Etičko načelo Paskolijeve i Bucatijeve poetike
Na odabranim primerima iz dela italijanskih književnika Đovanija Paskolija i Dina Bucatija videćemo kako se između dva pisca iz perioda kada o pravima životinja počinje sistematičnije da se razmišlja povlači linija etičkog načela u književnosti po kojem se mačka nalazi u istoj ravni sa ostalim životinjama i sa ljudima, što sagledavanje njenog lika i njenih osobina oslobađa pozitivnih i negativnih predrasuda nataloženih kroz razne legende i prikaze.
Etičko načelo u osnovi je poetike oba književnika. Paskoli počinje da deluje krajem devetnaestog veka, dok Bucati daje svoj pečat polemikama dvadesetog veka.
Paskoli svoj pesnički svet veoma često gradi od seoskog pejzaža i životinja u tom okruženju. Smišlja im poseban jezik i uvećava kadar, te nam ih prikazuje izbliza i zaviruje u njihove misli, radosti i brige dok posmatra njihove postupke. Bili to volovi koji strpljivo vuku plug ili vrabac koji čeka da pokupi seme sa površine uzorane zemlje ili pak vrapčići raštrkani zimi po gradskim olucima u potrazi za mrvicama po dvorištima i u iščekivanju lepših dana da se vrate na selo gde ima dragog im semenja, svi oni podjednako privlače pažnju pesnika i bude u njemu saosećanje kao i svi ljudski likovi sa svojim sudbinama. U psihološkoj dubini životinjskih likova u Paskolijevim stihovima razaznaje se sveprisutna potreba za zaštitom koja ih navodi na neprekidnu potragu za zaklonom od različitih nevolja. Paskolijeva poezija ističe taj aspekat i na taj način podstiče saosećanje prema životinjama. Mačka, iako poznata kao snalažljiva i otporna, ne predstavlja izuzetak.
Bucati je etičko načelo ugradio u svoj književni postupak takođe slikajući dubinu karaktera životinja i naglašavajući raznolikost osobina po kojima su bliske ljudima, ali je istovremeno u svojoj naraciji isticao negativne osobine ljudi koje dolaze do izražaja u njihovom ophođenju prema životinjama. Bucatijevo razmišljanje o životinjama razilazi se sa Paskolijevim osmišljavanjem svakodnevnih, običnih scenarija – životinje u Bucatijevim delima nisu samo stvarne, već i izmišljene, fantastične i bliske samo autoru, ali odražavaju piščev stav prema životinjama kao bićima izuzetnih sposobnosti i razvijenih karaktera. Bucati se zalagao za zaštitu životinja i njegovo pisanje, kao i Paskolijevo, može da se shvati kao angažovano. Iako veliki ljubitelj pasa, mačke je prikazao podjednako upečatljivo, čemu je doprineo i njegov slikarski talenat.
Paskolijeva Mačka
U pesmi Mačka ( La gatta) Paskoli na izuzetno jednostavan način dotiče srž ljudskog i životinjskog bića čija se komunikacija odvija bez reči i uz potpuno razumevanje. Snaga mačke ogleda se u njenoj odluci da svoje mače poveri pesniku na čuvanje. Mačke su poznate po tome da svoje mlade kriju od svih sve dok dovoljno ne ojačaju. Događaj koji Paskoli opisuje nije uobičajen – mačka je iskazala veliko poverenje u njega i mešaju se razna osećanja koja zamišljamo da su preplavila pesnika: strah, odgovornost, ganutost, poštovanje.
Događaj koji Paskoli opisuje odvija se u olujnoj noći. Pesnik je u svojoj kući, ali ga zvuk molitve, kako ga on predstavlja, odvlači do vrata gde vidi mačku sa mačetom. Kako se vrata otvoriše, mačka nežno gurnu svoje mladunče ka pesniku i nestade u crnoj noći. Ostatak noći, ispunjen zvucima olujnog vetra i jake kiše, mače provodi zadovoljno predući.
