Rumunski višejezički i multikulturalni prostor Temišvara koji je oduvek bio jaka srpska enklava, kulturno pribežište učenih Srba i zona autentičnih literarnih kontakata ostavio je traga na život i poetiku značajnih ličnosti srpske književne misli koje su se odvajkada ređale i smenjivale u ovoj varoši. Glavni inicijatori kulturnih i književnih promena kojima su se otvarala nova razdoblja bili su upravo „pisci putnici“. Koliko je bio veliki interes za Temišvar dovoljno nam govore samo neka imena iz kruga srpskih intelektualaca i ujedno poznavalaca rumunske istorijske prošlosti i kulture: Dositej Obradović (1739–1811), Joakim Vujić (1772–1847), Vuk Stefanović Karadžić (1787–1864), Dimitrije Tirol (1793–1857), Milovan Vidaković (1780–1841), Jovan Sterija Popović (1806–1856), Jakov Ignjatović (1822–1889), Branko Radičević (1824–1850), Jovan Đorđević (1826–1900), Đura Jakšić (1832–1878), Vojislav Ilić (1862–1894), Todor Manojlović (1883–1968), Miloš Crnjanski (1893–1977), Boško Tokin (1894–1953), Dušan Vasiljev (1900–1924) i dr. U duhovnom formiranju pomenutih stvaralaca presudna su bila misionarska „književna putovanja“. Ono što ih je povezivalo bila je otvorenost prema susednim narodima – Rumunima. Iako su ponekad putovanja bila u dramatičnim okolnostima to nije sprečavalo autore da ih pretoče u istinski estetski doživljaj. Prema rečima Jovana Deretića „duhovni geografizam ispunjava celu srpsku književnost“ [Deretić, 2016: 260], a posebnu grupu u okviru istog čine tzv. „pesnička putovanja“.
Iako je Todor Manojlović bio deset godina stariji od Miloša Crnjanskog, iz više razloga ovu dvojicu duhovnih srodnika, poreklom iz severnih, austrougarskih krajeva, treba spominjati zajedno. Reč je o „pesnicima drugog talasa srpskog modernizma, ekspresionizma“ [Živković, 1998: 228] koji su svojim delovanjem na današnjoj rumunskoj teritoriji ostali u trajnom sećanju kao priznati i potvrđeni poznavaoci rumunske i evropske kulture. Dvojica Vojvođana, rodom iz Banata kao zemljaci i književni potomci „najznačajnijeg putnika u našoj književnosti – Dositeja“ [Deretić, 2016: 178], bili su pripadnici kosmopolitskog veka. Zagledani u daljine, opsednuti putovanjima i opčinjeni geografskim imenima, bili su otvoreni prema vrednostima tuđih kultura. Prema Rumunima, naročito, gaje iskrenu simpatiju.
Životnu i stvaralačku putanju Todora Manojlovića vezujemo za srpski, nemački, rumunski, mađarski, italijanski i francuski jezik na potezu Veliki Bečkerek u Vojvodini – Budimpešta – Nađvarad – Temišvar
– Arad. Nakon Prvog svetskog rata Todor Manojlović živeo je u Beogradu, Novom Sadu i Zrenjaninu. Na njegovoj životnoj putanji našle su se i druge značajne odrednice kao što su Krf, Minhen, Bazel, Petrograd, Firenca koje su opredelile Manojlovića da sve te različitosti koje su formirale njegovu ličnost unese u srpsku kulturu.
Iskustvo stečeno u Nađvaradu (danas Oradea Mare u Rumuniji) i Temišvaru, bilo je toliko dragoceno i opredeljujuće za književno-poetski i prevodilački opus Todora Manojlovića. U Rumuniji je Todor Manojlović
„prvi put osetio prijatan, osvežavajući dah evropske moderne“ [Nemet,
Izuzev nekoliko napomena Ive Munćana, konkretno kraći ili duži boravak Todora Manojlovića u Rumuniji, prošao je nezapaženo od strane proučavalaca srpsko-rumunskih odnosa. Razlog ovakve situacije možda je
u činjenici što je stvaralački opus Todora Manojlovića dugo bio na rubovima srpske književnosti. Za promenu ovakvog stanja svakako su zaslužni: Marko Nedić, Željko Đurić, Radomir Vučković, Mihajlo Pantić, Milivoj
Nenin i dr.
U Temišvaru će Todor Manojlović („srpski Hugo Fridrih“ kako su ga prozvali savremenici) raditi kao novinar, pozorišni i muzički kritičar za nemački list „Neue Temeswarer Zeitung“ u periodu od 1911. do 1912. godine. Da je nedovoljno istražen period Todora Manojlovića vezan za Temišvar potvrđuje Milivoj Nenin, koji tvrdi da je u pomenutom listu iz 1911/1912 zabeležena samo jedna pesma u prevodu Todora Manojlovića [Nenin, 2006: 70]. Manojlović u Temišvaru uglavnom provodi vreme u krugovima avangardnih mađarskih umetnika i književnika. Tamo prevodi srpske pesme na mađarski i nemački jezik, a više njegovih originalnih pesama objavljeno je na nemačkom jeziku. U Letopisu Matice srpske iz 1913. godine izašlo je 12 Adijevih pesama u srpskom prevodu u prozi.
Period u kome su živeli i stvarali Todor Manojlović i Miloš Crnjanski, dakle, vreme Balkanskih ratova, Prvog svetskog rata i nešto kasnije Drugog, takođe je vreme kada je srpska nacija bila ugrožena, egzistencijalno, kao i u pogledu svoje kulture. Obojica su u vreme prevrednovanja kulturne baštine iz razvijenih evropskih zemalja stigli početkom prošlog veka u našu sredinu.
Među neposrednim povodima za izbor naše teme ne treba zanemariti autobiografske momente iz života jedne od najmarkantnijih ličnosti srpske književnosti, pesnika ekspresionizma, romansijera, dramaturga,
esejiste, memoariste, novinara i diplomate – Miloša Crnjanskog. On je detinjstvo i osmogodišnje školovanje (od treće do osamnaeste godine) proveo u Temišvaru, u periodu od 1896. do 1912., da bi se zatim nakratko ponovo vratio u Temišvar 1918. godine.
