Tvrđava Grmožur se svojom veličinom i funkcijom izdvaja od svih ostalih jezerskih utvrda. Nalazi se na ostrvu smještenom u godinjskom zalivu, u sjeverozapadnom dijelu Skadarskog jezera. Odbrambeni zidovi prate osnovni oblik i konfiguraciju terena, zatvarajući prostor od oko 430 metara kvadratnih, poprečnim zidom podijeljenim na dva dijela.U utvrđenje se ulazilo kroz dvije kapije, a ulazi, formirani kao portali, su branjeni kulama. Svi objekti su od lomljenog kamena, utopljenog u krečni malter. Debljina zidova se kreće od 50 do 120 cm.
Grmožur je tursko utvrđenje nastalo četrdesetih godina XIX vijeka, i uz Lesendro, Vranjinu i Žabljak činilo je štit prema Crnoj Gori, a ujedno kao odlična fortifikaciona i strateška kota ometalo komunikaciju između Crmničke i Riječke nahije. Osvojen je od strane Crnogoraca (sa dva mala parobroda i jednom lađom) 24. januara 1878. godine, uz zarobljavanje jednog juzbaše, dva muzalima, 65 nižih oficira i vojnika koji su bili na teretu crnogorske Vlade sve do povratka u Tursku.
Postao je zatvor 1878. godine ukazom knjaza Nikole, a uspostavljanjem ove ustanove prvi put se odnos prema osuđenicima mijenja na način uobičajen u evropskim zemljama.
Ustanovljena su pravila koja su se odnosila i na osuđene i na stražare. Prvo pravilo po kome „zlikovci moraju vazda na Grmožuru stajati, a nipošto na kraj izlaziti za koji slučaj bilo“ govori o uvođenju strožijih kriterijuma za osuđene, ali se, nasuprot tome, u članu sedam naređuje da „stražar mora svaki dan tamnice zatvorenicima čistiti da budu uredne.“
Specifičan odnos zatvorenih i stražara definisan je i članovima 10 i 11, na osnovu kojih „ako neki čuvar pusti zatvorenika, gubi službu i plaća globu“ i, što je još drastičnije „ako koji od zlikovaca pobjegne iz zatvora, njegovu kaznu, ma kolika bila, ima da odleži stražar za vrijeme čije smjene je zlikovac utekao“. Nije zabilježen nijedan slučaj bježanja iz zatvora Grmožur iako Crmničani pominju bar desetak legendarnih zatvorenika koji su na balvanima i plivajući utekli.
U zatvor na Grmožuru ljudi su uglavnom dolazili zbog ubistva i nešto manje zbog krađe. Tek od početka XX vijeka tu kaznu odslužuju i politički zatvorenici, uključujući i beogradske studente nakon „bombaškog procesa“, odnosno pokušaja atentata na kralja Nikolu. U Molbenicama koje su upućivane kralju sve do 1912. godine nerijetko je bilo slučajeva da ljdui koji su osuđeni na robiju mole da ih se pusti, a bilo je i zahtjeva da sin umjesto oca odsluži kaznu. Kralj tim molbama nije udovoljavao, uvijek potvrđujući odluke Vrhovnog suda i Senata, smatrajući da je „Časni sud veći i od samog kralja“.
Grmožur je bio u funkciji sve do Balkanskih ratova kada je zbog strateških razloga Centralni zatvor prebačen u Jusovaču, u Podgorici. U zemljotresu koji je na početku vijeka pogodio područje Skadarskog jezera, tvrđava je stradala, nakon čega nije obnavljana niti korištena. Danas je bivši zatvor Grmožur „Ostrvo zmija“ (kako ga zovu Godinjani) u zapuštenom i ruiniranom stanju i niko ne pokazuje interesovanje za revitalizaciju ovog kompleksa, iako je i zvanično kategorizovan kao nepokretni spomenik kulture treće kategorije.
Željko Milović
List Publika, 11.04.2002.
