“Fantom Slobode”, Jasna Tkalec, Mediterran Publishing – Novi Sad, 2015.
(Knjiga dana Narodne biblioteke Srbije)
Totalitarizam prerušen u demokratiju
Piše: Đorđe KRAJIŠNIK
Polazeći od činjenice da je svaka revolucija (kako Francuska i Oktobarska, tako i ova aktuelna liberalno-tehnološka) u svojoj osnovi imala borbu za slobodu i ravnopravnost ljudi, bar u deklarativnom smislu, Jasna Tkalec u svojoj knjizi “Fantom slobode” nastoji pokazati koliko je zapravo proklamovana sloboda u okvirima današnjeg svijeta iluzorna. Tako jedna od središnjih tačaka knjige mikroeseja Jasne Tkalec postaje slika o nedostižnosti proklamovane slobode, a još češće njenog potpunog iskrivljenja u postrevolucionarnim razdobljima.
Prateći razvoj građanskog društva i njegove nemogućnosti da riješi pitanje slobode Tkalec, što već u lajtmotivskim citatima svojih eseja nagovještava, ide za tezom da je sloboda kako je misli današnji čovjek zapravo ništa više nego himera.
Himera slobode
Sva ta zavaravanja čovjeka našeg zapadnocentričnog doba o osvojenoj slobodi i jednakosti, dok se one svim sredstvima nastoje suspendovati na drugim krajevima planete, gruba su samoobmana bića nesvjesnog svog zatočeništva. Samo ako uzmemo u obzir koliko današnji čovjek ovisi o neprestanom radu, održavanju radnog mjesta i poboljšanju radnog statusa, kako bi zadovoljio svoje osnovne egzistencijalne potrebe, onda nam je nesumnjivo jasno da nas tržište i konzumerizam neprestano guraju u okove neslobode i strepnje.
Kako, na primjer, shvatiti slobodu čovjeka koji ima na svojoj grbači tridesetogodišnju kreditnu ratu? Zar je taj čovjek slobodan? Zar se on zaista može komotno okrenuti u svom životu, a da svakog trenutka ne hoda po tankoj žici opstanka. Na taj način vezan čovjek daleko je od svake slobode. U neprestanoj jurnjavi da se materijalno kako-tako osigura on postaje više robot tržišta nego čovjek, neka živa masa umrtvljenih misli i pokreta. Koja je navikom i strahom programirana da obavlja samo nužne djelatnosti. Takvom simplifikacijom čovjekovog bića, njegovog svođenja na samo jednu nepoznatu (tržišni opstanak), gubi se sama suština života. Čovjek je lišen svih drugih kreativnih i poticajnih potencijala, jer se pod snažnim pritiskom potrebe za održavanjem na površini materijalne egzistencije zamagljuju sve druge mogućnosti življenja.
Jasna Tkalec svoje eseje intonira vehementno polemički i kritički spram postojećih normi gušenja slobode. Dakako da je ova autorica u potpunosti svjesna da je san o potpunoj slobodi samo utopijska čovjekova težnja, pokazuju to brojni primjeri u njenoj knjizi kako se istorija samo krvavo šalila sa tom proklamovanom težnjom ka slobodi. Ali čini se da to saznanje još više tjera čovjeka, intelektualca, da se odupire toj ništavnosti. Onog trenutka kada nestane stremljenje ka njoj, kada nestane one često djetinje radoznalosti za svijetom, onda i čovjek nestaje.
Na više mjesta u “Fantomu slobode” Tkalec podvlači nužnost i važnost te vjere da se stvari mogu pokretati sa mrtve tačke. Jer kad dođemo u jedno tako programirano i razvodnjeno vrijeme, kakvo ovo danas nesumnjivo jeste, kada je svaka dalekosežnija borba prokazana kao besmisao (borba mora biti sad i odmah, instant, jer vrijeme je novac), kada se u okviru liberalnih agendi svaka stalnost i dijalektičnost nastoje svesti na popunjavanje unaprijed zadatih obrazaca mišljenja, onda u takvom vremenu čovjek gubi sve one svoje primordijalne instinkte i otpore koji ga čine čovjekom.