Rođen je 1893. godine u Čongradu, današnjem gradu u Mađarskoj, a u prošlosti u Austrougarskoj monarhiji. Detinjstvo je proveo u Ilanči, u Banatu i od treće do trinaeste godine u Temišvaru. Porodica Miloša Crnjanskog se u Temišvar doselila 1896. godine. U Temišvaru će Miloš Crnjanski učiti prva četiri razreda u srpskoj školi. U Temišvaru će 1903. sa svega 10 godina „biti pelcovan od strane dr Urbaneca, lekara za
pelcovanje“ [Lompar, 2018: 440]. Miloš Crnjanski je 1904. godine upisan u prvi razred Pijarističke gimnazije u Temišvaru gde uči zajedno sa Rumunima, Mađarima, Nemcima, Jevrejima i Srbima. U nameri da studira likovne umetnosti u Beču ili u Minhenu, u Temišvaru 1912. godine piše molbu za stipendiju Matice srpske, u kojoj se naglašava njegovo imovno stanje: „Prema svom društvenom položaju kvalifikuje se siromašnim“ [Lompar, 2018: 441].
Iz Temišvara Miloš Crnjanski listu „Golub“ u Somboru šalje svoje radove i u istom listu štampaju mu 1908. prvu pesmu pod naslovom Sudba. U časopisu „Bosanska vila“ Crnjanskom izlazi pesma U početku beše sjaj.
„Ja sam u tom Temišvaru pisao pesme, od detinjstva. To su bile, uglavnom, nesvesne imitacije velikih pesnika i naših rodoljubivih pesnika. Tandara, mandara. Pred odlazak iz Temišvara, u leto g. 1912. bio sam napravio jednu zbirku od tih pesama i poslao sam je uredniku „Bosanske Vile“ Kašikoviću. On ih je u pismu mnogo hvalio, ali se ljutio što su sentimen- talne. Štampao je jednu (U početku beše sjaj) Ostale mi nikad nije vratio“ [Crnjanski, 1993: 172].
„Ja sam, u Temišvaru, ludovao za mačevanjem, i uzimao časove mačevanja, kod jednog profesora (Perčič) koji je bio šampion profesora. Iako nisam visokog stasa, ni dugih ruku, on je jednom rekao da ću pobeđivati na utakmicama, jer, sa floretom u ruci, imam brzinu ludaka. Sad mi se to čini jako glupava, ali sam se u ono vreme, od te pohvale, nadimao, kao žaba” [Crnjanski, 1993]. Nakon završetka gimnazije Miloš Crnjanski ostaje bez oca. Na insistiranje majke i ujaka iz Beča upisuje 1912. godine Eksportnu akademiju u Rijeci da bi nastavio trgovački porodični posao. Namerava da upiše Vojnu akademiju u Beogradu i postane oficir.
Međutim, ni te, ni sledeće godine nije bio primljen. Napušta studije trgovine i upisuje medicinu u Beču 1913. godine. Nisu ga zadovoljile ni ove studije, te u međuvremenu sluša predavanja iz filozofije i istorije umetnosti, fasciniran muzejima i umetničkim galerijama Beča. Prvi svetski rat ga je zatekao kao studenta filozofskog fakulteta u Beču. Imao je 21 godinu kada je mobilisan i regrutovan da se bori protiv Srbije. Pošto se razboleo od tifusa, dospeva u bolnicu, te će na taj način izbeći strašnu sudbinu da se bori protiv svojih sunarodnika. No ipak ne može da izbegne rat, te je nakon toga upućen na front u Galiciju. Traumatično iskustvo iz Prvog svetskog rata preobrazilo je njegovo estetsko biće i možda je upravo zato većina njegovih književnih likova sa vojnom karijerom, a bol zbog stradanja „na tuđ račun“, povratak iz rata, pobuna vojnika i varljiva katarza povratnika njegove nepresušne teme. Tako Crnjanskom i ostalim prolaznicima, mahom oficirima, „nasred Temišvara, svake nedelje, na trgu svira vojna muzika“.
Na istom tom trgu u Temišvaru Crnjanski zapaža pojavu „žene koja okreće četvoropreg kao da je lepeza“ ili još upečatljivije „majora Dragojlova koji okreće bataljon kao da je lepeza“, zatim Berića čijem je sinu amputirana noga za vreme Prvog svetskog rata“ [Crnjanski, 1993: 167–171].
„Temišvar je, u moje vreme (1896/1912), bio varoš raskošna, moderna, sa širokim avenijama, velikim parkovima, veslačkim klubovima, na vodama, ali i industrijskim predgrađima. Imao je ogromna egzercirišta i groblja. Imao je nadimak Mali Beč. U srcu varoši bio je barokni centar grada, sa velikom, katoličkom, katedralom, čuvenom sa koncerata Baha, sa manastirima katoličkih fratara, među kojima je jedan, pijarista, bio moja škola. Prekoputa katoličke katedrale, bila je srpska Saborna crkva, sa dvorom vladike, od mramora, i mala škola mog srpskog učitelja Berića, kod koga sam učio četiri osnovna razreda. Naša crkva bila je čuvena po ikonostasu Danila“ [Crnjanski, 1993: 167–171].
U Temišvaru će kroz crkvenu školu, srpsku Sabornu crkvu, Ikonu Svetog Save, pravoslavno srpsko groblje, rituale sahrana i zadušnica, narodnu srpsku poeziju, u nemirnu dečačku radoznalost trajno usaditi rodoljublje i poštovanje izvora duhovnosti, i negovaće ih kao najdražu relikviju do kraja svog života. Prema rečima kritičara od svih srpskih pisaca vezanih za rumunski prostor Crnjanski je „najviše ostao Temišvarac“.
