Opis

Držim u rukama jedno zanimljivo i važno naučno istraživanje, štivo koje će nesumnjivo obogatiti naša znanja o kasnom Srednjovekovlju na Balkanu. Knjiga je pre svega posvećena istoričarima kao publici, ali je od značaja i za sve medieviste, kao i za sve one koje zanima prošlost našeg dela Evrope. Nemam nikakvih sumnji da izrazim svoju visoku ocenu za ostvareno istraživanje, kao i preporuku da ono bude objavljeno kao knjiga. Siguran sam da će knjiga imati čitaoce i izvan Srbije.

Iz recenzije, prof. dr Ivana Biljarskog, Sofija

Istraživanje dr Dragoljuba Marjanovića, posvećeno procesima dobijanja i utvrđivanja  autokefalije srpske pravoslavne crkve predstavlja originalan doprinos proučavanju ovog naučnog problema, ali i mnoštva njemu srodnih tema. U celini možemo da zaključimo da je knjiga dr Dragoljuba Marjanovića novo i originalno istraživanje, što predstavlja nesumnjivo izuzetno dostignuće u jednoj tematici koja je u nauci dobro poznata. Po mom skromnom mišljenju, štampanje njegove monografije će biti od koristi ne samo za srpsku naučnu javnost, već i za kolege medieviste iz susednih balkanskih država i imajući to na umu toplo preporučujem štampanje ovog inovativnog rada.

Iz recenzije, prof. dr Aleksandera Nikolova, Sofija

Uvod

Povod za ovu knjigu nije samo predstojeći veliki jubilej osam vekova autokefalije Srpske pravoslavne crkve (1219-2019), već i sve intenzivnija savremena previranja u pravoslavnoj ekumeni kojima smo svedoci, što ukazuje na to da se Pravoslavna crkva na početku 21. veka nalazi u velikoj krizi i iskušenju. Nominalno, ispoveda se jedinstvo u evharistijskoj zajednici, dok na širem planu, u realnim odnosima crkvenih katedri očigledno postoje aspiracije ka dominaciji. Ovo je već samo po sebi dovoljan razlog da se na jedan dijahroni način osvrnemo na istoriju nastanka Srpske crkve u 13. veku i njene borbe za potvrdu autokefalije tokom dobrog dela 14. veka, izazvanog kompleksnim političkim procesima i previranjima u kojima se našao prostor Balkana krajem srednjeg veka, na tlu Vizantijskog carstva, u Srbiji i Bugarskoj, neminovno suočenim sa prodorom sile mlade osmanske države u usponu. Politički procesi, regionalni i globalni, koji su kao i uvek kroz istoriju često bili uzajamno uzročno posledično vezani, i danas se nameću kao iskušenje za Pravoslavnu crkvu onda kada ona dozvoli da se svetovni interesi političkih struktura moći kojima je duh i etos pravoslavne vere češće stran nego što njihova dela proizilaze iz takve hrišćanske inspiracije, utiču na unutrašnji život crkve. Pitanje autokefalije u crkvi se danas posebno bolno nameće kao kamen spoticanja u odnosima vodećih Pravoslavnih crkava – carigradske patrijaršije, prve po časti i izuzetno svesne svoje prošlosti i uloge u doba Vizantije koje je neminovno prošlo, i prve po brojnosti pastve i svojevrsnog duhovnog uspona koji prati uzdizanje Ruske države – Moskovske patrijaršije. Obe ove crkve, autokefalne i izložene različitim političkim uticajima nesumnjivo imaju svoje dugačko trajanje i bogatu bogoslovsku i istorijsku tradiciju i predanje. I u savremenim crkvenim procesima pitanje centra i periferije, kao uostalom i tokom 13. i 14. veka u slučaju Srbije i njenih odnosa sa Vizantijom, je jedno od glavnih u polemikama oko prava na iskazivanje i vršenje crkvenog autoriteta i direktne vlasti na određenim prostorima pravoslavnog kulturnog kruga. U istorijskoj perspektivi, carigrad je jedina patrijaršija koja je kroz vekove priznavala autokefaliju lokalnim crkvama, dok je car Romeja bio ta politička snaga sa božanskom prerogativom koja je dodeljivala autokefaliju, i ovaj proces je išao uvek obrnutim redosledom.