La gatta
Era una gatta, assai trita, e non era
d’alcuno, e, vecchia, aveva un suo gattino.
Ora, una notte, (su per il camino
s’ingolfava e rombava la bufera)
trassemi all’uscio il suon d’una preghiera,
e lei vidi e il suo figlio a lei vicino.
Mi spinse ella, in un dolce atto, il meschino
tra’ piedi; e sparve nella notte nera.
Che nera notte, piena di dolore!
Pianti e singulti e risa pazze e tetri
urli portava dai deserti il vento.
E la pioggia cadea, vasto fragore
sferzando i muri e scoppiettando ai vetri.
Facea le fusa il piccolo, contento.
(Paskoli 2006: 822)
Mačka
Bila jedna mačka, sva sirota, i nije
bila ničija, a, stara, imala je mačence.
Tako, jedne noći, (kroz dimnjak
provlačila se i hučala oluja)
odvuče me do praga zvuk neke molitve,
i videh nju i njenog sina uz nju.
Ona gurnu, nežnim pokretom, jadnička
među moja stopala; i nestade u crnoj noći.
Kakva grozna noć, puna bola!
Plač i jecaje i ludi smeh i sumorne
urlike donosio je vetar iz pustare.
A kiša je padala, uz strašnu tutnjavu,
šibajući zidove i lupajući u prozore.
Mališan je preo, zadovoljan.3
Pesma je napisana 1885. u Masi, gde je Paskoli boravio dok je radio kao nastavnik, a objavljena je posthumno 1912. godine, u zbirci Razne pesme (Poesie varie). Paskoli je neumorno težio tome da zajedno sa sestrama Idom i Marijom ponovo izgradi porodično gnezdo, uništeno smrću većeg dela porodice. Ida će se udati, dok će Marija ostati uz njega. Potraga za toplinom doma vidljiva je u pesmi Mačka. Pesnik svoj nemir i svoju čežnju za zaklonom projektuje na iznenadne posetioce: mačka je prikazana kao stara, slaba i zabrinuta, a mače kao prepušteno sudbini.
Iako ima majku, mače ne može da se osloni na nju, jer priroda je prema slabima nemilosrdna. Ipak, duboko razumevanje i empatija na relaciji čovek-životinja dovoljni su da jedno malo mače bude sklonjeno na sigurno i da bezbrižno predući postane nosilac nade da utočišta ima uprkos oluji, koja u Paskolijevoj kompoziciji nije samo jako nevreme, već simbolizuje oluju života. Mačka, s druge strane, simobolizuje poverenje i hrabrost uprkos svojoj slabosti. Ona nestaje u noći, konačno spokojna.
Mačku je Paskoli prikazao kao bilo koju drugu majku sa svojim instiktima i svojom brižnošću. Ona u njegovoj poeziji nesumnjivo implicira ideju potrage za toplinom doma i porodičnog gnezda, ali se uklapa i u jedan širok kulturni kontekst i kulturno nasleđe koji sežu do veoma davnih vremena civilizacije ljudskog društva, tačnije, do kulture drevnog Egipta koja je negovala kult mačke. Boginja Bast, boginja-mačka, bila je poznata kao zaštitinica ne samo mačaka, već i žena i dece i bila je boginja plodnosti. Prikazivana je kao privrežena majka, a i ostale brojne uloge koje je imala samo su doprinosile naglašavanju njene snage i zaštitničkog stava.
Drevni Egipćani nisu zaslužni samo za poštovanje mačaka, koje je kod njih poprimalo oblik kulta. Njihovo ponašanje prema mačkama bilo je duboko etičko u mnogim svojim aspektima – mačke se nisu smele posedovati, niti na bilo koji način povređivati.