„Raskošan i ogroman…Temišvar se zvao mali Beč“ [Crnjanski, 1995: 110]. „Ali, pored tog Temišvara, mađarskih plemića, proletera i metalaca, postojao je i jedan drugi Temišvar, kome je moja porodica i dušom i telom pripadala, tada. To je bio Temišvar Srba, ostataka, varoš stara, umiruća, fanatična, verska. Dijaspora, kao i Temišvar Jevreja. Taj Temišvar bio je srastao sa Temišvarem tuđina, kao dva sijamska blizanca, ali okrenuta leđima. U tom Temišvaru branila se svaka srpska kuća, kao barikada. A na svoj način, nije ta borba bila ni bez socijalnih dodataka i uzroka” [Crnjanski, 1993: 170]. „Čudna varoš je to bila i docnije. A uvek nekako u vezi sa Beogradom“. „Mnogi su me pitali kako sam došao do mog jezika. Jezik je posledica života, kretanje od Temišvara, gde se nije govorilo čisto srpski, pa kretanje do Beograda i dalje, života mog…“ [Crnjanski, 1992: 235]. Malo se pisalo o tome, međutim, da je u isto to vreme, Todor Manojlović takođe boravio u Temišvaru gde je služio vojni rok 1905-1906. godine. Manojlović je rano ostao bez roditelja i brigu o njemu preuzela je rodbina na čije je insistiranje upisao studije prava u Budimpešti. Nije nastavio porodičnu tradiciju i po uzoru na oca nije postao pravnik jer ga pravo nije zanimalo. Budući da je prekinuo studije prava u Budimpešti zbog odsluženja vojnog roka u Temišvaru, nastavio je studiranje u Nađvaradu gde je boravio u periodu od 1907. do 1910. godine. Polivalentnost stvaralaštva i raznolik opus avangardnog pisca, pozorišnog i likovnog kritičara, istoričara umetnosti i esejiste, pesnika i začetnika moderne srpske drame – Todora Manojlovića – opire se klasifikovanju. Po sopstvenom priznanju „umetnička i literarna kritika, malo i filozofija, a naročito problemi duhovne kulture“ [Popović, 2002: 26] bile su njegove osnovne preokupacije. U periodu između dva svetska rata bio je sekretar, a potom i član uprave srpskog PEN-kluba, sekretar Matice srpske i profesor istorije umetnosti na Umetničkoj akademiji u Beogradu. Manojlovića je sa Crnjanskim povezivao talenat za publicistiku i novinske žanrove. Todor Manojlović aktivno učestvuje u nađvaradskom književnom krugu okupljenom oko časopisa „Holnap“ (Sutra). Prema rečima svojih savremenika u to vreme Todor Manojlović je bio vrsni „književni diplomata“ koji je znalački koordinirao i povezivao književne tokove i književne aktivnosti mladih poeta Nađvarada i Temišvara. Tada je počeo da piše svoje prve stihove na nemačkom, ugledajući se na Georgea, Rilkea, Hofmanstala, Ničea i na francuske moderne pesnike. U ovom časopisu će nastaviti da objavljuje prevode mađarskih pesnika na nemački jezik i piše svoje prikaze o likovnoj umetnosti i pozorišnim predstavama. Prve likovno kritičke prikaze Manojlović objavljuje 1917. godine dok su sadržajniji Ogledi o slikarima izašli 1943.
Na inicijativu Todora Manojlovića i mađarskog pisca iz Rumunije, Zoltana Franja (1887–1978) godine 1908. osnovano je u Temišvaru književno društvo Del (Jug). Te iste 1908. i naredne godine 1909. Manojlović je bio vrlo aktivan u okviru pomenutog društva koje je takođe delovalo u znaku pesnika Endre Adija i okupljalo mlade pisce i pesnike. O Todoru Manojloviću Zoltan Franjo piše sledeće: „Todor Manojlović kao član ovog društva često je putovao između Nađvarada i Temišvara. Bio je jedan od najstrastvenijih boraca tokom književnih polemika u hotelu Koronaherceg i jedan od najaktivnijih članova grupe Del. On je bio taj koji je obezbeđivao ličnu vezu između nađvaradskog „Holnapa“ i temišvarskog „Dela“, odnosno prihvatio je ulogu diplomate koji povezuje ova dva književna kruga, zbog čega je naizmenično provodio vreme nekad u Temišvaru, a nekad u Nađvaradu“ [Nemet, 2015: 6].
U listu „Nađvarad“ 1923. godine objavljen je članak naslovljen Koji su ostali daleko od Varadina. Holnap nastavlja rad u Beogradu. Na jednom od književnih programa u organizaciji slobodnog mađarskog društva
Holnap održanom u Aradu 11. novembra 1909. zajedno sa pesnikom Enre Adijem nastupao je i Todor Manojlović. Podržavajući ovaj pokret mađarskih modernista, Manojlović je bio prisutan od samog osnivanja, a ostao je u njemu kao član sve do 1910. Lično je promovisao Adijevo stvaralaštvo, prevodio njegove pesme na nemački jezik. Osim toga, u originalu je čitao poeziju Bodlera, Remboa, Laforga, što je bila okolnost koja mu je obezbeđivala ulogu jedinstvenog erudite i nesebičnog pokrovitelja u nađvaradskom krugu.
Todor Manojlović je često iz Nađvarda iz Mađarske odlazio u Kluž što potvrđuje zapis Ernea Ligetija, koji u jednoj svojoj memoarskoj zabelešci piše da su se u tom gradu početkom 20. stoleća mogla naći i „srpska
gospoda“, među ostalima i jedan visoki mladić po imenu Teodor Manojlović koji će kasnije postati pesnik“ [Nemet, 2015: 6]. Po nalazima Milivoja Nenina, godina koja je obeležila susret između Miloša Crnjanskog i Todora Manojlovića je 1913. Podsetimo da je te godine na nagovor Jovana Dučića, Todor Manojlović objavio svoj prvi tekst na srpskom jeziku, prikaz knjige „Saputnici” Isidore Sekulić. Manojlović je stao u odbranu tada nepoznate spisateljice, čiju prvu knjigu zvanična kritika nije pozitivno ocenila. Iste te godine u „Letopisu Ma-
tice srpske“ objavljuje esej Andrija Adi mađarski liričar.
Miloš Crnjanski i Todor Manojlović stvaraju u razdoblju koje se odlikuje izrazitim eklekticizmom stilskih orijentacija, a njihova povezanost posebno sa nemačkom i mađarskom književnošću, te šarenilo stilova (naturalizam, impresionizam, simbolizam, secesionizam, esteticizam, neoromantizam) upućuju na sličnost književnih prosedea kojima pribegavaju. Po dolasku u Beograd u periodu avangardno-ekspresionističkih pre-
viranja u srpskoj književnosti dvadesetih godina prošlog veka, Miloš Crnjanski i Todor Manojlović deluju ujedinjeno u procesu modernizacije srpske literature i estetskog prevrednovanja književne tradicije. Njihova lirika i danas intrigira svojim klasičnim oblikom i istovremeno modernističkim crtama u slobodnom stihu i avangardnim temama, dok njihove tekstove o vizuelnim umetnostima krasi prirodna utkanost u evropski milje. Ekpresionistički uticaj bio je izraženiji kod oba autora jer su imali neposredniji dodir sa mađarskom i nemačkom književnošću, a u Beogradu, zbog orijentacije na francusku književnost, bio je vidljiviji uticaj nadrealizma tako da su prednjačila iskustva vezana za Pariz. Činjenicu da je srpskom književnom scenom od početka prošlog veka vladala jedna izričito francuska orijentacija potkrepljuje nezadovoljstvo Todora Manojlovića koji apeluje na nužnu misiju slavenstva i „reslavizaciju našeg duha i našeg slova“ [Manojlović, 2007: 97].
Početak pesničkog stvaralaštva Todora Manojlovića vezujemo za Krf. Todor Manojlović se dobrovoljno priključio srpskoj vojsci 1916. godine. Po dolasku na Krf Manojlović je najpre radio kao prevodilac s francuskog i italijanskog jezika, a potom je 1917. godine premešten u službu Presbiroa, pri Vladi kraljevine Srbije.
