Todor Kuljić
Tanatopolitika – sociološko istorijska analiza političke upotrebe smrti
Čigoja štampa, Beograd, 2014.
Kako ceremonijal i protokol sahrane svedoče o simbolizaciji pokojnika, treba ukratko pokazati poređenjem sahrana i grobova Josipa Broza Tita, Franje Tuđmana i Slobodana Miloševića. Ovo tanatosociološko poređenje se unapred usmerava na nekoliko izabranih pogrebnih simbola i sadržaja, ali ne zato što su drugi detalji bili nezanimljivi. Cilj je samo da se istakne dramaturški efekat glavnih detalja ovih pogrebnih svečanosti.
Predsednik Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Josip Broz Tito, sahranjen je sa svim državnim i vojnim počastima 8. maja 1980. u Beogradu. Poslednju počasnu stražu držali su predstavnici svih republika i pokrajina. Pored kovčega položenog na lafet išla je počasna pratnja od deset oficira i deset rudara i metalaca. Iza kovčega je koračao njegov ađutant, general JNA, a verskog obreda nije bilo. Stiglo je 209 delegacija iz 127 država, a procena je da je na sahrani bilo oko 700.000 ljudi. Oproštajne govore su držali predsedavajući Predsedništva CK SKJ Stevan Doronjski i predsednik predsedništva SFRJ Lazar Koliševski. Doronjski je rekao da je “Tito simbol humanizma, socijalizma, slobodne misli, stvaralaštva, borbe za pravdu, bratstvo i jedinstvo, za ravnopravne odnose, za svet bez rata” (Oproštajni govor S. Doronjskog 1981: 302). Koliševski je u laudatio funebris naglasio kao “nerazrušivo i veličanstveno Titovo delo” i kao neizbrisivi pečat Titove istorijske ličnosti” suverenost, nezavisnost, samoupravljanje i jačanje bratstva i jedinstva” (Oproštajni govor L. Koliševskog 1981: 303). Istim povodom je Miroslav Krleža napisao “da nas je napustio idealni barjaktar kantovske zamisli Svjetskog Mira” (Krleža 1981: 5). Tito je spušten u grob uz zvuke Internacionale i jugoslovenske himne “Hej Sloveni”. Prema podacima iz Muzeja istorije Jugoslavije, Kuću cveća u Beogradu je za trideset godina posetilo više od 20 miliona ljudi, onoliko koliko je otprilike Jugoslavija imala stanovnika u vreme Josipa Broza (Kako istorija gleda Tita, Politika 4.5.2010.).
Predsednik Republike Hrvatske, Franjo Tuđman, sahranjen je 13.12.1999. sa državnim, vojnim i verskim počastima. Križ je iz Predsjedničkih dvora iznio general Škrtić, zapovjednik 4. počasne bojne i šef Tuđmanove tjelesne straže. Lijes su, uz počasne zvuke bubnjeva, iznijela osmorica hrvatskih generala. Oproštajne govore najviših državnih funkcionera slušalo je desetine hiljada ljudi. Vjerski obred predvodio je nadbiskup zagrebački Josip Bozanić. Tuđmanova grobnica je postavljena na Mirogoju odmah iza Crkve Krista Kralja. Nakon pokopa građani su zapjevali “Rajska Djevo, kraljice Hrvata”. Na komemoraciji je premijer Zlatko Mateša rekao: “Povijest će zauvijek pamtiti da je upravo pod Vašim vodstvom i stranke koju ste osnovali, hrvatski narod prvi put, nakon dugih devet stoljeća uspostavio samostalnu i suverenu hrvatsku državu” (Govor premijera Z. Mateše 1999). Kako? “Na programu pomirbe zavađenog hrvatstva”, tj. “na odrednici starčevićanskog hrvatskoga povijesnog državnog prava, uobličenog u slobodarskim idejama velike Francuske revolucije… na radićevskom općečovječanskom republikanizmu i tradiciji hrvatske ljevice i zavnohovske Hrvatske” (Govor premijera Z. Mateše 1999). U laudatio funebris na grobu akademik Ivan Aralica je rekao: “Bili ste jedan od onih koji su, zaokupljeni svojom temeljnom mišlju da mali narodi, s jednakim pravom kao i veliki, trebaju imati svoju državu, poslušali evanđeosku poruku da danju i noću ostanu budni, da bdiju i čekaju, ako misle dočekati ono što očekuju, jer nitko ne zna kad će očekivano doći. Vi ste znali učiti i bdjeti, Vi ste znali trpjeti i očekivati, a kad je trenutak došao, Vi ste ostvarili svoju i želju svoga naroda.” Aralica je istakao Tuđmanovu zaslugu u nacionalnom pomirenju: “Najprije nacionalna država s građanima koji su međusobno izmireni, a potom ljudska prava i pluralna demokracija” (Obraćanje Ivana Aralice na predsjednikovu grobu 1999).