Osam vekova od autokefalije Srpske pravoslavne crkve i nije baš zaokruženi jubilej, budući da je Srpska crkva u dva navrata kroz istoriju gubila svoju nezavisnost i samostalan položaj u odnosu na Majku crkvu – carigradsku patrijaršiju, prvi put 1463. godine, a zatim 1766. godine, da bi bila obnovljena tek 1920. godine proglasom srpske jerarhije o ujedinjenju u granicama nove države Srba, Hrvata i Slovenaca, a 1922. godine i zvanično bila priznata tomosom carigradske patrijaršije.

Često se do sada smatralo da je samostalnost Srpske crkve, koju je Sveti Sava izdejstvovao u Nikeji 1219. godine bio izolovani čin koji je doprineo daljem učvršćivanju nezavisnosti Srpske države i crkve, bez ikakvih veza sa širim prostorom Južne evrope, Balkana, i Bliskog Istoka, i centrima političke i duhovne vlasti koja se u širo-kom luku protezala čitavim istočnim Mediteranom na početku 13. veka, sa uvek nestabilnim političkim odnosima i promenama koje je svet 13. veka u Mediteranskom basenu, naročito na istoku i u njegovom zaleđu trpeo, bivajući i aktivni učesnik. Možda bi prikladniji naslov ove knjige bio stvaranje Srpske crkve, budući da je to bio čin i proces dužeg trajanja, skopčan sa mnogim političkim, kulturnim i teološkim pitanjima koja su se nametala u Vizantiji i njenim odnosima sa periferijom koja se protezala čak do oblasti koje su bile pod jurisdikcijom Rimske crkve u jadranskom primorju, tokom dobrog dela 12. i 13. veka.

Bila bi greška ukoliko bi se čitav proces stvaranja Srpske crkve pripisao kao poduhvat jednoj ličnosti. Sveti Sava je bio, kao što ćemo videti na stranicama ove knjige, uticajna ličnost već u svoje vreme, sa široko razgranatom mrežom poznanstava, koja se protezala od Atosa do carigrada, Soluna do Nikeje pa dalje na istok, u Palestini i svetom gradu Jerusalimu i Aleksandriji u Egiptu. Njegov čin osnivanja Srpske crkve 1219. godine kao autokefalne, sa blagoslovom cara Teodora I Laskarisa i patrijarha carigradskog Manojla Sarantena Haritopula, bio je pre svega i više od svega čin ostvarenja cilja kroz zajednicu i čin koji se porodio i priveo kraju upravo kroz zajednicu i kao potvrda zajednice Pravoslavnih crkava na Balkanu i na Istoku, čime je na jedan način učvršćeno jedinstvo do tada razdrobljenog vizantijskog sveta koji je politički bio rascepkan na nekoliko državnih i ideoloških centara. Savino mesto u tim događajima, pre svega između Nikeje i epira, može se gledati kao integrativni, a ne kao faktor rasparčavanja i cepanja. S tim u vezi stoji i pitanje Savinih veza, relacija i odnosa koje je uspostavio i negovao tokom svojeg života, a koji su obuhvatali neke od najuticajnijih ljudi svog vremena u više državnih tvorevina koje su nastale posle 1204. godine, ili koje su postojale daleko pre tih prekretnih događaja. U svetlu svega, tumačiti i samu nezavisnost države i crkve u srednjem veku današnjim poimanjem ovog termina, bila bi greška i pravac ka u najmanju ruku nepotpunom shvatanju odnosa i idejnih koncepata srednjeg veka i Vizantijskog sveta. Sveti Sava i njegov otac, Simeon Nemanja, zapravo su kroz jače povezivanje Srbije na periferiji jednog politički moćnog centra kakav je bio carigrad uspeli da uključe srpske zemlje u Vizantijsku ikumenu, o čemu svedočanstva imamo u najranijim srpskim narativnim i pravnim spomenicima. U približno isto vreme, s jedne druge periferije kakva je ostrvo Kipar, duboko usađen u istočni Mediteran, sa svojom autokefalnom crkvom još iz epohe Trećeg vaseljenskog sabora, tokom 14. veka, kada i Srpska crkva preživljava definisanje novih odnosa sa Majkom crkvom – carigradskom patrijaršijom, nastoji da se uključi pod Latinskom vlašću u specifične kulturne i duhovne tokove pozne Vizantije, ili da te odnose i veze koje su postojale već vekovima, održi i učvrsti i tokom 13. i 14. veka.1