Tkalec se u eseju “Sloboda spoznaje”, za takvog jednog čovjeka, uljuljkanog u ne-činjenje, s pravom zapitala: “Zar ima duše onaj koji stalno živi pod svrdlom i presom i koji svako veče kao anesteziju otvara TV ekran, gde gleda uvek isti film u milion verzija, sa tri neizostavne komponente u bezbroj varijacija: snošaj, pištolj i jurnjava automobilima? Pri tome su eros i tanatos toliko vurgalizovani i banalizovani da, osim trenutnog zaborava, ne pobuđuju zaista nikakvo ljudsko osećanje.” Upravo to je slika jednog dehumaniziranog, raščovječenog, čovjeka našeg vremena.
Problem pitanja slobode pored tog već naznačenog povijesnog plana Tkalec pokazuje i na planu umjetnosti. Preciznije, analizirajući kako se sloboda odražava na umjetničko stvaranje, autorica kada raspravlja o piscima iz Sovjetskog saveza zalazi sa posve druge strane pitanja slobode. Ona ističe da su se pisci svojim djelima borili za slobodu, ali da je gušeća čizma staljinističkog terora na izvjestan način bila poticajna za stvaranje velikih umjetničkih djela.
Poticaj terora
Naravno, ne pledira se ovdje za teror kao poticaj umjetničkog stvaralaštva, ali razvodnjenost koju liberalističke životne norme sa sobom nose u tolikoj je mjeri osakatila univerzalnost umjetničkog stvaranja, svodeći ga na kratkotrajnu zabavu namijenjenu ponovo tržištu, da je umjetnost sve češće samo balon od sapunice. “Jedan od veoma starih ali još živih mislilaca minulog veka” – piše Tkalec – “pisac i reditelj po struci, uporedio je devalvaciju filmske industrije u svetu, a naročito u Holivudu, sa štetom koja bi bila nanesena razaranjem čuvenih katedrala u Remsu ili Ruenu.
Na takav bi se vandalski čin svet verovatno uzbudio i digao glas protesta sa svih strana. Na vulgarizovanja koja su poslednja desetleća učinila na filmskoj traci retko ko se obazreo. Filmovi moraju zarađivati, a zarađuje se podilazeći najnižim instinktima mase. To osnovno pravilo niko ne dovodi u pitanje. Jasno je da su rezultati takvih vaspitnih, obrazovnih i kulturnih politika strahotni.” Kada dovodi u vezu današnju umjetnost sa onom iz vremena Sovjetskog saveza Tkalec neće legitimirati teror kao poticaj, naspram jalovosti današnje tržišne umjetnosti, već će prije svega na osnovu pokazanog primjera saopštiti kako umjetnost jeste permanentna revolucija.
Neprestana potraga za slobodom i smislom. Kada se ona liši toga, onda i sama umjetnost i umjetnik postaju suvišni, postaju jeftina simplifikacija sebe samih. Sve to dovodi do veće udaljenosti čovjeka od sebe, te njegove anonimizacije u odnosu na drugog. Ili kako to Jasna Tkalec primjećuje: “Zajednice ljudi su anonimnije nego ikad, masovno društvo sastoji se od krda sa istovetnim ograničenim shvatanjima u glavi, odevenim u isti denim za svaku priliku, koja vare istu masovnu proizvedenu industrijsku hranu i zavisnici su od razonoda u kolosalnim zabavištima s tehnološkim efektima, i u tržnim centrima sa ogromnom količinom ponuđene robe, jednake za hiljade.”
Slika svijeta koju u svojim esejima u knjizi “Fantom slobode” daje Jasna Tkalec za mnoge je, vjerovatno, odveć apokaliptična. Ali ova knjiga i atakuje (ako tako mogu reći) na to odbijanje da se stvari, bez bilo kakve eufemizacije, nazovu onakvima kakve stvarno jesu. Naša planeta je duboko, možda nepovratno zaglibila. No, ipak, vrijedi pokušati nešto učiniti. A to je jedino moguće onog trenutka kada shvatimo sve razmjere naše katastrofe. Otrežnjenje iz ove omamljenosti i obamrlosti već davno je trebalo biti započeto, a sad je zaista možda posljednji voz.