Bivši predsednik Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srbije, Slobodan Milošević, sahranjen je 18. marta 2006. u Požarevcu bez državnih počasti i bez prisustva porodice u dvorištu porodične kuće njegove supruge Mire Marković. Vrhovni savet odbrane je 13. marta 2006. odlučio da nije dozvoljena upotreba jedinica Vojske Srbije i Crne Gore u protokolu sahrane Miloševića. Govorili su partijski funkcioneri. Oko 20.000 ljudi prethodno je prisustvovalo ispraćaju Miloševića na centralnom gradskom trgu u Požarevcu (Sahranjen Slobodan Milošević, Politika 18.03.2006). Spušten je u raku uz pesmu “Podmoskovske večeri”. M. Vučelić je govoreći o “mrtvom komandantu”, na ispraćaju u Požarevcu istakao da su “njegova ideja i ideal bili otadžbina i sloboda”, “da je to čovek koji je svojom tragičnom sudbinom obnovio mit o žrtvovanju, ali žrtva uvek znači preporod”, “da je Milošević svojom žrtvom osnažio smisao pobune i pokazao da je ona moguća i potrebna”, “da je David pobedio Golijata” (Govor Milorada Vučelića na ispraćaju Slobodana Miloševića). Mihailo Marković je u laudatio istakao da je Milošević bio “istinski internacionalist, kao što je bio i veliki Srbin” i “da je imao smelosti da najvećoj sili sveta kaže NE, što je samo po sebi značilo Hag i smrtnu presudu”(Govor M. Markovića na ispraćaju Slobodana Miloševića). Opela nije bilo jer crkva nije dobila zvaničan poziv da prisustvuje njegovom ispraćaju.
Kako čitati pogrebni ceremonijal? Drugim rečima, koji su prioriteti kod tumačenja metafora i simbola pogrebnog ceremonijala? Najpre treba konstatovati (1) koji grupni simboli pretežu (vojni, civilni, klerikalni, radnički itd.), zatim (2) u kakvoj su istorijskoj i političkoj konstelaciji smešteni, tj. koja je hegemona epohalna svest doba, (3) ko definiše laudatio funebris i kome se upućuju poruke ove vrste, (4) koji idejni sadržaji pretežu u moralizmu nadgrobne retorike (verska, svetovna, klasna, nacionalna, državna ili partijska komponenta), (5) kakav je aktivizam retorike (oslobodilački, službeni, revanšistički, izmiriteljski), (6) koje emocije treba pobuditi (ponosa, sete, nepravde), (7) koje dimenzije pokojnikovog autoriteta i ugleda se ističu (regionalni, državni ili nadržavni), (8) koje su središnje retoričke figure (pravda, domovina, nacija, demokratija), (9) koji su ključni, a koji sporedni učesnici ceremonijala i kakva je struktura ožalošćene pratnje.
Titova sahrana bez popova simboliše svetovne vrednosti ideologije koju je branio (internacionalizam i socijalizam), ceremonijal Tuđmanovog pokopa jeste simbol spone etničkog i verskog, a krst na Miloševićevom grobu i odsustvo popova nagoveštava vrednosti i simbole između pomenute dvojice. Kod sahrana sa sveštenikom smrt je seoba u bolji svet, a kod laika je reč o odlasku tela i duše u ništavilo lišeno odredišta. U oba slučaja delo mrtvih ostaje živima. U Jugoslaviji nije bilo popova na sahranama državnih poglavara skoro pola stoleća, od pogreba kralja Aleksandra 1934. do sprovoda F. Tuđmana 1999. i Z. Đinđića 2003. godine. Njihovo uvođenje u pogrebni ceremonijal visokih državnih funkcionera jeste važna simbolizacija vrednosnog zaokreta, doduše, ne u celini ka zagrobnom iracionalizmu, već više ka nacionalnodržavnom ekskluzivizmu. Pravoslavni i katolički sveštenici su deo novog konfesionalizovanog državnog identiteta. Cilj svečanih odeždi i raščlanjenog liturgijskog ceremonijala nije samo sugeriranje neraskidive spone zemaljskog i nebeskog, nego je i demonstracija novog položaja crkve u poretku vlasti. Uvođenje sveštenstva u poslesocijalističke državne ceremonijale je krajem 20. veka dodatni liturgijski simbol nacionalnog identiteta. Nisu popovi posrednici u izlivanju božje milosti jer posvećenje nije neophodno čelnicima poslesocijalističkih republikanskih režima. Klerikalizovanje raznih državnih ceremonijala jeste ovde upotpunjavanje nacionalnog identiteta konfesionalnom komponentom. Ako nacija nema samo državu, nego ima i vlastitu crkvu, onda ova, uz više oslonaca, makar i simboličnih, deluje utemeljenije.