Na Paskolija je gubitak majke, kao i drugih članova porodice, uticao tako da u svoje pesništvo utka notu naglašene osetljivosti prema majčinskim figurama i u životinjskom svetu i da na taj način u svoje stihove ugradi jednu kosmičku viziju potrebe svih bića za nežnošću i zaštitom. Posebno se ističe kompozicija O životinjama ( Pecudes/Gli animali) na latinskom, iz 1898. godine, gde Paskoli (2006: 1160–1173), između ostalog, opisuje na koji način mladunci sisaju i koliko majke o njima brinu, provlačeći poneku misao i ženama majkama.
Pored svega navedenog, primetno je i da Paskolijeva mačka poseduje ogromnu moć zapažanja, odnosno, sigurne procene nečijeg karaktera – znala je na čija vrata da dođe i ne okleva ni jednog trenutka da svoju odluku sprovede u delo. Pesnik ne prikazuje šta prethodi tome, da li je ona pokušala da nađe neki drugi zaklon, niti znamo kuda je otišla. Obavijena velom misterije, nestaje iz našeg vidokruga. Tajanstvenost je ona ustaljena osobina mačaka koju zadržava i junakinja Paskolijeve pesme.
Paskolijeva Crna mačka
Tajanstvenost koju Paskoli u svojoj kompoziciji Mačka nije odbacio iz predstave o mačkama, jedina je osobina po kojoj je njegova mačka u izvesnoj meri odvojena od ljudi i ostalih životinja. U pitanju je pozitivni otklon i putem njega se naglašava činjenica da mačka ne traži pomoć za sebe i da ne stavlja do znanja da li je ona u nevolji. Potpuno je usredsređena na traženje pomoći za svoje mladunče.
Iako se tajanstvenog mačaka danas tumači kao nepoverenje i teško postizanje bliskosti sa ljudima, reč je zapravo o njihovoj samostalnosti, koju je Paskoli istakao i koja je još u drevnom Egiptu poštovana do te mere da niko, osim faraona, nije smeo da poseduje mačku. Mačke su za drevne Egipćane predstavljale polubožanstva i sve do 20. veka se zadržala predstava o njima kao životinjama sa posebnim moćima, što je pogodovalo smeštanju mačaka u kontekste misterije i simbolizma. U takvim kontekstima crteži i skulpture veoma često prikazuju crne mačke, a i ta tendencija vuče svoje korene od drevnog Egipta čiji značajan deo umetnosti predstavljaju mačke crne boje. Negativno sujeverje u vezi sa mačkama crne boje javlja se dosta kasnije, ali se zanimanje umetnosti za njih nije smanjivalo. Ostaje i činjenica da se za mačke vezuje više pozitivnog sujeverja, što se priznaje čak i Žak Alben Simon Kolen De Plansi u svom Rečniku Pakla, objavljenom početkom 19. veka kada se traže fantastične i jezive teme koje će čitaoce ostavljati bez daha:
„To je epoha u kojoj čitaoci gutaju prozu En Redklif i poeziju Lorda Bajrona, u kojoj se omladina oduševljava fantastikom koja ponekad izlazi iz okvira dobrog ukusa. […] Čitaoci drhte od užasa i zadovoljstva. Međutim, u poplavi knjiga u kojima se obnavljaju „gotičke“ teme, Rečnik pakla deluje kao ozbiljno, solidno, dokumentovano delo. Uistinu, to je izvor anegdota na kojem će se bez ustručavanja napajati bezbrojni nadripisci, želeći da slede modu i vladajući ukus.” (Vilnev 2009: 7)
De Plansi, dakle, iznosi sledeće u vezi sa mačkama uopšte, te primenljivo i na crne mačke: „Mačka je jedna od onih privilegovanih životinja koje je sujeverje često uzimalo u zaštitu” (De Plansi 2009:2016). Paskoli se priklanja ljubiteljima crnih mačaka. Kod njih se najizraženije prirodna samostalnost mačaka tumači kao tajanstvenost, koja navodi na pomisao da poseduju ogromnu sposobnost naslućivanja i spoznaje dubokih i skrivenih istina. U zbirci Tamarisi ( Myricae), objavljenoj prvi put 1891. godine, u ciklusu madrigala sugestivnog naziva, Osvetljeni prozor ( Finestra illuminata), nanizanih u pokušaja odgonetanja misterije života i smrti, drugi madrigal po redu nosi naziv Jedna crna mačka (Un gatto nero). U njemu nam pesnik slika starca u sobi iza osvetljenog prozora dok u mislima traga za nekom istinom. Njegov tok misli prekida pogled zelenih očiju jedne crne mačke: „Un gatto nero, un fosco / viso di sfinge, t’apre i suoi verdi occhi…” („Jedna crna mačka, tamno / lice sfinge, otvara ka tebi svoje zelene oči…”) (Paskoli 2001: 155). Da mačka zna odgovor, otkriva nam njeno poređenje sa sfingom. Kako Franko Meloti podseća (2001: 155), u svom komentaru Paskolijeve pesme, u izdanju zbirke Tamarisi koje je priredio, mačka-sfinga je bila česta tema u poeziji druge polovine devetnaestog veka.