Todor Manojlović sugeriše vizije nove filozofije, novoga sveta, nove osećajnosti, jednom rečju – nov senzibilitet. Miloš Crnjanski u njemu tada prepoznaje vođu modernizma. Kao vodeći pisci srpske avangarde,
u potrazi za izgubljenim identitetom, umetnički senzibilitet ispoljavaju kroz sve aktuelne mogućnosti tradicije, zalažući su se za novo čitanje književne prošlosti uspevajući da pomire tradiciju i avangardne umetničke pravce. Na ovakvom idejnom prostoru ukrštaju se bitne srodnosti, koliko i međusobne specifičnosti ove dvojice autora. Složiće se obojica u mišljenju da sinteza onog što je naše sa modernim evropskim tendencijama čini da moderni pisci ne odbacuju i ne ruše tradiciju, već produbljuju interesovanje za nju, kako se izjasnio Todor Manojlović u eseju Tradicija i doktrina, iz 1931. godine.
Prema viđenju Jelene Borovine [Borovina, 2011: 164] razlike među ovom dvojicom stvaralaca bile su svakako uslovljene i obrazovanjem i kulturama kojima su se divili: Tako za Manojlovića kao neprevaziđen uzor ostaju Francuzi, (od Bodlera pa sve do Apolinera), a za Crnjanskog Nemci.
Zajedničko, pak, za Crnjanskog i Manojlovića je interesovanje za italijansku kulturu. I zaista, renesansni milje Firence i Rima kojima će se uvek vraćati bio je dragocen za njihovo stvaralaštvo. Na putovanjima po Italiji, Manojlović i Crnjanski vreme provode u društvu mladih italijanskih umetnika i boema, uključujući vodeće predstavnike futurizma. Prisetimo se eseja Biserni stihovi o Veneciji (1935) Miloša Crnjanskog u kojem je u formulisao ideju da su najviši momenti umetnosti, pesništva, slikarstva, skulpture, posledica vedrine, bezbrižnosti i radosti.
Todor Manojlović u Minhen odlazi 1910. gde sluša predavanja iz istorije umetnosti. Napustivši studije istorije umetnosti u Minhenu, krenuo je na prvo putovanje u Firencu (1911). U Danteovom gradu je proveo nekoliko meseci u izučavanju umetničkih i muzejskih zbirki i renesansnih kulturnih spomenika. U Firenci je spojio svoju ljubav prema kulturnom nasleđu renesanse, a ta iskustva će mahom izneti u memoarskom tekstu Moje
uspomene iz futurističke Firence (1931). Boraviće u Veneciji (1912). Pošto je u Bazelu gde je studirao istoriju umetnosti i arheologiju srećno završio letnji semestar 1913. godine, odlazi u Rim (1913). Kao rezultat ovog putovanja nastaće memoarski tekst Leto 1913. u Rimu, ali i pesma Roma caput mundi koji evociraju uspomene na trenutke njegove mladosti provedene u Rimu.
Kada je reč o Manojlovićevoj poeziji, Isidora Sekulić zapazila je dekorativnu notu njegovog pesničkog izraza, tvrdeći da on peva „kićeno, bogato, sunčano“. Miloš Crnjanski u njegovoj poeziji, međutim, prepoznaje eksploziju boja – „barok koji ispod raskoši krije tišinu“. Todor Manojlović se uz Miloša Crnjanskog, u međuratnom periodu programski opredelio za autonomiju pesničkog stvaranja i uvođenje slobodnog stiha, odnosno napuštanje sputavajućih metričkih konvencija i nastojanje da u pesmi fiksira duševna stanja. I Miloš Crnjanski u svom poznatom eseju Za slobodni stih (1922) navodi da je slobodni ritam vezan za raspoloženje. Branio je umetnikovo pravo na nadahnuće koje je shvatao kao ukrštaj razuma i intuicije. U duhu ekspresionizma pesništvu je pripisivao kosmičke dimenzije, a u poeziji tragao za beskonačnim. U prikazu
Manojlovićeve zbirke pesama Ritmovi (1922) Crnjanski uočava „klasičnu intonaciju” i nedostatak futurističnosti.
Melodičan, elegičan, senzualan, moderni sledbenik Branka Radičevića, Miloš Crnjanski, će u prelomnom trenutku svog stvaralaštva raskinuti sa parnasom i simbolizmom, odbaciti socijalni utilitarizam i promovisati bolno, cinično, defetističko pevanje povratnika iz rata. U njegovom se životu i književnom delu identifikuju svi nemiri i preobražaji vremena u kojem je živeo. Svoju mladost Miloš Crnjanski proveo je u gradovima Austrougarskog carstva, od Beča do Opatije, Rijeke i Novog Sada. Ulazi u diplomatiju. Posle Prvog svetskog rata boravi u Beogradu, Parizu, Firenci, Berlinu, Rimu i Madridu. Na početku Drugog svetskog rata, Crnjanski je evakuisan iz Rima i preko Madrida i Lisabona avgusta 1941. odlazi u u političku i duhovnu emigraciju u London. Tamo je proveo drugi svetski rat i vreme posle rata, sve do 1965. godine kada se vraća u zemlju. U ovom periodu bio je skoro odsutan iz književnog života u zemlji. Godine 1963. na poziv izdavača koji je objavio roman Seobe na nemačkom jeziku, putuje u Nemačku, Minhen, Štutgart, Darmštat i Frankfurt. Godine 1969. putuje u Italiju, Rim i Firencu.
Nakon kapitulacije Austrougarske i Nemačke, Crnjanski se vraća iz rata i aktivno se uključuje u književni život Zagreba, sarađuje u časopisu „Književni Jug“ gde objavljuje najveći deo svoje lirike3. Završava studije u Beogradu, radi kao profesor u gimnaziji i kao novinar. Ovo je plodno razdoblje za njegovo lirsko stvaralaštvo, budući da se našao na čelu avangardne srpske književnosti. Njegov žestoki uspon vezan je za pokret ekspresionista koje predvodi. Urednik je književnog časopisa „Dan“ i vodeći je pesnik modernista.
Značajan tekst za istraživanje austrijskog i nemačkog ekspresioni- zma iz publicistike Crnjanskog predstavljaju I Pisma iz Pariza (Beč), nastala 1921. nakon njegovog obilaska Beča i Minhena na putu za Pariz. Navodimo tekstove Miloša Crnjanskog o Nemačkoj koji nastaju prilikom njegovog diplomatskog angažmana u Berlinu (1927-1928). Putopis Iris Berlina je središnji deo putopisne zbirke Knjiga o Nemačkoj (1931) koja je inspirisana upravo doživljajima Crnjanskog tokom ovog perioda. Crnjanski ponovo putuje u Nemačku (1935-1938). Crnjanski takođe piše novinske reportaže sa Krfa (1925). Tekstovi o severnim zemljama, Švedskoj i Danskoj, nastali su prilikom njegovih putovanja po Skandinaviji (1936).
