Leksikon osnovnih jungovskih pojmova
Helmut Hark
Kada Leksikon o osnovnim pojmovima analitičke psihologije K.G. Junga počinje uvodnim člankom o alhemiji, onda to, osim svog alfabetskog redosleda, ima još jedan dublji smisao za razumevanje Jungovog dela. Posle postepenog odvajanja od svog učitelja Frojda (1911-1913), usledilo je (sve do 1918. godine) intenzivno suočavanje sa njegovim vlastitim nesvesnim i spoznavanje vlastitog „mita”, kako to Jung naziva u svojoj Autobiografiji (Erinnerungen). Prilikom istraživanja psihodinamičkih procesa kolektivnog nesvesnog, arhetipova i procesa individuacije, Jung je došao do saznanja i rezultata koji su ga duboko uzdrmali.
Proučavanjem tekstova alhemičara (Das Geheimnis der Golđenen Bliite, 1928 – Tajna Zlatnog cveta) i potonjim sistematskim istraživanjem alhemije (od 1934), on je otkrio istorijsku suprotnost vlastitoj psihologiji nesvesnog (1). I alhemija je poznavala i svojim specifičnim simbolima i slikama opisivala onaj isti put kojim danas ljudi koračaju ka svom otelotvorenju i individuaciji. U slučajevima zastrašujućih snova i užasavajućih fantazija svojih pacijenata, Jung je često posezao za alhemičarskim predstavama i time ukazivao na istorijske korene takvih iskustava. To je najčešće delovalo umirujuće i pacijentu pokazivalo njegovo mesto u duhovnoj i psihičkoj egzistenciji.
Iz obilja analogija i odnosa između alhemije i jungovske psihologije, odabrao sam sledeće aspekte, koji mogu biti od opšteg značaja:
- a) Slike i pojmove koji na prvi pogled deluju neobično dražesno, Jung je shvatao kao duhovna i duševna iskustva koja su projektovana na hemijske supstance i procedure. Jung je shvatio da između alhemičarskih simbola i simbola iz procesa individuacije postoje višestruke analogije.
- b) Postupci pretvaranja hemijskih materijala, koje navodi alhemija, da bi se dobilo zlato, kamen mudrosti ili u retorti proizvelo „dete duše”, imaju svoje analogije u psihičkim procesima u terapiji, u kojima je reč o otelotvorenju čoveka. U alhemiji se često govori o četiri ili više nivoa alhemijskog procesa koji se označavaju kao crnjenje, beljenje, žućenje i crvenjenje. Dubinsko-psihološki ekvivalenti su nesvesnost i početno suočavanje sa Senkom, sa rastućim osvešćenjem u vezi sa skrivenim motivima srca i delanja. Žućenje ima svoj ekvivalent u rastućem opažanju vlastitih ideala i u intuiciji, kao korišćenje moći naslućivanja. Crvenjenje ima svoj adekvat u otvaranju nivoa vrednosti u sebi samom, uz pozitivan porast osećanja vlastite vrednosti i povećanja stvaralačkih snaga iz Sopstva (Selbst).
Radi opisivanja procesa rasta i transformacije, u alhemiji se često koristi simbolika drveta života. Tu se navodi sedam fiksnih faza transformacije: sadržanost u maternjem i materijalnom; odvajanje; promena; osećanje vlastite telesnosti; dalji procesi diferencijacije i razdvajanja; „nebeska svadba”, kao sjedinjenje duše sa višim Sopstvom; „običenje” u smislu postati bitan.
- c) Sledeća središna tema alhemije i savremene terapije je objedinjavanje suprotnosti u vlastitoj osobi i međuljudskoj sferi, kao i isceljenje neurotskog rascepa. Putevi ka tom cilju i sami metodi su i onda i danas bili i ostali mnogostruki i manifestovali su se u velikom broju oblika.
