junaka. U intervjuu u listu Politika Vladimir Pištalo objašnjava odnos poetike karnevalizacije koju koristi u romanu Venecija i metafore ili čak metonimije karnevala u Veneciji kazujući da je sve to deo igre, ali i nečega mnogo dubljeg. Taj složeni postupak Pištalo naziva „kosmičkom prostitucijom duše” objašnjavajući kako u karnevalu nalazimo oslobođenje socijalnih normi i jedini trenutak kada je dozvoljeno ponižavanje kralja i visokih dostojanstvenika:
To je igranje sa značenjem i identitetom. Bežanje iz zatvora sebe, iz kuluka sopstvenih nadanja. Ljudi ostavljaju svoja lica i uzimaju druga. Čak više ne moraju da budu ljudi. Oni se maskiraju u životinje, u oblake, u sunca u mesece. To je vrhunski trenutak Ovidijevih Metamorfoza. Ljudska zajednica imitira čitav svet […] Karneval je redak trenutak u kome čovek više nije jedno nego SVE (Pištalo 2011a).
Od kraja 20. veka Vladimir Pištalo u bildungsromanu Venecija, Aleksandra Gatalice Venecijansko ogledalo (1996) i Mileta Prodanovića Vrt u Veneciji (2002), kao i Sanja Domazet u romanu Acqua alta donose savremenu sliku Venecije kao sećanja na socijalističko doba, ali i kompleksnu sliku koja je deo najdubljeg istorijskog sećanja vezanog za istoriju Južnih Slovena. Posebno uporište za analizu fenomena Venecije najubedljivije je u poeziji Ivana V. Lalića dok je modernističko pripovedno viđenje obeleženo socijalističkim nasleđem u Pištalovom romanu. Ova dva modela predstavljaju Veneciju u Lalićevom i Pištalovom delu kao dva viđenja Venecije prožeta drugačijim nivoom istorijskog pamćenja i društvenih konotacija. Pavićeva slika Venecije u pripoveci „Konji Svetog Marka” je najbliža Lalićevom istorijskom preoblikovanju i usmeravanju na nasleđa Vizantije u Veneciji. Gatalica, Prodanović i Domazet na sasvim osoben način i u okvirima ličnih poetičkih stavova grade neku drugu Veneciju oslonjenu više na istoriju, igru dvojstva grada kao osnovnog elementa ili vrta kao izvora blaženstva i greha. Ovim autorima treba posvetiti dodatne analize, ali već sada vidimo jasnu sliku o novoj i raznolikoj Veneciji od 90 –tih do danas u srpskoj književnosti. Noviji geofilozofski stavovi o Evropi i Mediteranu Masima Kačarija i Katerine Reste pružaju mogućnosti novog razumevanja Mediterana, ali i Venecije kao mesta i poetike prostora koja se uklapa i u širu geofilozfsku sliku sveta na kraju 20. i početkom 21. veka. Posebno mesto u ovim analizama daje nam slika Mediterana kao starog centra u koji se vraćamo sa Atlantskog okeana gde je izgubljena prvobitna pozicija evropocentrične kulture. Uz imagološki i poetički pristup koji su vezani za simboliku prostora, Venecija je u modernoj i savremenoj srpskoj književnosti predstavljena kao mesto susreta kultura, istorije i kontradikcija oslonjenih na bogato nasleđe naroda i država koji su opstajali uz nju u ratnim i mirnodopskim vremenima. Veneciji u minulom veku u srpskoj književnosti potrebna je posebna monografska studija, a ovaj rad je postavio jednu od linija te umetničke, estetske, kulturološke i istorijske percepcije dvojnosti toposa grada koja i u savremenom trenutku inspiriše naše pisce.
Svetlana S. Šeatović
Institut za književnost i umetnost
2 U Delima Stanislava Vinavera Gojko Tešić je sabrao i u jednom odeljku objavio Vinaverove putopise sabrane pod naslovom Izlet po Jadranskom i Sredozemnom moru. Videti: „Izlet po Jadranskom i Sredozemnom moru”, Gromobran svemira/ Goč gori, Dela Stanislava Vinavera, ur. Gojko Tešić, Beograd: Službeni glasnik, Zavod za udžbenike, 2015, 341‒441. Venecija od Vinavera do I. V. Lalića, Pavića i Pištala 188
3 Persida Lazarević di Đakomo, ,,Istorijsko–kulturni podtekst narativnosti pesme ’Acqua alta’”, u: Spomenica Ivana V. Lalića, uredio Predrag Palavestra, SANU, 2003, str. 120. U radu autorka pokazuje koliko je bilo problema sa statikom ovoga hrama tokom gradnje zbog celopkune statike grada. Izgradnja hrama, kako saznajemo detaljnije, pokrenuta je 1630, u vreme kuge kada je pola Venecije bilo zaraženo ovom opakom bolešću. Izgradnja hrama je trajala od 1630. do 1687. godine.