Ostali madrigali iz ciklusa Osvetljeni prozor samo pojačavaju atmosferu misterije i značaj uloge koju crna mačka ima kao sfinga blago prenuta iz svog mira pitanjima o večnim temama oko kojih se plete svaki ljudski život: bol i nada, mladost i starost, istina, san i stvarnost, ljubav, smrt, budućnost, rađanje. Naslovi madrigala su međusobno ujednačeni i podjednako sugestivni:
FINESTRA ILLUMINATA
I Mezzanotte
II Un gatto nero
III Dopo?
IV Un rumore…
V Povero dono
VI Un rondinotto
VII Sogno d’ombra
VIII Mistero
IX Vagito
(Paskoli 2001: 153–162)
OSVETLjENI PROZOR
I Ponoć
II Jedna crna mačka
III Onda?
IV Šum…
V Skromni dar
VI Lastavče
VII Nejasni san
VIII Misterija
IX Prvi plač
Posebna veza se uspostavlja između naslova Ponoć, Jedna crna mačka i Misterija. Sva tri naslova aludiraju na tajanstvenost i želju za spoznajom, kojima dostojanstveno gospodari crna mačka. Takođe, madrigali Ponoć i Jedna crna mačka povezani su nastavljanjem poslednjeg stiha prvog madrigala u prvom stihu drugog madrigala. Vraćajući se na etičko načelo Paskolijeve poezije, zaključujemo da je svojim pesništvom na aktuelan način, prateći tematske tendencije književnosti svog vremena, doprineo preko potrebnom negovanju pozitivnog odnosa prema crnim mačkama, dugo ugrožavanim zbog negativnog sujeverja.
Bucatijeva (po)etika. Mačke u Bestijarijumu
Dino Bucati se može smatrati nastavljačem onih pisaca, poput Paskolija, koji su osećali svet prirode, biljaka, životinja, malih stvari. Još mnogo pre nego što je nastala ekokritika, Bucati je pokazao da ima visoko razvijenu ekološku svest, kao i svest o problemima i pravima životinja (up. Martinez Garido: 98). Životinje naseljavaju Bucatijeve tekstualne svetove, bilo da su domaće ili divlje, stvarne ili izmišljene, glavne ili sporedne ličnosti. Najbrojniji stanovnici ovih svetova su psi, koji su na prvom mestu u piščevom delu i životu (up. Vigano 2015, I, V–VI). Mačkama pripada drugo mesto kako po redosledu i po broju tekstova, tako i prema piščevoj naklonosti. One su manje voljene, određene su uvek u odnosu na nekog ili nešto, najčešće na pse, ljude, ali i miševe.4
Sagledaćemo Bucatijeve mačke na osnovu primera iz proširenog izdanja Bestijarijuma (Il „Bestiario” di Dino Buzzati), za koje je zaslužan Lorenco Vigano. Ovo izdanje sastavljeno od dva dela sadrži sve tekstove posvećene životinjama napisane u periodu od 1932. do 1970, ne samo one književne već i novinske članke i eseje, koji osvetljavaju odnos pisca prema životinjskom svetu (up. Vigano 2015, I: XXV)5. Priređivač je vodio računa o hronološkom navođenju tekstova, o njihovom prvobitnom, originalnom naslovu, koje im je sam autor dao. Većim delom ćemo slediti taj redosled6.