- d) Konačno, alhemija je imala još jednu kompenzatorsku funkciju u duhovnoj situaciji onog vremena, odražavajući u životu, u kolektivnom nesvesnom mnogih ljudi, one duhovno-duševne snage, koje je tadašnje hrišćanstvo potiskivalo i potčinjavalo (na primer, zlo i mračno, odnos prema materiji i telesnosti) (2). Sličnu kompenzatorsku funkciju ima i današnja dubinska psihologija u odnosu prema teologiji i drugim naukama, pri čemu ona povezuje svest i racionalnost sa psihodinamičkim delatnim faktorima u analitičkoj osobi. (O kompenzaciji hrišćanstva, religija, katolicizam, protestantizam itd.)
1) Veoma brzo sam primetio da se analitička psihologija neobično podudara sa alhemijom. Iskustva alhemičara bila su moja iskustva, a njihov svet bio je , u izvesnom smislu, i moj svet. Naravno, to je za mene bilo idealno otkriće, jer sam naime našao istorijski pandan svojoj psihologiji nesvesnog. Sada je ona dobila svoju istorijsku podlogu. Mogućnost poređenja sa alhemijom i duhovnim kontinuitetom unazad, do vremena gnosticizma, dali su joj određeni sadržaj. Bavljenjem starim tekstovima, sve je došlo na svoje mesto: imaginarni svet slika, iskustveni materijal koji sam prikupio u svojoj praksi i zaključci koje sam iz njih izvlačio. Sada sam počeo da spoznajem šta su ti sadržaji značili u istorijskom smislu. Produbilo se moje razumevanje njihovog tipičnog karaktera, koje sam uspostavio već preko svojih istraživanja mitova. Praslike i suština arhetipa dospeli su u središte mojih istraživanja i shvatio sam da bez istorije nema psihologije a naročito nema psihologije nesvesnog. Možda se psihologija svesti i može zadovoljiti poznavanjem ličnog života, ali je već za objašnjavanje izvesne neuroze potrebna anamneza koja će dosezati dublje od znanja svesti; i kada se u tretmanu dođe do neobičnih odluka, onda se javljaju snovi, čije tumačenje iziskuje više od ličnih reminiscencija. {Erinnerungen, str. 209)
2) Alhemija, to je starija hemija, u kojoj su se našle pomešane eksperimentalna hemija u današnjem smislu sa opštim, slikovnointuitivnim, delimično religioznim spekulacijama o prirodi i čoveku. U nepoznate materije projektovani su mnogi simboli koje shvatamo kao sadržaje nesvesnog. Alhemičar je tražio „božansku tajnu” u nepoznatoj materiji i time dospevao do postupaka i puteva koji su slični onima iz današnje psihologije nesvesnog, a oni su suprotstavljeni poznatom objektivnom fenomenu, to jest fenomenu nesvesnog.
Filozofska alhemija srednjeg veka mora se duhovno-istorijski shvatiti kao kompenzatorsko kretanje ka hrišćanstvu, koje polazi od nesvesnog; jer predmet meditacije i tehnike alhemičara, carstvo prirode i materije , nisu u hrišćanstvu imali nikakvog mesta i nisu nailazili na odgovarajuće vrednovanje, već su slovili kao našlo što bi trebalo prevazići. Tako je alhemija neka vrsta mračne i primitivne slike u ogledalu hrišćanskog sveta slika i ideja, kako je to Jung dokazao u delu Psihologija i religija na osnovu analogije između središnje predstave alkemičara o kamenu (lapis) i Hristu. Simbolična slika i paradoks tipični su za jezik alhemičara. Oba pojma odgovaraju neshvatljivoj prirodi života i nesvesne psihe. Zato se, na primer, kaže da kamen nije kamen ( tj. on je ujedno i duhovno-religiozni pojam) ili alhemistička živa je duh u materiji koji je evazivan i brz kao jelen, jer se ne da uhvatiti. „On ima hiljadu imena”, a nijedno ne izražava sasvim njegovo biće, kao što nijedna definicija nije u stanju da jasno obuhvati suštinu jednog psihičkog pojma. {Erinnerungen, str. 408)