Treba dakle, kako se čini iz eseja u ovoj knjizi, globalnu katastrofu napokon proglasiti i stvari pokušati mijenjati, ili bar neke njene najubitačnije procese usporiti. Tu više nikakvu ulogu ne igraju prošlost i budućnost, kao vječiti prostor za izvrdavanja čovjeka. Sada je taj trenutak. To je posao koji sve bjesnije diše za vrat svakom stanovniku ove planete. Čovjek se mora konačno pokušati vratiti sebi i prirodi. U protivnom, putujemo ka konačnom kraju.
http://www.oslobodjenje.ba/kun/umjetnost/totalitarizam-prerusen-u-demokratiju/174360
odlomak iz knjige
Sloboda i građanska društva
…ideje, koje je, uprkos kraljevskih kruna i imperatorskih titula, uprkos plemićkih naslova i prestola razdeljenih rođacima i prijateljima kao karamele, uprkos nepravičnih ratova i masakra do kojih je dolazilo zbog Napoleonove pohlepe i megalomanije, ipak on, paradoksalno, raširio i ugradio, upravo te nove ideje, u duše čak i vlastitih žrtava. Ideje slobode i napretka. Revolucionarne principe i koncepte jedinstva i nezavisnosti…
(Oriana Falači, Šešir pun trešanja)
Građansko društvo, ili kako ga još nazivaju kapitalizam, predstavlja se javnosti sveta – a tim je započelo i svoju karijeru u istoriji – kao bastion ljudskih prava, garant bogatstva razlika, zaštitnik i borac za neograničenu individualnu slobodu. Sve te slobode zajamčene su zakonima i ustavom zemlje, koji im je prirodan temelj i okvir. I tu je reč o pravima, koja se na sasvim drugi način realizuju u stvarnom životu. Građansko se društvo u svakoj prilici poziva na demokratiju i njegovi pobornici smatraju ga utvrđenjem slobode. U nekim razdobljima, ne samo u odnosu na feudalna društva i privilegije aristokratije, građansko je društvo to zaista i bilo. Do poraza Napoleona 1815. kod Vaterloa, s Bonapartinim pobedama to je društvo nosilo i pobede nad feudalnim tradicijama, mrskim privilegijama aristokratije, nad njenom nadutošću i takozvanim „urođenim pravima“, koja su bila nasledna i uopšte nisu vodila računa o kvalitetu ličnosti niti o njenom vladanju. Dok je građanstvo radilo i gomilalo dobra proizvodnjom i trgovinom, a kmetovi robovali, aristokratija je plesala, lovila, izmišljala zabave i dokolice, negovala vlastitu prefinjenost i raskoš, kulturu i umetnost, ali i razvrat, zasnivajući vlastitu moć na tuđem znoju i teškom dirinčenju, istovremeno duboko prezirući sve ostale društvene staleže.