4 Citat i aluziju na Ezru Paunda i njegova Pevanja rastumačila je Persida Lazarević di Đakomo: „Reč je o američkom pesniku Ezri Paundu koji je preminuo 1. novembra u Veneciji u 87. godini, a tri dana kasnije je sahranjen na ostrvu-groblju San Mikele. Navedeni stihovi deo su LXXXI pevanja iz Paundove zbirke Cantos” (Lazarević di Đakomo 2003: 121).Venecija od Vinavera do I. V. Lalića, Pavića i Pištala 190
5 Videti: Šarl Dil, Istorija Vizantije, Beograd: Logos Art, 2008, 165–167.
6 U studiji posvećenoj Ostrvu sećanja i groblju San Mikele urednik Đovani Distefano pored Josifa Brodskog, Igora Stravinskog i drugih znamenitih umetnika ističe mesto Ezre Paunda i istoriju njegove odluka da svoje poslednje prebivalište veže za Veneciju i njeno umetnički i kulturnoistorijski posebno groblje San Mikele. Videti: L’isola della Memoria Il Cimiteri di San Michele, a cura di Giovani Distefano, Supernova, Venezia, 2005. „Ezra Paund”, di Rosella Mamoli Zorzi, u L’isola della Memoria Il Cimiteri di San Michele, a cura di Giovani Distefano, Supernova, Venezia, 2005, 75-89.
7 Detaljnije u: „Ezra Paund”, di Rosella Mamoli Zorzi, u L’isola della Memoria Il Cimiteri di San Michele, a cura di Giovani Distefano, Supernova, Venezia, 2005, 75-89.
8 Videti: Masimo Kačari, Geofilozofija Evrope, Plato, Beograd, 2010; Katerina Resta, Geofilozofija Mediterana, Geopoetika, Beograd, 2017.Venecija od Vinavera do I. V. Lalića, Pavića i Pištala
9 Videti: Jelena Erdeljan, Mediteran i drugi svetovi Pitanja vizuelne kulture XI-XIII vek, Mediterran publishing, Novi Sad, 2015.
10 Vladimir Gvozden veoma uputno piše o mestu Venecije u Pištalovom romanu ukazujući i na čuvenu studiju Džona Raskina Kamenje Venecije: „Ima kod Pištala nešto i od Raskinove Venecije, pre svega u prihvatanju ideje da je umetničko delo refleksivna slika, u traganju za analogijama između arhitekture i teksta, u poverenju u estetiku mozaika i veri da je moguće pronaći punoću” (Gvozden 2013: 784).Venecija od Vinavera do I. V. Lalića, Pavića i Pištala
LITERATURA
Vinaver 1961: S. Vinaver, „Konačna Venecija“, Izbor srpskog putopisa, prir. Boško Novaković, Novi Sad-Beograd: Matica srpska, SKZ, 147-160.
Vinaver 2015: S. Vinaver, „Izlet po Jadranskom i Sredozemnom moru“, Gromobran svemira/Goč gori, Dela Stanislava Vinavera, ur. Gojko Tešić, Beograd: Službeni glasnik, Zavod za udžbenike, 2015, 341‒441.
Gvozden 2013: V. Gvozden, ‘’Dva savremena bildungsromana-a i tradicija putovanja u Italiju: Venecija Vladimira Pištala i Ultramarin Milete Prodanovića’’, Acqa alta Mediteranski pejzaži u modernoj srpskoj i italijanskoj književnosti, ur. Svetlana Šeatović, Marija Rita Leto, Persida Lazarević Di Đakomo, Beograd: Institut za književnost i umetnost: 779-794.
Dil 2008: Šarl Dil , Istorija Vizantije, Beograd: Logos Art, 2008, 165–167.
Distefano 2005: Giovani Distefano, L’isola della Memoria Il Cimiteri di San Michele, a cura di Giovani Distefano, Supernova, Venezia
Lalić 1997: Ivan V. Lalić, Dela Ivana V. Lalića, tom 3, priredio A. Jovanović, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd.
Lazarević di Đakomo 2003: Persida Lazarević di Đakomo, ,,Istorijsko–kulturni podtekst narativnosti pesme ’Acqua alta’“, Spomenica Ivana V. Lalića, uredio Predrag Palavestra, SANU,
Erdeljan 2015: J. Erdeljan, Mediteran i drugi svetovi Pitanja vizuelne kulture XI-XIII vek, Mediterran publishing.
Mamoli Zorzi 2005: Rosella Mamoli Zorzi „Ezra Paund“, L’isola della Memoria Il Cimiteri di San Michele, a cura di Giovani Distefano, Supernova, Venezia, 2005, 75-89.
Markovski 2009: M. P. Markovski, „Bahtin“, Književne teorije XX veka, Beograd: Službeni glasnik, 167-184.
Pavić 2014: M. Pavić, Mediteranske priče, Beograd: Vulkan
Pištalo 2011: V. Pištalo, Venecija, Zrenjanin: Agora.
Pištalo 2011a: V. Pištalo, ‘’Bekstvo u karneval’’ intervju vodila Vesna Roganović, Politika, pristupljeno 1.7.2011. http://www.politika.rs/sr/clanak/182829/Kultura/ Bekstvo-u-karneval
Raskin 2011: Džon Raskin, Kamenje Venecije, preveo Milan Miletić, Beograd: Službeni glasnikVenecija od Vinavera do I. V. Lalića, Pavića i Pištala