Upadljiva je razlika i u viziji neprijatelja. L. Koliševski je podvukao da se Tito borio protiv “sila zla”, “klasnog i nacionalnog neprijatelja, stranih zavojevača i eksploatacije” (Oproštajni govor L. Koliševskog 1981: 303), a S. Doronjski je istakao da se “gladni seljački sin i metalski radnik” borio za socijalno i nacionalno oslobođenje protiv “tuđina”, “kapitalista”, fašizma i birokratskog dogmatizma (Oproštajni govor S. Doronjskog 1981: 302). Mateša je naveo da je “pravo hrvatskog naroda na samoodređenje” “bilo sputano jednostranačkim centralizmom i utopijom komunističkog društva”, pa je pod Tuđmanovim vodstvom hrvatski narod ostvario “povijesne pobjede u svim političkim, vojnim i diplomatskim bitkama, na tegobnom putu izbavljenja hrvatskog naroda iz jugoslavenskog i komunističkog jarma”(Govor premijera Z. Mateše 1999). Sl. Milošević je ispraćen kao “komandant”, borac protiv Haga i najveće sile sveta (Govor M. Markovića na ispraćaju Slobodana Miloševića).
Iako su Tito i Tuđman sahranjeni kao ratnici sa naglašenim službenim vojnim delom ceremonijala, Tuđmanov sprovod je upadljivo klerikalizovan, dok su Titov lafet pratili radnici (rudari i metalci). Na Titovom grobu nema znaka, a na Tuđmanovom i Miloševićevom stoji krst, iako je konfesionalizacija Sl. Miloševića znatno diskretnija. Tuđman je sahranjen na javnom groblju u blizini crkve, dok su Tito i Milošević pokopani izvan groblja u vlastitom domu. Kuća cveća je nalik grobnici Frenklina Ruzvelta. Obimna spomen-zbirka, koja je nekada služila pravdanju režima, danas ima funkciju sećanja na razorenu državu, a alternativni sadržaji koji se tu insceniraju služe proizvodnji kontrasećanja prkoseći hegemonom pamćenju (Stevanović 2009: 104-105). Dok je Titov grob državni mauzolej, o Miloševićevom grobu se ne stara država nego porodica. Ima mišljenja da je potreba za trajnim progonstvom Sl. Miloševića nametala mesto njegovog ukopa (Pavićević 2011: 155). Verovatno se i iz bezbednosnih razloga kuća u Požarevcu u kojoj je grob još zaključava, da ga protivnici ne bi skrnavili. Ni iskazana tuga nije bila istovetna. Dok su građani SFRJ žalili pomalo nostalgično Tita, koji je umro prirodnom smrću, tj. tugovali su zbog neminovnosti njegove smrti u dubokoj starosti, dotle su pristalice Sl. Miloševića svog vođu ožalili kao ubijenog u zatvoru, a ne kao onoga koji je umro prirodnom smrću. Tugovanje za onima koji su umrli nasilnom smrću prožeto je naročitim moralizmom i osećanjem duga grupe koji se, po pravilu, završava zavetom za osvetom, odnosno za namirivanjem pravde.
Kada se uzme u obzir zvučni deo komemoracije, odnosno kada se porede liturgijske pesme “Rajska Djevo, kraljice Hrvata”, Internacionala i himna “Hej Sloveni” i balada “Podmoskovske večeri” mogu se dodatno uočiti različite vrednosti koje su pripisane umrlom. Tuđman je simbol hrvatskog antijugoslovenskog katoliciziranog nacionalizma i secesionizma, Tito klasnog internacionalizma i Jugoslavije bez vodećeg naroda, a Sl. Milošević srpskog nacionalizma i srpsko-ruske srodnosti i prijateljstva. Na neki način je to bio signal spoljnopolitičkih kurseva naslednika umrlih, tj. razlika između prozapadnih, samostalnih jugoslovenskih i proistočnih usmerenja. Laudatio funebris izražava identitet govornika, tj. grupe u čije ime se govori. Govornik najpre uspostavlja odnos prema sebi, a potom prema mrtvom. Nedvosmislena je namera grupe da planski, manje ili više verno, rekonstruiše smisao življenja mrtvog saobražavajući ga vlastitoj integraciji i vrednostima. Odmah treba reći da, gledano sa stanovišta grupa kojima su pripadali, aktivnost Tita, Tuđmana i Sl. Miloševića nije na sahranama iskrivljena. Ali je domišljena, naročito onda kada je trebalo nagovestiti kurs dalje politike. Tako npr. o razlikama u spoljnoj politici naslednika govori i to što je Tito posthumno označen kao simbol mira, a Milošević kao simbol otpora svetskoj sili.
