Dvadeset tri priloga, praćena s dva predgovora i štampana na tri jezika – engleskom, nemačkom i francuskom – sačinjava ovaj zbornik naučnih radova nastalih na osnovu izlaganja podnetih na prvom regionalnom skupu sledbenika i/ili okazionalnih „korisnika“ imagološkog pristupa (Imagology Today: Achievements, Challenges, Perspectives), održanom 2009. godine u Zagrebu.
Već osvedočen kao agilni priređivač sličnih imagoloških kompendijuma (Kako vidimo strane zemlje: Uvod u imagologiju, Zagreb 2009), urednik ovog izdanja Davor Dukić u uvodnom tekstu primećuje da su se, načelno gledano, autori priloga bavili odnosom imagologije prema drugim disciplinama/područjima istraživanja, kao i njenim metodima i „ideologijama“, tj. Opštim formativnim pretpostavkama. Umesto moguće nominalne podele na ovako shvaćene odeljke, krajnje opredeljenje za sukcesivno predstavljanje tekstova, kako sugeriše i sam sastavljač zbornika, donosi, međutim, jednu vrstu implicitne „narativne/tematske logike“, koja podrazumeva kretanje od opšteg prema pojedinačnom, što će reći od teorijsko-metodološke problematike do konkretnih interpretativnih uvida u posebne aspekte imagološkog razumevanja književnosti i kulture.
Podsećajući, u svom kratkom i prigodnom predgovoru, da „naziv i pojam imagologije označavaju posebno komparatističko područje koje je ušlo u upotrebu pedesetih godina dvadesetog veka preko francuske fah-terminologije“ kako bi se moglo označiti – epohalno sve izrazitije – interesovanje za „istraživanje predstava o drugima (Hetereoimages), kao i za analizu slika koje nacije imaju o sebi samima (Autoimages)“, jedan od pionira ovog prominentnog pristupa iz poznate ahenske (Aachen) „škole“, holandski komparatista Hugo Dizerink (Hugo Dyserinck) u drugom, autorski profilisanom prilogu u zborniku, s naslovom „Komparatistička imagologija: ’etnopsihologija koja ne može da obelodani svoje ime’?“, bavi se zatim jednom od ključnih nedoumica vezanih uz ovo istraživačko područje. Formulisana još pre pola stoleća, u naučnom sporu američkih i francuskih komparatista, „purističkom“ primedbom Renea Veleka o tome da je istraživanje kolektivnih „slika“ o drugima zapravo predmet psihologije naroda, a ne nauke o književnosti, ova nedoumica ostala je, naime, do današnjeg dana „kamen spoticanja“ između imagologije i autonomistički ortodoksnih shvatanja nauke o književnosti. Dizerink insistira na stanovištu da je imagologija od samog početka bila obeležena naporom da se na neki način obrazloži književnonaučna zasnovanost njenih polaznih pretpostavki, da bi, nakon sažetog pregleda poluvekovnih tekovina discipline, izneo uverenje o tome da je njena budućnost u prerastanju u neku vrstu „evropskih studija“ koje bi kao svoj povlašćeni predmet imale „međunarodne duhovne relacije“, a ne pasatistički shvaćeno dokonanje o „karakteru“ narodâ i psihologiji etnosâ.
Svojevrsnom svođenju računa posvećen je i tekst vodećeg francuskog imagologa, Danijela-Anri Pažoa (Daniel-Henri Pageux), „Imagologija: istraživački bilans i perspektive kritičke refleksije“. Veoma preglednom čini se njegova deskripcija nekoliko osnovnih pravaca imagoloških istraživanja što obuhvataju: putopisnu književnost, naravno, koja je i sama profitirala iz obnovljenog interesovanja za nju; estetiku recepcije, budući da kritički diskurs o nekoj stranoj književnosti takođe služi i kao svojevrsni prenosilac estetičkih sudova i merila; kulturne fenomene, poput egzotizma, ovde s autorovim instrukcijama posebnog reda, koje se tiču prijemčivosti za postupke/teme fragmentacije, teatralizacije ili seksualizacije; druge pojave, koje u isti mah proističu iz interesovanja poetike i kulturne antropologije (regionalna, kolonijalna književnost); konačno – iako, naravno, ne i na poslednjem mestu – teorijske inovacije koje nastaju zahvaljujući imagološkom promišljanju distinktivnog pojma slike. U tom smislu, a oslanjajući se pre svega na doprinos Huga Dizerinka, Pažo pledira za jednu inoviranu, u izvesnom smislu „inkluzivnu“ teoriju književnosti, koja bi zapravo kombinovala strukturalistički, istoriografski i antropološki pristup, i tako možda bila u stanju da metodološki odgovori na izazove koje pred nju postavlja naše doba.
