(Knjiga dana Narodne biblioteke Srbije)
Pagansko i današnje
Piše: Žarko Trebješanin
U ovoj studiji naš poznati antropolog Bojan Jovanović u nizu ogleda, grupisanih u četiri dela knjige (“Pagansko u narodnoj religiji”, “Vera i sudbina”, “Ritualna iskustva” i “Obzorje mitskog”), najpre preispituje i analizira pojedine vidove paganskog nasleđa u duhovnom biću srpskog naroda. U poslednjem, petom delu pod nazivom “Odlike paganske naravi” on na sintetički način razmatra opšte karakteristike paganskog mentaliteta Srba koje su i danas vidljive.
Osnovna, polazna teza i ideja vodilja ove studije jeste da se karakter, kulturni i duhovni identitet nekog, a naročito srpskog naroda ne može upoznati bez temeljnog i objektivnog poznavanja njegovog religijskog temelja. “Ukoliko je religija osnova duže a duša prirodno religiozna – anima naturaliter religiosa, onda se psihološka osnova karakternih činilaca određenog kolektiva ne može adekvatno sagledati bez poznavanja njegovog religijskog života. Religijska shvatanja, verovanja i ritualna praksa iskazuju se kao važan činilac formiranja pogleda na svet, etosa i mentaliteta. U oblikovanju identiteta i karakternih odlika srpskog naroda religijski činilac ima poseban značaj”, tvrdi Bojan Jovanović (str. 221).
Religijski identitet srpskog naroda je u velikoj meri protivrečan, zbrkan, antinomičan. U njemu su pomešani animizam i teizam, magija i religija, paganski i hrišćanski duh. Konfuzija religijskog identiteta, prema Jovanovićevom mišljenju, posledica je odsustva čvrstog religijskog obrasca i neutemeljenog hrišćanstva.
Srpski narod je primio hrišćanstvo, ali usled gubitka državnosti i slabljenja uticaja crkve, u periodu velike i dugotrajne istorijske, društvene i duhovne krize, u teškim vremenima ropstva i borbe za goli opstanak, dolazi do repaganizacije, odnosno do regresije na prethrišćanski stadijum i do obnove paganskih oblika religioznosti, koji postaju temelj narodne kulture i duhovno uporište srpskog naroda. Hrišćanstvo se nedovoljno duboko primilo, obrazujući tek tanak sloj na površini srpskog duhovnog bića. Sažeto rečeno, “pohrišćanjeni narodi i pojedinci nisu i uhrišćanjeni”, kaže Bojan Jovanović.
Gde, u kojim sve tradicionalnim predstavama, verovanjima i ritualima, ali i u savremenim obrascima ponašanja i mišljenja probija arhaična, paganska svest našeg naroda? Knjiga B. Jovanovića je opsežan (ne i potpun) katalog manifestacija paganskog duha u srpskoj kulturi. Da navedem samo neke, važnije vidove paganstva koji imaju dalekosežne socijalne, političke i psihološke posledice na ponašanje ne samo savremenog pojedinca već i čitavog kolektiva. To su: mitomanija, prevera, magijsko mišljenje, sujeverje, fatalizam, osveta, moralni relativizam, violentnost, sebičnost, itd.
Problem prevere i njenih motiva, bolan i tragičan problem u istoriji Srba, Bojan Jovanović, takođe, tumači u ključu neprevladanog paganskog nasleđa u srpskom duhovnom biću. Promena vere je na Balkanu gotovo uvek bila nasilna, a posledice su bile iskorenjivanje i prihvatanje novog, ne samo novog verskog već i kulturnog identiteta agresora. Konvertiti su neprestano morali da dokazuju lojalnost svom novom kolektivu i stoga su bili najmilitantniji u vođenju etničkih, verskih i pseudoverskih ratova.
Knjiga “Pagansko duhovno nasleđe” potvrđuje da je zaista teško do kraja razumeti mnoge aktuelne društvene i duševne probleme ako se ne vratimo u duboku prošlost.
http://nin.co.rs/2001-03/01/16830.html