Ciklus počinje pričom „Video sam crnu mačku” („Avevo visto un gatto nero”) objavljenom tokom ratnih godina, 1943. u listu „Korijere dela Sera” („Corriere della Sera”). Samim naslovom upućuje se na verovanje da crne mačke donose nesreću. Čitalac je u stanju neprestanog napetog iščekivanja, zajedno sa protagonistom i pripovedačem, sa željom da sazna šta se loše dogodilo ili će se u nastavku odigrati. Mačke u ovoj priči zapravo nema, njeno prisustvo je dato tek u naznakama u sećanju protagoniste, mladog potporučnika lekara. Životinju će primetiti prvo kao neživu, čak neprepoznatljivu stvar, „nešto crno na zemlji; činilo se da je jakna ili izgubljeni šal”, da bi se kasnije ispostavilo da nije stvar već „živa mačka, crna poput greha” (Bucati 2015, I: 202)7. Nakon početne opredmećenosti, mačka se određuje negativnim poređenjima i atributima poput „zloslutne”, za protagonistu ona je predznak „smrti koja ga je okrznula”, „četiri dana ranije prošla je pored njega dodirnivši ga ovlaš u znak upozorenja” (Vigano 2015, I: 202)8. Umornog lekara će na kraju prevariti okrepljujući san umesto smrti koju mu je navodno najavila crna mačka.
„Ako mačka ispušta zvuk ’grrrgʽ znači da je iznervirana” („Se il gatto fa ’gurrrgʽ vuol dire che è seccato”) (1951) jeste duhovita priča o mačku Điđiju obdarenom sposobnošću da čita i piše i ujedno je prikaz knjige o mačkama autora P. A. Pešea, izdavača Bole iz Milana9. Načitani Điđi je pripovedač u prvom licu koji hvali autora velike ilustrovane knjige i ponosno, ali i studiozno i kritički, ukazuje na značaj i pažnju koju su mačkama poklanjali pesnici, pisci, filozofi tokom istorije10.
Autor Bucati preko svog naratora koristi priliku da se stavi na stranu nedužnih životinja ukazujući na postojeći neravnopravni odnos između njih i ljudi: „Licemerne i lažljive, mi? Pravo je čudo da nismo postale i gore u dodiru sa vašim primerom na svakodnevnom nivou. […] mi smo većim delom napuštene, prinuđene na divlji život, često nas ubijaju iz zlobe ili iz proždrljivosti jer ima onih koji nas smatraju ukusnim” (Bucati 2015, I: 206)11.
Iz perspektive životinje koja ume da čita iznose se i druge mane ljudi usmerenih samo na sebe, njihov egoizam i posredno, kritika vladajućeg antropocentrizma: „Vi biste da životinje misle samo na vas, da njihovo vrhovno stremljenje bude to da dobiju vašu pohvalu” (Bucati 2015, I: 207)12.
Blagonaklon stav autora Bucatija prema marginalizovanima, deli pripovedač Điđi. On završava svoj prikaz knjige stavivši se na stranu onih mačaka bez plemenitog porekla, koje niko ne vodi na izložbe niti osvajaju medalje. Eliza Martinez Garido u svojoj studiji iznosi da Bucati uvek brani one nedužne, kao što su životinje, „koje umeju da daju i prime ljubav” (2012: 94).
„Tužnim mjaukanjem u horu upućuje se apel italijanskim slikarima” („Un coro di mesti miagolii fa appello ai pittori d’Italia”) samo je jedan od tekstova posvećenih zapuštenom skloništu za mačke u Linatiju, objavljen 1952. Povod je organizovanje izložbe u dobrotvorne svrhe na temu Mačka. Jasno se iz ovih stranica vidi piščeva angažovanost, a kritičarka Martinez Garido primećuje da se naročito u novinskim tekstovima Bucati pokazuje kao odlučni branilac prava „malih stvorenja” s namerom da osvesti i učini osetljivijim italijansko javno mnjenje tog doba (2012: 96)13.