Klemens Rutner (Clemens Ruthner) posvetio je pažnju upravo aspektima koji proizlaze iz doticaja savremene književne teorije i imagologije, a koji ukazuju na svojevrsnu ambivalenciju istraživačkih procedura i metoda ove druge. Oslanjajući se na rezultate nekih ranih proučavalaca strukture i dejstva stereotipa (V. Lipman), odnosno nekih vodećih teoretičara postkolonijalne provenijencije (H. Baba), Rutner skreće pažnju na subverzivnu prirodu kolektivno, etnički ili nacionalno stereotipnih predstava, koje u sebi skrivaju i začetke buduće promene u gledanju na Drugog i druge, svedočeći pre o kulturnoj retorici, „gramatici“ i topici nego o postojanoj nacionalnoj „karakterologiji“ ili pak psihologiji. Retoričkim aspektom imagološkog pristupa književnosti i kulturi bavi se i Manfred Beler (Manfed Beller), u prilogu pod naslovom „Tehnika poređenja u imagologiji“. Izdvajajući tri vida poredbene argumentacije koji su najčešće u upotrebi, analogijski, antitetički i recipročni, ovaj autor podvlači da je potrebno „kritički prosuđivati sve predstave o nacionalnim karakterima, u tom smislu da se iskazi o naciji koja se posmatra možda implicitno mogu razumeti i kao autokarakterizacija onoga/onih koji ih iznose“.
Ovom – moglo bi se kazati – imagološkom „opštem mestu“ o kolektivnim predstavama o drugima kao u isti mah neminovnim, invertovanim „slikama“ nas samih, koje stoje iza svakog od tri vida poređenja, Beler, međutim, pridružuje i sugestije o temporalno-specijalnoj dinamici tih generalnih predstava. Prijatelji, naime, vremenom mogu biti pretvoreni u neprijatelje, isto kao što, recimo, nekadašnji „varvari“ mogu, obratno, posle izvesnog vremena biti posmatrani kao „nova gospoda“. Takođe, ako idemo od nacije do nacije možemo da uočimo i različite perspektive na osnovu kojih nastaju kolektivne predstave o drugima, pri čemu veća kulturno-prostorna distanca gotovo zakonomerno znači uopšteniji i nediferenciraniji način prosuđivanja.
Najposle, autor umesno i instruktivno skreće pažnju i na ono što dosad nije u dovoljnoj meri imagološki istraženo, a to je činjenica da u književnoumetničkom stvaranju značajno dejstvo ima i personalna, pre svega autorska perspektiva kao faktor koji, u interferenciji s kolektivnom instancom, oblikuje posebno uticajno imagološko polje. Nudeći svojevrsnu metodološku sumu imagoloških istraživanja poslednjih decenija, i Paolo Proeti (Paolo Proietti) takođe ističe da se najveći broj studija iz ove oblasti bavio tumačenjem književnih slika u relaciji prema istorijskom i kulturnom okviru u kojem su nastajale, ali da postoje i napori da se pronikne u stvaralački proces umetnika, kako bi se osvetlili poetički problemi u sprezi s odabranom istraživačkom perspektivom.
Interpretativno aktuelniji i konkretniji bio je, pak, Jup Lersen (Joep Leerssen), koji je, skupa s Manfredom Belerom, uredio dosad najpotpuniji, propedeutički intoniran i zbornički sklopljen „kritički pregled“ imagoloških shvatanja i referentnih pojmova (Imagology: The cultural construction and literary representation of national characters, Amsterdam–New York 2007).
Uzimajući za predmet pisanja problem valonske autoartikulacije u kontekstu regionalističko-nacionalističkih tendencija u današnjoj Holandiji, Lersen uočava duboko ukorenjene etnotipske klišeje i opšta mesta, kao i njihovo nastajanje u vidu reakcije na „spoljašnje pritiske“, s neizbežnim zaključkom o tome da se nacionalni pokreti zapravo uzajamno osnažuju upravo putem međusobno suprotstavljenih predstava, koje se – nota bene! – najpre pojavljuju u kulturno-intelektualnoj upotrebi, pa tek potom u socijalno-političkom angažmanu. Pokušavajući da na primeru interpretacije hrvatsko-mađarskih odnosa u sklopu Krležinih Zastava pokaže mogućnosti imagološke perspektive, Ištvan Frid (István Fried) insistira upravo na nekoj vrsti kulturno-imanentne vizure, koja bi – umesto uobičajenih ideoloških ili kulturnoistorijskih aspekata – u prvi plan stavila inter-tekstualne relacije, u ovom slučaju ilustrovane romanesknim značenjem figure pesnika Endre Adija i njegovih stihova u kontekstu pomenutog romana i s njim povezane problematike.