Isihastički pokret je sa sporovima koji su ga pratili i pobedom koju je uz pomoć carske vlasti izvojevao u carstvu, odigrao integrativnu ulogu u poremećenim crkvenim odnosima Vizantije, carigradske patrijaršije, i Srbije i novoproglašene Srpske patrijaršije. Raskol koji se desio između carigrada i Pećke patrijaršije, kada je i srpski car Stefan Dušan odlučen od crkvene zajednice, prvi je sukob između Srpske crkve i Majke crkve od kako je Sveti Sava položio temelje srpskoj crkvenoj autokefaliji u širim okvirima vaseljenskog pravoslavlja, u tada razdrobljenom vizantijskom svetu.2 Proces uspostavljanja ponovnog jedinstva dve crkve u 14. veku bio je, osim političkim interesima, inspirisan i isihastičkim pokretom, čiji su predstavnici u jednom trenutku – većina duhovno obrazovana na Svetoj Gori, na obe sukobljene strane, zauzeli ključne ili bar uticajne crkvene pozicije, i koji su radili ka izmirenju dve autokefalne crkve shvatajući da je podela i raskol stanje koje ne samo u strogo crkvenom smislu ne odgovara sabornom identitetu crkve, već u širim društvenim okvirima političkog sistema pozne Vizantije i srednjovekovne srpske države Nemanjića predstavlja vrstu besporetka koji ruši temeljne predstave o hrišćanskoj zajednici i društvu u okviru državnog sistema. Ovo osećanje je prisutno kod ključnih političkih i crkvenih dostojanstvenika kako u Vizantiji, tako i u Srbiji 14. veka i jasno se prepoznaje u narativnim i dokumentarnim izvorima kao motiv razdora koji se mora prevazići da bi jedinstvo, mir i spokojstvo, ti ključni termini isihastičkog bogoslovlja, bili vaspostavljeni u uzajamnim odnosima dve države i njihovog zajedničkog hrišćanskog identiteta.

Dragoljub Marjanović

1 Vidi: Kyriakou, Orthodox Cyprus, 93-129. Između ostalog, autor razmatra prirodu anti palamitskog nastrojenja Kiparske crkve u 14. veku. Iako je poznato da je Kiparska crkva imala tradiciju isihazma još i pre palamitskih sporova u Vizantiji, ipak je interesantan fenomen antiisihastičkog raspoloženja na Kipru u vreme kada ovi sporovi bukte u Vizantiji. Autor daje zaključak da kiparski antipalamizam nije bio inspirisan latinskim uticajima već više vizantijskim teološkim konzervativizmom, iz potrebe da se očuva pravoslavni identitet grčke ortodoksne zajednice na Kipru pod latinskom vlašću.

2 Donekle sličan slučaj raskola zbog kršenja poretka i ekskluzivnog prava carigradske patrijaršije da kruniše vizantijske careve, desio se vek ranije na relaciji Nikeja – epir, koji je u kontroverzu uključivao i pitanje postavljanja episkopa na upražnjene episkopije, što je donekle slično sa glavnim problemima koji su izazvali raskol Srpske i carigradske crkve zbog Dušanovog carskog krunisanja, proglasa patrijaršije i smenjivanja grčkih episkopa u grčkim oblastima Dušanovog carstva.