Azil uništen u požaru, propao je, ispunjen vlagom i primer je nebrige i ravnodušnosti ljudi prema životinjama. Novinar-izveštač svedoči o uslovima u kojima žive te mačke i čini se da je jedini koji se zaista zapitao o njihovoj sudbini, poreklu, nevoljama koje su ih zadesile:
„Ko su? Odakle dolaze? Kakve su pakosti podnosile? Svaka u sebi krije malu bolnu tajnu. I dobro pazi da je ne otkrije […]” (Bucati 2015, I: 211)14. Izgleda da je pripovedač jedini kadar da saoseća sa ovim stvorenjima i da jedini može da vidi njihovu lepotu: „Ne mogu biti ružne, jer da bi to postala, mačka mora dobro da se potrudi” (Bucati 2015, I: 211)15. Izveštač saopštava da mačaka ima „trenutno dve stotine, plus tri psa […] što pokazuje da u Linatiju rasne predrasude ne postoje. […] Nemaju velikih gastronomskih pretenzija niti se žale zbog nedovoljnog prostora za zajednički život. Međutim, koštaju. A para je malo” (Bucati 2015, I: 211)16.
Preko životinja prikazane su i rasne i druge predrasude i nepravde koje postoje u društvu. Bucati oslikava svet pun razlika i nerazumevanja, nipodaštavanja, bez obzira na to da li je reč o nadmenom odnosu ljudi prema životinjama ili o međusobnim ljudskim odnosima. Autor ima duboko poštovanje prema drugom i drugačijem (up. Martinez Garido 2012: 95)17.
Kao i u prethodnoj priči, bez obzira na ozbiljnost teme, pisac se vrlo često opredeljuje da na komičan i ironičan način zaključi izlaganje. Ovde to čini pozivanjem na anketu sprovedenu među mačkama povodom pitanja apstraktnog prikazivanja u kojoj su se sve izjasnile kao saglasne s predlogom.
Obdarenost govorom pripada čoveku, ali to ne sprečava mogućnost komunikacije i razumevanja životinjskih i ljudskih predstavnika, uprkos sredstvu koje autor koristi u delu. U priči u formi intervjua sa psom (pripada ciklusu o psima), pudla ume da čita, piše, govori nemački i to „čudo od psa” sprovodi dobrotvornu akciju za pomoć azilu u Linatiju (up. Bucati 2015, I: 143)18. Novinar-narator koji vodi intervju, redak je predstavnik ljudske vrste u stanju da razume psa i da shvati njegovo viđenje ljudi: „U njenim strašnim očima čini mi se da nazirem nešto između saosećanja i ironije” (Bucati 2015, I: 146)19. Problemom zapuštenog utočišta u Linatiju bavi se novinar i u tekstu „Dvaput zlosrećne mačke lutalice u Milanu” („Due volte disgraziati i gatti randagi di Milano”) (1959). U uvodnom delu pripovedač saopštava da je dobio nečtko napisano pismo koje mu je poslao mačak Gaudencio u ime svih mačaka bez doma (up. Bucati 2015, I: 227)20. Na oštar način i bez poštede on iznosi nezahvalnu situaciju u kojoj se nalaze mačke lutalice u Milanu. Navodi da imaju lošiji položaj u odnosu na druge gradove ili pak, na pse lutalice: „Mi smo kao društvena kategorija skoro u potpunosti zapostavljeni” (Bucati 2015, I: 227)21.
Nakon kratke istorije njihovih nedaća i šestogodišnjih pokušaja da dobiju azil, posle požara i izgorelog utočišta u Linatiju, rekonstrukcije zgrade, došlo se do toga da problem i dalje nije rešen.