Reportaže o građanskom ratu u Španiji nastale su u toku njegovog boravka u svojstvu novinara u ovoj zemlji (1933 i 1937). Izveštaji o Italiji nastali su nakon službenog prelaska iz Berlina u Rim (1938). Život Miloša
Crnjanskog u Rimu uoči rata i život naratora u knjizi Kod Hiperborejaca otkriva autentičan doživljaj stvarnosti. Vredno je spomenuti i ostale tekstove koji su isključivo plod ovakvog njegovog kulturnog samoodređenja: rani putopis Ljubav u Toskani, tekst o pacifističkoj Danskoj – Najčudniji spomenik palima u ratu (27. novembar 1936), Vikingi i Skoldi na Islandu, Island, daleko ostrvo, Na frontu pred Madridom (17. jun 1937), Berlin majstor diplomatske igre (7. jul 1937), Hitler kao centralist (22. maj 1937), Minhen, Između Pariza i Rima i dr. Iz navedene autobiografske i bibliografske skice Miloša Crnjanskog pada u oči mnoštvo geografskih naziva, boja, ekspresionistička otvorenost prostora i ekspresionistička bujnost pripovedanja. Ovi tekstovi Crnjanskog, sa druge strane, predstavljaju izraz traganja za novom stvarnošću i transformacije ekspresionističkog prosedea u dokumentarni postupak.
Ekspresionistički doživljeni ratni događaji i ratne kataklizme najvećeg mađarskog liričara Endre Adija (Ady Endre 1877-1919) inspirisali su Miloša Crnjanskog u čijem opusu povratak iz rata ima poseban status. Moderna poezija Endre Adija naročito je nadahnula Todora Manojlovića koji će postati jedan od njegovih najznačajnijih prevodilaca na srpski jezik i prijatelj do kraja života.
Dugačak poetski put od Dnevnika o Čarnojeviću do Romana o Londonu pored bolnog iskustva galicijskog ratišta, uključuje i teško iskustvo emigracije i povratka u zemlju koja više nije ista. Stoga nije slučajno osećanje stranosti utkano u jezgro književnog iskustva Crnjanskog. Čitav životni put Miloša Crnjanskog zapravo prolazi pod znakom seoba. Opčinjenost dalekim Uralom i Sumatrom, plavetnilo neba, snežni
vrhovi planina, daleka prostranstva koja mame na seobe, lepi predeli u kojima se lepo umire, obeležiće njegovo celokupno stvaralaštvo. To novo osećanje pesnik naziva sumatraizmom po pesmi Sumatra i Objašnjenje Sumatre (1920). Miloš Crnjanski otkriva da je lirski subjekt pesme Sumatra povratnik iz rata koji se kući vraća vozom. Književni junak Čarnojević, nosilac imena vođe velike Seobe, nigde nije kod kuće, svuda je stranac – u zavičaju, u krakovskoj bolnici, u galicijskim šumama. Pobunjeni vojnik kome je dosta krvi i ratnog besmisla i njegov povratak kući okosnica je zbirke od pedesetak pesama – Lirike Itake. Sam naslov Lirika Itake priziva lutanja Odiseja. Itaka je njegova domovina, nepoznata zemlja nove lirike sa starim istorijskim konotacijama. Pesme su raspoređene u tri ciklusa: „Vidovdanske pesme“, „Nove senke“ i „Stihovi ulica“.
Dodajmo i podatak da je prvobitna književna-kritička recepcija prvoga izdanja Lirike Itake (1919) bila vrlo kontradiktorna i čak pretežno negativna4. Povodom objavljivalja ove zbirke Todor Manojlović je potvrdio da je te 1919. ova zbirka „frapirala slobodom kazivanja stvari koje se dotle u stihu nisu smele ni pomenuti“. Pesnik se obračunava s nacionalnim mitovima, ruga se slavi srednjeg veka, baca u blato idole i sve pesme su mu u znaku poraza, vešala i smrti. „Vidovdanske pesme” naziv nisu dobile po Kosovu, već po Gavrilu Principu. Žena je fluidna, nestvarna kao nimfa ili vila iz bajke. Sve se raspada, vidljivo postaje nevidljivo, biće u nebiće, a na kraju ostaju samo tajanstvene veze među stvarima koje uspostavljaju novu prisnost između pesnika i sveta.
„Drugi književni život“ Crnjanski počinje pedesetih godina kada objavljuje do smrti dela koja nadvisuju mladalački period. Pojavu knjige Itaka i komentari vezujemo za 1959 i 1960. godinu. Crnjanski i Manojlović bili su redovni čitaoci mađarskog časopisa Nyugat (Zapad). Važnu ulogu u pripremanju matinea Nyugat-a u Temišvaru odigrao je upravo Manojlović. Propagirajući mađarske pice i prevodeći njihova dela na nemački jezik, radeći za časopise iz Budimpešte, Temišvara, Trgu Mureša, Arada, Todor Manojlović je ugradio u rumunsku kulturu višeslojnost. Na istom putu je bio i Miloš Crnjanski koji je pokazivao izvanrednu upućenost u rumunske, mađarske i nemačke prilike i mentalitet pripadnika ove nacionalne manjine u Vojvodini. O tome svedoči njegov manje poznat tekst Žombolj na točkovima, objavljen u „Politici“ 1923. godine, koji sadrži dokumentarni diskurs o vojvođanskim Nemcima i potpisivanju konvencije o prelasku pomenute varoši i nekolicine drugih sela u Rumuniju, u zamenu za mesta naseljena srpskim življem. Crnjanski, u to vreme dopisnih „Politike“, uputio se u Banat, kako bi sa lica mesta izvestio o varošici u kojoj živi „četrnaest hiljada Švaba, od kojih su vrlo mnogi milioneri“. Kako vidi Crnjanski, sticanje materijalnih dobara, zbog kojeg su „Švabe“, ponosne na svoje bogatstvo i nacionalni identitet, „oholo“ se razmeću i prezirivo odnose prema pripadnicima drugih nacionalnosti, omalovažavajući kako Srbe, tako i Rumune [Crnjanski, 1995: 72–76].