Šta još svedoče govori nad odrom? To da je Tito stradalnik za partiju, klasu, mir i za zajedničku državu svih naroda, Tuđman za naciju i samostalnu nacionalnu državu, a Sl. Milošević za partiju i nacionalnu državu koja se opirala nasilnim stranim silama. Kod zadnje dvojice vidljivo je nacionalizovanje žrtava i internacionalizovanje dželata. Tuđman je hrvatska žrtva, a dželati su komunisti i Jugosloveni, dok je Sl. Milošević pao kao Srbin u otporu zapadnim silama. Po prirodi stvari, na pogrebu je kod sve trojice rutinski istaknuta slava kao osigurač pamćenja. Slava širi prostor sećanja. Smrtno telo je zamenjeno besmrtnim imenom. Demokratizacija slave je počela još u antičkoj Grčkoj kada se smrt palog borca sakralizovala kao smrt žrtve. Slava je najbolji spomenik i sećanje. To je središte zajednice sećanja nacije ili države. Važnije od ove rutinske retorike jeste pitanje ko se stara o slavi pokojnika? O Titovoj slavi se direktno starala država sve do sloma Jugoslavije, Tuđman se još uvek službeno harizmatizuje, dok posthumni pijetet Sl. Miloševića, iako je bio na čelu države, nije službeno zaštićen. Titova i Tuđmanova sahrane su bile državne, dok su sahranu Miloševiću platili Bogoljub Karić i opština Požarevac, a porodica izradu biste na grobu. I za dizanje spomenika Sl. Miloševiću u toku je nekoliko inicijativa (u Aleksincu i Prokuplju), ali je legitimacijska moć njegovog groba danas neznatna i ni izdaleka se ne može porediti sa Tuđmanovim. Tito u nostalgičnom sećanju većine običnih ljudi važi kao mirotvorac i zaštitnik siromašnih klasa, Tuđman je nacionalni oslobodilac, a Sl. Milošević se danas uglavnom pamti kao autoritarni upropastitelj.
Kod procene obima masovne i službene pogrebne žalosti ne treba zaboraviti da je u prvom slučaju reč o jednopartijskom režimu, a u drugom i trećem se smrt obeležavala u višepartijskim režimima. Realna žalost, ali i rizik i strah od neispoljavanja žalosti svakako su bili veći kada je Tito umro, dok većeg rizika od neiskazivanja tuge nije bilo za Tuđmanom niti za mrtvim Sl. Miloševićem. Po prirodi stvari, sahrana čelnika i javno ispoljavanje žalosti drugačiji su u jednopartijskom nego u višepartijskom režimu. U socijalizmu je kritika umrlog čelnika bila rizična. Država je redovnim godišnjim komemoracijama i zvukom sirene u gradovima širom Jugoslavije svakog 4. maja u 15 h sprečavala tokom 1980-ih razlivanje i izbleđivanje tuge i pijeteteta prema umrlom maršalu. Slično tugovanje sreće se znatno ranije. Na sličan način se u Crnoj Gori, kad se lelekom oglasi nečija smrt, u selu obustave radovi, a ako je u toku obrada zemlje, volovi se ispregnu (Stojanović 1980). Sve do sloma socijalizma svake godine je sirenom oživljavana psihička magija datuma Titove smrti. Na službenim komemoracijama država je uvek iznova planski evocirala bol zbog gubitka i osvežavala masovna osećanja tuge i pijeteta. Vreme je pokazalo da je odista vrlo široka grupa ožalošćenih titoista u stvari složeno mnoštvo vrlo kolebljivo u osnovnim vrednostima. Iako ni Tuđman ni Sl. Milošević nisu posthumno izbegli razna svojatanja, ipak se njihove pristalice nisu toliko diferencirale, čak do stupnja oružanog sukoba, kao što su to učinili Titovi sledbenici. Građanski rat u Jugoslaviji su 1990-ih predvodili bivši titoisti. Zato se i može reći da Titove pristalice odavno ne čine delatno jedinstvo, dok su Tuđmanove još uvek prilično homogene, a Miloševićeve znatno manje.
Odlomak iz knjige „Tanatopolitika – sociološko istorijska analiza političke upotrebe smrti“ koja uskoro treba da se pojavi iz štampe. Oprema teksta redakcijska