Tako se razvojni luk imagologije, gledano iz perspektive prethodno prikazanih priloga u zborniku, ukazuje kao u neku ruku ogledalska „slika“ tendencija i procesa u savremenoj nauci u književnosti. Ako se baci sumaran pogled na istorijat imagologije, pokazuje se, drugim rečima, da kritički ustrojeno izučavanje predstava o sebi i o drugima, koje nije lišeno ideološko-političkih, istoriografskih, antropoloških, socioloških i drugih „eksternih“ upliva, i koje je zbog toga u znatnoj meri uticalo na rastakanje modernističke fame o ekskluzivnosti umetničkog dela i diskurzivno-pojmovne refleksije o njemu, bar jednim delom i samo prolazi sličan, samo „obratno“ saglediv put, koji je moguće predstaviti kao traganje za odgovorom na pitanje može li imagološki karakterističan melanž metoda i disciplina da na neki način bude fokusiran na ekskluzivno književne, odnosno estetske aspekte i vidove razumevanja.
Ovo metodološko raskršće i te kako je uočljivo i u ostalim radovima objavljenim u zborniku Imagologija danas. Pri tome valja zapaziti da su možda najinteresantnije priloge na ovu temu ponudili autori s područja jugoistočne Evrope i bivše Jugoslavije, zahvaljujući geopolitičkim i kulturnoistorijskim događanjima u poslednje dve decenije posebno, čini se, prijemčivog za identitetsku problematiku koja stoji u samoj osnovi imagoloških istraživanja. Tako urednik zbornika Davor Dukić u svom autorskom tekstu zapravo dovodi u pitanje jedan od postulata same discipline, onaj, naime, koji se tiče njene ambicije za dekonstrukciju nacionalističkog diskursa kao „esencijalističkog“, tj. „suštinski“ zasnovanog i mogućeg. Polazeći od protivrečnosti između neupitnosti pojma individualnog i neprihvatanja pojma nadindividualnog, kolektivnog karaktera, što inače predstavlja opšte mesto imagoloških razmatranja, Dukić u tom kontekstu kritikuje neistoričnost imagoloških shvatanja i njenu gotovo opsesivnu fiksiranost na istraživanje kolektivnih stereotipa i klišeja, nudeći pri tome kao jednu od prihvatljivih solucija usmeravanje pažnje na tematološki aspekt, odnosno istraživački fokus, zbog njegove sistematičnosti i manje podložnosti uticaju kulturoloških i politikoloških shvatanja, odnosno ograničenja i predubeđenja.
Jedan od najambicioznijih, ali istodobno i najinstruktivnijih tekstova, koji se bavi razmišljanjem o istorijskoj imagologiji kao posebnom ogranku opštih imagoloških tendencija, i to u svetlu razmatranja „mogućnosti i perspektiva transdisciplinarne/translacionalne epistemologije“, potpisuje Zrinka Blažević sa Univerziteta u Zagrebu. Prihvatajući pojam i ideju „translacionalne epistemologije“ kao posredničke perspektive u interdisciplinarnom „transferu“ heurističkih koncepata i teorijskih modela, Blaževićeva ističe da su prve korake u tom smeru već napravili vodeći francuski imagolozi, Danijel-Anri Pažo i Žan-Mark Mura (Jean-Marc Moura), koji – u tradiciji Brodela, Fevra i drugih „analista“ – plediraju za socijalno–istorijsku kontekstualizaciju književnih slika. Odlučujući momenat ovakvog razumevanja predstavlja „prakseološka tačka gledišta“ koja podrazumeva cirkularnu „samoproizvedivost“ kulturne prakse, a to znači da umetnički gestovi i dela nastaju u trajnoj dijalektičkoj „igri“ zakonitosti i kontigentnosti, sistematičnosti i nasumičnosti, stabilnosti i nestabilnosti.
U tom smislu literarne/umetničke slike su „proizvedene“ praktičnim predstavama/znanjima, ali one u isti mah i same „proizvode“ iste te predstave i znanja u jednoj neprestanoj progresiji koje istraživač mora da bude svestan ako ne želi i sam da bude uhvaćen u „esencijalističku“ iluziju.