Obojica su bili na meti oštre akademske isključivosti književnih i umetničkih autoriteta, te će se stoga neminovno naći na listi nepodobnih „reakcionarnih“ pisaca. Posleratni period obeležen je Crnjanskovim neslaganjem sa zvaničnom jugoslovenskom komunističkom ideologijom. Poznato je da je Crnjanskog konzervativni beogradski literarni krug optužio upravo zato što je u domaću književnost uneo ekspresionistička stremljenja i „Adijev poetski duh”, naročito u godinama posle prvog svetskog rata. U godinama između dva rata Miloš Crnjanski tekstualizuje svoje interesovanje za mađarsku književnost studijom Novi Madžari i napisom o Adiju. Napadan je Manojlović i kao pesnik i kao kritičar. U atmosferi borbe protiv akademskih autoriteta (Jovan Skerlić, Bogdan Popović) koji su se prema svakoj novoj ideji odnosili s neprijateljstvom, Manojlović stvara eseje o odabranim domaćim (Lazi Kostiću, Vladislavu Petkoviću Disu, Isidori Sekulić…) i stranim autorima sa namerom da oživi one predstavnike književne tradicije na koje se i sam kao pesnik ugledao. U knjizi Avangardna poezija (1984) R. Vučković je u okviru poglavlja Srpska avangardna lirika u čisto kosmičko pesništvo uvrstio poeziju Miloša Crnjanskog i „bajke“ Todora Manojlovića.
Kao osnivači Grupe umetnika i kasniji članovi literarne grupe Alfa, Todor Manojlović i Miloš Crnjanski bili su bliski po svojoj širini erudicije, po svom kosmopolitizmu, kao i po novim vrednovanjima književnoumetničkih epoha. U sagledavanju doprinosa Todora Manojlovića radu Grupe umetnika, Miloš Crnjanski je izdvojio pesnikovu sklonost ka teorijskoj sintezi koja je očigledno posledica aktivnog učešća u umetničkim pokretima u inostranstvu pre rata. Crnjanski je mnogo cenio odlučnost Todora Manojlovića da u srpsku kulturu uvede inovacije u pogledu pesničke forme i stiha. Prema priznanju Miloša Crnjanskog „Todor Manojlović bio je omiljen zbog svoje klasične mirnoće i žovijalnosti. Niko nije znao bolje od njega „uticaje i „primere“ tuđinske, u našoj predratnoj književnosti. Živeći sasvim kao estet, nije poznavao „naše prilike“ [Crnjanski, 1991: 35].
Najpre je 1919. godine osnovan časopis „Dan“ pod uredništvom Miloša Crnjanskog. Uključivanje u kontekst modernih stremljenja u evropskoj i svetskoj književnosti bio je zadatak biblioteke „Albatros“ koja je osnovana 1921. godine, a čiji je urednik zajedno sa Stanislavom Vinaverom bio upravo Todor Manojlović. Rad ove biblioteke ostao je upamćen po tome što su ovde štampani: Dnevnik o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog, Burleska gospodina Peruna boga groma Rastka Petrovića i Gromobran svemira Stanislava Vinavera.
Zanimljivo je da u isto vreme 1921. u časopisu „Misao“ intezivno sarađuju i Miloš Crnjanski i Todor Manojlović, te se njihova aktivnost može uzeti za okosnicu avangardne misli. Pokazujući otklon od dotadašnjeg kanonizovanog pesničkog stvaranja i pledirajući za sadržajne i formalne pesničke novine, objavljuju manifeste koji variraju ideje kosmičkog, apstraktnog ekspresionizma. Esej Intuitivna lirika (1922) Todora Manojlovića objavljen je u časopisu „Misao“, a Objašnjenje Sumatre (1920) Miloša Crnjanskog u časopisu „Srpski književni glasnik“. U svom poznatom eseju, Manojlović je uzeo hijeroglife za primer umetničkog dela: iza slike koja se na prvi pogled vidi, krije se značenje toga simbola. U svom najvećem delu ovaj tekst je pohvala intuiciji i mističkom saznanju nasuprot racionalnoj inteligenciji.
„Svaka je poezija, uopšte i u svojoj najdubljoj suštini, individualistička. Ona izvire iz onog najdubljeg, najživljeg ličnog osećanja, iz onog najčistijeg i najčvršćeg jezgra duše koje, nepomućeno konvencionalizmima i nametnutostima metodskog i praktičnog mišljenja, krije u sebi naše najsopstvenije
i najdragocenije Ja, našu, istovremeno, svetlu i tajanstvenu dodirnu tačku sa metafizičkim svetom – i time i onu dalje neobjašnjivu moć duhovnog i umetničkog stvaranja“ [Manojlović, 2015: 195].
Selektivna bibliografija tekstova Todora Manojlovića objavljenih u časopisu „Misao“ (1922–1923): Život, Neznani čarobnici, Intuitivna lirika, Ozarena melanholija, Peta jugoslovenska umetnička izložba, Pesnik palikuća i četiri hrabra vatrogasca, „Krila“Stanislava Krakova, Duh futurizma, Slikarska izložba Živorada Nastasijevića, Vatrometi i dr. pokazuje otklon od dotadašnjeg kanonizovanog pesničkog stvaranja.
O produktivnosti Todora Manojlovića svedoči i sledeći izbor iz njegove bibliografije. Pesnička zbirka Todora Manojlovića, Vatrometi i bajka o Akteonu, objavljena je 1928. Zbirka poezije naslovljena Pesme moga dvojnika izašla je 1958. godine. Tokom 1928. godine objavio je Manojlović esej naslovljen Bergsonova estetika u časopisu „Život i rad“, a potom i esej Gijom Apoliner koji je objavljen u „Stranom pregledu“. Prošireni esej o Bodleru Manojlović je objavio u časopisu „Nova smena“ 1938. godine. Esej Tradicija i doktrina objavljen 1931. godine bio je uvertira za najznačajnije kritičko i književno-istorijsko delo na srpskom jeziku posvećeno razvojnim tendencijama modernog pesništva, Osnove i razvoj moderne poezije5. Ova knjiga eseja smatra se kapitalnim delom Todora Manojlovića i možda najvrednijim manifestom novoga duha. Esej Naša moderna poezija štampan je u časopisu „Ogledi“ (1944). U ogledima objavljenim nakon drugog svetskog rata, izlaze Slovo o poeziji (1953) i Iz prvog doba našeg modernizma (1956). Todor Manojlović se u formi memoara priseća međuratnog perioda i modernističke odbrane dela Laze Kostića.