Napoleon je, sledeći prosvetiteljsko geslo o pravednoj nagradi prema zaslugama, tvrdio kako se maršalska palica nalazi u rancu svakog vojnika. Oficiri Napoleonove vojske napredovali su u karijeri svojom hrabrošću i sposobnošću na bojnom polju, a ne zbog plemićke titule porodice, stečene rođenjem, koja im je omogućavala ulazak u prestižna vojna učilišta. Murat, Napoleonov oficir, dogurao je ne samo do maršala, već ga je Napoleon proglasio i vicekraljem Italije, a titulu kralja dodelio svom maloletnom sinu, Napoleonu II – Orliću[1], kojeg je dobio sa austrougarskom princezom Marijom Lujzom. Bio je to neslućeni uspon građanskog društva i bogate buržoazije, koja je oponašala sjaj aristokratije u vreme Carstva, uzlet kakav Evropa nikad pre nije doživela. Pogazivši Republiku proizišlu iz Revolucije, iako ga je Konvent poslao da za nju ratuje, Napoleon je oslobodio Evropu stegnutu uzdama feudalizma i silom oružja u evropske zemlje unosio tekovine revolucionarne 1789. godine. Opijen ratnom slavom i uspesima, prezreo je narodnu skupštinu, proglasio se prvo konzulom a zatim imperatorom, oterao u mladim danima voljenu suprugu Žozefinu i oženio se kćerkom habzburškog cara. Ali mu ovo orođavanje s evropskim plemstvom i majmunisanje aristokratskih titula nije donelo sreće, kao ni pohod na Rusiju, nespremnu da skine feudalne lance. Ona je u Napoleonovoj najezdi videla samo stranu okupaciju, pa je slavna Grande Armée propala na povratku kući na ruskoj zimi, gonjena i uništavana od odreda ruske vojske i ruskih partizana poraženih u bitkama. Napoleon se našao sam, prognan na ostrvo Elbu i nakon bega odatle u Pariz i poslednjeg pokušaja od 100 dana vladavine, doživeo je definitivni poraz, a Evropu je zapljusnula Restauracija, utvrđena Bečkim kongresom 1815.
Nadarenog Murata streljali su u Napulju Burboni, ostrvljeni naročito na revolucionare i na sve napredno. Ova dinastija, došavši u Napulj preko španske krune, zapatila je u tom gradu tako ogromno rasprostranjenu i zaostalu sirotinju, čuvene lazarone, čije je preživljavanje zavisilo o milosti kralja i klera, da je baš ta sirotinja u samo nekoliko godina dva puta usrdno pomogla burbonskoj dinastiji da u krvi uguši dva revolucionarna pokušaja i samu sebe izruči nasleđenoj nečuvenoj fizičkoj i duhovnoj bedi, koja će praviti goleme probleme budućim pokolenjima, kao i svima onima što će se brinuti za taj grad, pokrajinu i zemlju. Gresi istorije su kao dugoročne menice: njihovo se plaćanje proteže na budućnost i puno je nemilih iznenađenja.
U odnosu na prilike u Napulju, Španiji, carskoj Rusiji (pa i samoj Francuskoj, kolevci građanske revolucije, nakon pada Napoleona Bonaparte), građanska prava i demokratske slobode, kasnije garantovane pravom glasa, za koje se tek krajem 19. veka postiglo obuhvatanje masa[2], u odnosu na pređašnje stanje, značile su ogroman korak napred. Napoleonov zakon bio je umnogome uzor napretka, ne samo po unutrašnjoj veoma spretnoj organizaciji države već i po dotad nezamislivim slobodama, koje je garantovao ljudima, ukidajući privilegije rođenja, uvodeći slobodu veroispovesti, izjednačujući Jevreje sa nejevrejskim stanovništvom i nezakonitu decu sa zakonitom. Formalno – svi građani postali su jednaki pred zakonom. U imovinska prava nije dirano i privatno vlasništvo štitio je zakon. Dolaskom Restauracije i Bečkim kongresom 1815. ponovo je zakoračeno unatrag, i mada su se vratili aristokrate-emigranti, mnoga od stečenih prava građana bilo je nemoguće dokinuti. Uostalom, uParizu je građanstvo izlazilo na barikade i velikodušno ginulo gotovo svake prestupne godine. Ipak se, sve do sloma Luja Napoleona i uspostavljanja Treće Republike nakon Sedana, nije moglo govoriti o konačnoj pobedi revolucionarnih načela iz 1789. godine. Ta su načela pobedila bezmalo sto godina kasnije: 1870!