Svoj doprinos nekoj vrsti pledoajea za istorijski kontekstualizovano razumevanje imagoloških problema i neuralgičnih aspekata dali su i autori iz Srbije, Pavle Sekeruš i Slobodan Vladušić s novosadskog univerziteta. Baveći se imagološkim tretmanom politike identitetâ na podlozi uticajnih teorijskih shvatanja (B. Anderson, E. Hobsbom, H. Dizerink), Sekeruš skreće pažnju na različite aspekte diskurzivne konstrukcije, s težištem na konsolidaciji kolektivnih predstava o sebi i drugima, dok Vladušić ispituje mogućnost zasnivanja jedne posebne urbane imagologije, problematizujući pri tom savremeni nadnacionalni/transnacionalni konstrukt megalopolisa kao unifikovanog „globalnog grada“ i pledirajući za diferencirano razumevanje ovako sagledane problematike, koje bi u fokusu moglo da ima sveobuhvatnu alijenaciju globalističkog doba, ali i moguće disperzivno izučavanje u polju svojevrsnih „postprovincijskih studija“.
Među tekstovima koji se u prvom redu bave tumačenjem lokalnih/regionalnih vidova umetnički konkretizovanih imagoloških relacija za našeg čitaoca posebno interesantan mogao bi da bude prilog Davora Beganovića o slici drugoga u modernoj Bosni i Hercegovini, nastao na beletrističkom predlošku tri romana bosanskih Srba (N. Veličković, V. Gatalo, V. Kecmanović). Polazeći od aspekta (ne)raspoznatljivosti autobiografskih elemenata u strukturi naracije, Beganović potom minuciozno tumači autorski različite pripovedačke i predstavljačke strategije, čije posledice se pojavljuju u vidu drugačijih imagoloških konstelacija, obeleženih ambivalentnom ili pak stereotipnom predstavom o Drugome. Pažnju privlače i tekst Džošue Vokera (Joshua Walker) o slici Nemaca u ruskoj književnosti i društvu, u izvesnom smislu instruktivan i za srpsku književnost i kulturu (razmatranje o etimologiji i istoriji termina ’Nemec’), i obogaćen tumačenjem filmske naracije (Ejzenštajnov Aleksandar Nevski), kao i prilog Jasmine Mojsieve-Guševe o predstavljanju ruskih emigranata u makedonskoj književnosti, koji bi takođe mogao da posluži kao predložak za uporedno-imagološku interpretaciju istog tematskog kompleksa u srpskoj književnosti, odnosno u nekim drugim južnoslovenskim/zapadnobalkanskim literaturama. Kao ekskluzivitete svoje vrste svakako valja pomenuti još dva priloga: pokušaj sistematizacije brazilskih imagoloških istraživanja iz pera Selest Ribeiro de Sosa (Celeste Ribeiro de Sousa), prvi takve vrste koji smo imali prilike da čitamo, i intrigantan tekst Hajnke Fabricius (Heinke Fabritius) o figuri poznatog vezira Kara Mustafe u slikarstvu sedamnaestog veka, sačinjen kombinacijom imagološkog tumačenja toposa neprijatelja i ikonoloških metoda razumevanja dela likovne umetnosti.
Na kraju valja zaključiti da je, u celini gledano, Imagologie heute reprezentativno izdanje u najboljem značenju reči. Donoseći retrospektivne tekstove osnivača i vodećih imena ove discipline, ali isto tako i priloge nastavljača, odnosno predstavljajući nove glasove koji obelodanjuju njene kontradikcije i slaba mesta, u isti mah nudeći i moguće puteve za dalji razvoj ovog više nego prominentnog ogranka savremene komparatistike, te nudeći, najposle, i mogućnost regionalno diferenciranog uvida u imagološku problematiku, zaključno s bacanjem pogleda na njene reflekse izvan evropskog kulturnog kruga, ovaj zbornik će, van svake sumnje, u budućnosti predstavljati pažnje vrednu referencu za sve koje zanima imagologija kao metod i kao istraživačko, odnosno interpretativno opredeljenje.
I to nije sve. Ako treba suditi po programu i izlaganjima na drugom međunarodnom susretu imagologa, koji je, takođe pod preduzimljivim rukovodstvom Davora Dukića i pod nazivom Istorija kao strana zemlja: slike istorije u jugoistočnoj Evropi (Geschichte als ein fremdes Land: Historische Bilder in Südosteuropa), s proleća 2012. održan u Zadru, za godinu ili najkasnije dve moguće je očekivati još jedno slično izdanje, koje će predstavljati dobar presek stanja imagoloških izučavanja danas, s težištem na temama i problemima koji se tiču područja jugoistočne Evrope i Zapadnog Balkana. Kako i priliči samom konceptu imagologije, mogućnost regionalne/internacionalne komunikacije kao puta za prevladavanje kulturne inercije, nelagode i nerazumevanja na taj način dobija, čini se, svoj puni smisao i naučno overeno uprizorenje.
Tihomir Brajović