Godine 1951. Manojlović objavljuje tekst o Peri Dobrinoviću. Posthumno je objavljena knjiga Todora Manojlovića naslovljena Bliže velikom Suncu (1968). Suptilan preobražaj iz lirskog u dramsko kazivanje i istorijsku realnost prisutno je kod obojice stvaralaca. Todor Manojlović i Miloš Crnjanski ostaće zapaženi po izražajnim prilozima dramskoj književnosti koji osvetljavaju srpsku kraljevsku istoriju, ali i modernu istoriju vladara i dvorova uopšte. Kao dramski stvaraoci pokazaće bliskost u izboru motiva i u umetničkom oblikovanju realnih istorijskih događaja i ličnosti. Tako dramska dela Miloša Crnjanskog oslikavaju karaktere poput Branka Radičevića u komadu Maska, Aleksandra Obrenovića u istorijskoj drami Konak ili Nikole Tesle u drami Tesla. Godine 1917. godine Todor Manojlović će objaviti dramski prvenac naslovljen Evropa i Nemci. Za taj period vezujemo afirmaciju novog umetničkog oblika – „pesničke drame“. Drama Centrifugalni igrač, u četiri čina Todora Manojlovića je premijerno izvedena 1930. godine. Pesnička drama Todora Manojlovića –
Centrifugalni igrač kao i lirski roman Miloša Crnjanskog, Dnevnik o Čarnojeviću (1920), dodatno pokazuju u kojoj meri je lirika početkom XX veka uticala na druge žanrove, značajno modifikujući ih.
Premijera Manojlovićevog istorijskog komada Opčinjeni kralj izvedena je u Narodnom pozorištu u Beogradu 1936. godine. Ne treba smetnuti s uma da Miloš Crnjanski, u romanu Kap španske krvi (1932) i Todor Manojlović, u istorijskoj drami Opčinjeni kralj (1936) koja je posthumno objavljena, 1977. godine, nisu odoleli izazovu da činjenični domen fikcije overe autentizujućim istorijskim likovima kakvi su umetnica Lola Montez (Maria Dolores Elisa Gilbert) i kralj Ludvig I (Ludwig I Wittelsbach) čije su biografske fragmente transponovali u svoja dela.
Zaključak
Strast za putovanjem koja je pratila Todora Manojlovića i Miloša Crnjanskog od rane mladosti, udružena sa avangardnim toposom bekstva učinila je da se njihova esejistička i životna priča razgrana širom Evrope i sveta. Uključivanje u kontekst modernih stremljenja u evropskoj i svetskoj književnosti, uvid u superiorniju kulturu svakako su modifikovali stavove oba autora o pravcima razvoja njihove nacionalne kulture.
Ovakve identitetske odrednice omogućile su Crnjanskom i Manojloviću ubedljivo otvaranje puta srpskoj modernoj književnosti koje je zasnovano na ukrštaju različitih tradicija naše kulture, na svestranom poznavanju kulturnog prostora usmerenog ka Beču i Pešti koliko i ka velikom Ruskom carstvu.
Literarni opus Todora Manojlovića je dugo vremena bio marginalizovan u srpskoj književnoj istoriografiji i to je jedan od razloga što se danas malo govori o ovom autoru u rumunskom kulturnom miljeu. Izvesno je
da je Temišvar bio jedna od omiljenih stanica Todora Manojlovića i Miloša Crnjanskog. Postavši svaki na svoj način deo tradicije rumunskog naroda, u nameri da među drugima ostanu svoji i očuvaju korene, trudili su
se da odneguju kult srpske književosti i tradicije. Rumunija, naseljena Srbima, imala je prednost zbog svog latinskog porekla koje joj je otvaralo puteve prema srodnim narodima na Zapadu. Iako su bili Srbi, Manojlović i Crnjanski čitali su na književnim matineima, organizovali večeri polemike, podržavajući pokret mađarskih modernista u Rumuniji. Ekpresionistički uticaj bio je izraženiji kod oba autora jer su imali neposredniji dodir sa mađarskom i nemačkom književnošću. Nije bilo slučajno njihovo poznavanje mađarskog i nemačkog kulturnog miljea. Primetiće Crnjanski da se „moderna srpska književnost nije stvarala u slobodnoj Srbiji, koju nazivaju jugoslovenskim Pijemontom, nego u Vojvodini, koja je pripadala Mađarskoj“ [Crnjanski, 1991: 43].
Usmereni na intertekstualna putovanja i paralelne narativne univerzume, odnosno principe koje koriste Manojlović i Crnjanski u oblikovanju istorijskih književnih likova, možemo da zaključimo da postoje bliskosti koje se ostvaruju njihovim dubokim prožimanjem. Ovo prožimanje prisutno je kako na planu oblikovanja motiva, tako i na planu istorijsko-književnih sinteza koje pokazuju.
Ostavimo li sada po strani njihove najpre afinitetske i tematske srodnosti i susrete, istorodna teorijska polazišta i poetičke repere esejističke i putopisne delatnosti na planu književno-kritičke i književno-istorijske aktivnosti, a zatim i na planu pozorišnih i likovnih interesovanja i sl., pitanje koje nam se nameće je sledeće: Kako je moguće da tako dva slična temperamenta i relativno slične biografije i iskustva mogu imati tako različite književne sudbine?
Crnjanski je danas možda posle Andrića, najveći pisac srpske književnosti XX veka, dok je Manojlovićev svet reči ostao u znatno skrovitijoj hemisferi. Sasvim je izvesno da sjaj dela Miloša Crnjanskog u Temišvaru ne prolazi i da u poređenju sa njim, Todor Manojlović nosi „etiketu zaboravljenog pisca“ u Temišvaru. Stoga ovim radom pokušavamo da ispravimo nepravdu prema ovom stvaraocu koji je doprineo rasvetljavanju srpsko-rumunsko-mađarskih veza u Temišvaru, a koji kao da je na trenutak zaboravio na njega.
Oktavija I. Nedelku
Univerzitet u Bukureštu2
Fakultet za strane jezike i književnosti
Departman za rusku i slovensku filologiju
Lidija V. Čolević
Univerzitet u Bukureštu
Fakultet za strane jezike i književnosti
Departman za rusku i slovensku filologiju
3 „Književni Jug“ izlazio je od januara 1918. do decembra 1919. u Zagrebu i okupio je oko sebe jugoslovenski orijentisane intelektualce Austro-ugarske Monarhije. Ukupno se pojavilo 4 knjige. Miloš Crnjanski bio je urednik četvrte knjige.
4 Videti napis Crnjanski i kritičari Stanislava Vinavera (1920) ili rasprave u „Srpskom književnom glasniku” (1921) oko starog i novog u književnosti do eseja Isidore Sekulić Nemiri u književnosti (1924) i dr.
5 Studija Osnove i razvoj moderne poezije nastala je kao rezultat neslaganja sa autoritarnom poetikom koju su u srpskoj sredini utemeljili i negovali Bogdan Popović i Jovan Skerlić. Ostala je u rukopisu sve do 1979. godine, kada je kritičko izdanje rukopisa priredio Željko Đurić za Zbornik MS za književnost i jezik (knjiga XXVII, sveske 1, 2 i 3). Studiju Todora Manojlovića priredio je zatim Gojko Tešić (1987) za biblioteku Novi Albatros urednika Miroslava Josića Višnjića, a potom i u okviru Izabranih dela Todora Manojlovića (1998). Izdanja Gojka Tešića sa iscrpnim beleškama, napomenama i komentarima znatno se razlikuju od kritičkog izdanja Željka Đurića.