Mnoge od građanskih sloboda, koje se danas smatraju prirodnim, nije bilo lako ni izboriti ni ostvariti. UItaliji je razvod braka uveden tek 1970. godine, a potvrđen referendumom 1974. Priznavanje nezakonite dece i njihovih zakonskih prava nasleđivanja, izjednačenih sa zakonitim potomcima, omogućeno je bez pogovora tek nedavnim pronalaskom DNK analize! Pravo na život, osnovno od svih ljudskih prava, zavisilo je od ostvarivanja prava na dostojnu nadnicu i na lečenje, a sva su ona, nakon mukotrpne borbe u prvoj polovini 19. veka, ne bez daljnjih teškoća, bila uvođena kroz celu drugu polovinu tog stoleća. Svakako da je pravo na život podrazumevalo i zabranu izvršenja smrtne kazne nad krivcima, bez obzira na težinu zločina. Taj je koncept teško krčio sebi put i konačno pobedio u Evropi i u SAD-u. U većini država SAD-a je postojao ranije no u Evropi, ali je kasnije ukinut zbog raširenosti kriminala. Kako dokazuju sve statistike, smrtna kazna nimalo ne utiče na smanjenje broja teških kriminalnih radnji, dok celo društvo pretvara u kolektivnog ubicu. I borba za humanizaciju društva i ublažavanje izdržavanja zatvorskih kazni trijumfovala je u Evropi tek u drugoj polovini 20. veka. Zaštita manjina, ne samo etničkih, domet je civilizacije tek u poslednjim desetlećima minulog veka. Progoni religijskih, etničkih, polnih, jezičkih ili zdravstvenih manjina postojali su u Evropi sve donedavno i ukidanje tlačenja, ponižavanja, maltretiranja, segregacija, zabrana, kazni ili prisilnog lečenja predstavlja skorašnje domete i stvar je još uveliko nezaživljenih civilizacijskih dostignuća u pravima. Ove domete sloboda danas u većini zapadnih zemalja, bar formalno, garantuju zakoni.
[1] Napoleon II (1811–1822), sin Napoleona I, koga su u Beču, gradu njegove majke, zvali Franc (François), bio je francuski car samo dva dana, kada ga je sam Napoleon proglasio naslednikom, nakon Vaterloa, u dvorcu Bloa, a potom je otišao u izgnanstvo na ostrvce Sv. Helenu. L’Aiglon („Orlić“) živeo je s majkom prvo u Rambujeu, a kasnije na bečkom dvoru. Za revolucionarnih dana u Parizu 1830. godine narod se pozivao na Orlića. Napoleon II, mladić čudesne lepote, umire u Šonbrunu u dvadeset i prvoj godini života, navodno od tuberkuloze.
[2] U većini zemalja žene su dobile pravo glasa tek 1945, a u Švajcarskoj tek 1971. godine!
Jasna Tkalec: Fantom slobode, Mediterran Publishing, 2015
http://korzoportal.com/nova-knjiga-fantom-slobode/
Jasna Tkalec (Zagreb 1941), završila je Filozofski fakultet u Zagrebu (romanistika i klasična filologija), te se usavršavala na Univerzitetu u Firenci. Radila je kao profesor na XVI gimnaziji u Zagrebu (1966/74) i kao lektor na Univerzitetu u Trstu. Sekretar je Odbora za kulturu Socijalističkog Saveza RH od 1976. Godine 1984. boravila je u Rimu kao stipendista Instituta Gramši, a 1986/1987. radila u Parizu. Prevodila je knjige iz područja političke teorije (Prudon) i umetnosti. Objavljivala je u časopisima: Naše teme, Žena, Dometi, Delo, Kulturni radnik, Pitanja i Oko, baveći se društvenenom teorijom, posebno Gramšijem i feminističkom kritikom. Nakon raspada zemlje radi kao slobodna novinarka za Novi forum, Nokat, Hrvatsku ljevicu (među čijim je osnivačima), Novosti, te za italijanske listove il Manifesto, Liberazione i Avvenimenti. Devedesetih godina zbog članaka u kojima je oštro kritikovala režim u Hrvatskoj osuđena je na tri meseca zatvora. Živela je u Bologni i Rimu 1991/93, od kada je, sve do 2000, bila stalni saradnik časopisa Balcanica (Rim). Član je redakcije časopisa Novi Plamen.