Literatura
Andraš, 1977: D. Andraš, Mostovi uzajamnosti, o jugoslovensko-mađarskim kulturnim i književnim vezama. (Radivoj Ćirpanov). Novi Sad: Radnički univerzitet. Borovina, 2011: J. Borovina, Vatrometi i Bajka o Akteonu između Lirike Itake i Otkrovenja. Zrenjanin: Ulaznica, br. 224–225.
Vučković, 1979: R. Vučković, Poetika hrvatskog i srpskog ekspresionizma. Sarajevo. 199-205.
Vučković, 1984: R. Vučković, Avangardna poezija. Banja Luka.
Deretić, 2016: J. Deretić, Put srpske književnosti. Identitet, granice, težnje. Zrenjanin: Sezam book.
Đurić, 1978: Ž. Đurić, Todor Manojlović i italijanska književnost, u: Zbornik Matice srpske za književnost i jezik. knj. XXV/2, 289–320.
Živković, 1998: D. Živković, Evropski okviri srpske književnosti VI. Beograd: Prosveta.
Jovanov, 2008: J. Jovanov, Todor Manojlović – građanin sveta (Priredila Jasna Jovanov). Novi Sad: Spomen zbirka Pavla Beljanskog.
Konstantinović, 1975: R. Konstantinović, Obrnuti život zmije Todora Manojlovića, u: Treći program, VII/27, 259–299.
Lompar, 2005: M. Lompar, Knjiga o Crnjanskom (Priredio Milo Lompar). Beograd: Srpska književna zadruga.
Lompar, 2018: M. Lompar, Miloš Crnjanski-Biografija jednog osećanja. Novi Sad: Pravoslavna reč.
Manojlović, 1977: T. Manojlović, Opčinjeni kralj, u: Drame. Todor Manojlović (Priredila M.Frajnd). Zrenjanin: Gradska narodna biblioteka „Žarko Zrenjanin“, 229–324.
Manojlović, 1987: T. Manojlović, Sećanje na književni Beograd pre četiri decenije, u: Osnove i razvoj moderne poezije. Beograd: Zavod za izdavačku delatnost „Filip Višnjić“.
Manojlović, 2007: T. Manojlović, Naši saradnici. Intimna govornica (Priredio Dejan Matić), u: elektronski časopis za književnost i umetnost Treći trg, godina IV, br. 16.
Manojlović, 2010: T. Manojlović, Pozorišna kritika (priredila Marta Frajnd). Zrenjanin: Gradska narodna biblioteka.
Manojlović, 2015: T. Manojlović, Nemačka duhovna previranja u 19. veku, u: Srbi i Nemci (Priredio
Milorad Sofronijević). Pančevo: Mali Nemo. 187–207.
Munćan, 2010: I. Munćan, Naše gore list. Temišvar: Savez Srba u Rumuniji.
Nedić, 1975: M. Nedić, Pisci između dva rata kao kritičari, predgovor u Pisci i kritičari posle prvog svetskog rata. Novi Sad: Matica srpska · Institut za književnost i umetnost. 33–36.
Nemet, 2015: F. Nemet, U Adijevom krugu, Todor Manojlović između Nađvarada, Temišvara i Arada 1907–1910. (Prevela Erna Zedi). Zrenjanin / Senta: Gradska narodna biblioteka.
Nenin, 2006: M. Nenin, Slučajna knjiga, Kolaž o Todoru Manojloviću. Zrenjanin: Gradska narodna biblioteka.
Pantić, 1989: M. Pantić, Esejistika Todora Manojlovića, u: Književnost, XLIV/5, 783–789.
Pantić, 2001: M. Pantić, Kritičari i pisci o Todoru Manojloviću (Priredio M. Pantić). Zrenjanin: Gradska narodna biblioteka.
Pavlović, 1968: B. M. Pavlović, Gijom Apoliner i Todor Manojlović, u: Letopis Matice srpske. Novi Sad. Knj. 402/2, 251–264.
Popović, 2002: R. Popović, Građanin sveta, Život Todora Manojlovića. Zrenjanin: Gradska narodna biblioteka „Žarko Zrenjanin”.
Ređep, 1968: D. Ređep, Todor Manojlović, u: Bliže velikom Suncu. Zrenjanin. 7–14.
Tešić, 2000: G. Tešić, Todor Manojlović „Intuitivna lirika“, u: Vasionski samovar: antologija jugoavangarde 1902–1934, manifesti i poezija, (srpska avangarda). Beograd, sv. 1.
Tešić, 2005a: G. Tešić, Novi sjaj Todora Manojlovića, u: Otkrovenje srpske avangarde. Beograd: Čigoja štampa · Institut za književnost i umetnost. 199–204.
Tešić, 2005b: G. Tešić, „Slučaj Laza Kostić“ u avangardnom kontekstu (na primeru kritičkog diskursa Todora Manojlovića, u: Otkrovenje srpske avangarde. Beograd: Čigoja štampa · Institut za književnost i umetnost. 205–218.
Crnjanski, 1991a: M. Crnjanski, Ritmovi Todora Manojlovića, u: Eseji i prikazi. Novi Sad: Književna zajednica Novog Sada. 138–140.
Crnjanski, 1991b: M. Crnjanski, Uticaji mađarske literature, u Eseji i prikazi. Novi Sad: Književna zajednica Novog Sada. 43–45.
Crnjanski, 1992: M. Crnjanski, Ispunio sam svoju sudbinu, u: Sabrani intervjui. Beograd.
Crnjanski, 1993: M. Crnjanski, Crnjanski u Temišvaru, u Lirika (Priredio Ž.Stojković). Beograd.
Crnjanski, 1995a: M. Crnjanski, Žombolj na točkovima, u: Putopisi II, Putevima raznim (Priredio Nikola Bertolino). Beograd: Zadužbina Miloša Crnjanskog · BIGZ · Srpska književna zadruga. 72–76.
Crnjanski, 1995b: M. Crnjanski, Naš Temišvar, u: Putopisi II, Putevima raznim, (Priredio Nikola Bertolino). Beograd: Zadužbina Miloša Crnjanskog · BIGZ · Srpska književna zadruga. 110–113.
Crnjanski, 2000: M. Crnjanski, Kap španske krvi, roman o ženskoj ćudljivosti. Beograd: Jugoslovenska knjiga.
Crnjanski, 2001: M. Crnjanski, Ritmovi Todora Manojlovića, u: Kritičari i pisci o Todoru Manojloviću. Zrenjanin: Gradska narodna biblioteka. 7–8.