Stoga, Gaudencio poziva novinara da posvedoči o uslovima u kojima žive, upoređenim sa onim u logoru, ali i o patnji koju su pretrpeli svi ti nesrećni stanari azila:
Sto pedeset zlosrećnih mačaka će te gledati netremice. Neko, slabijih živaca, možda će ti skočiti na rame. Videćeš jednu malu i mršavu, crnu mačku, sa prednjom osakaćenom šapom: isekao je gazda kosirom jer je ukrala komadić slanine. Videćeš još jednu tigrastu poput mene, preko čijih zatvorenih očiju je krasta: to su se deca zabavljala oslepivši je katranom (Bucati 2015, I: 228)22.
U svom pismu Gaudencio će izneti i tužne i zabrinjavajuće statističke podatke o nedostatku sredstava i o broju onih neudomljenih, lutalica, koje „umiru tu i tamo u bedi, često zlostavljane, ili otrovane u cilju ’obnoveʽ” (Bucati 2015, I: 229)23.
Nakon početnih autoironičnih opisa, autor Bucati, pomoću svog pripovedača-mačka kazuje gorku istinu o surovosti ljudi prema životinjama24.
„Zločin Viteza Imbrijanija” („Il delitto del cavaliere Imbriani”) (1953) još jedan je primer ljudske surovosti nad nedužnim stvorenjima. Primer je i utopije budući da se uvaženi gospodin Imbrijani našao u svetu gde se nepravda i okrutnost kažnjavaju iako nisu naneti čoveku već životinji.
Priča delom odgovara kriminalističkom žanru na šta upućuje u samom naslovu reč „zločin”. Međutim, prisutna su i poigravanja sa čitaočevim iskustvom i očekivanjima. U početku pripovedač ukazuje na suprotnosti između starog mizantropa, gospodina Imbrijanija i prelepe umiljate mačke, a zatim, čitaoca u iščekivanju nagoveštenog zločina, zavarava slikom o njihovom mogućem iznenadnom prijateljstvu: uzeo je u krilo, mazio je, mačka je počela da prede i potom je zaspala. Pokušaji da zadrži i sakrije životinju dovešće do njenog ubistva: „Mačka je umrla ugušena” (Bucati 2015, I: 217)25. Umesto griže savesti i kajanja, starčevo prvo osećanje bilo je olakšanje što niko ne zna ništa da bi potom ubrzano smišljao plan kako da se oslobodi tela i time sakrije počinjeni zločin26.
Ugušeno mače svedeno je prvo na stvar koje se treba osloboditi a potom na lešinu koju valja baciti te se navedenom gradacijom naglašava okrutnost zločinca. Neobični događaji će uslediti sutradan kad se krivac već oslobodio dokaza i kada vidi policijski odred angažovan da pronađe mačku. Na osnovu različitih razgovora koje Imbrijani vodi pokazaće začuđenost time što su se svi uključili u potragu za jednom običnom životinjom („pa dobro, na kraju, to je samo jedna mačka”) i što su zabrinuti za nju kad ona „nije valjda stvorenje poput nas!” (Bucati 2015, I: 218)27.
Napeto iščekivanje čitaoca prati strah zločinca koji će potom od prolaznika na ulici saznati o razvoju događaja: zbog ubistva mačke podižu se vešala gde će biti obešen ubica čiji se identitet zna, iako još nije uhapšen (v. Bucati 2015, I: 219). Priča u svom raspletu dobija obrise bajkovitog. Sledeći neobičan prizor odvija se na drugom trgu gde će antijunak ugledati monahe u crnom kako nose drva. Krivcu sledi druga kazna: „I sada pripremaju lomaču na kojoj će biti spaljen ubica”
(Bucati 2015, I: 219)28. Zločinac Imbrijani u Bucatijevom tekstualnom svetu biva kažnjen. U našem materijalnom svetu, pak, životinje „mogu biti nekažnjeno korišćene, maltretirane, napuštene ili istrebljene ” (Martinez Garido 2012: 97)29.
U priči „Tajna impresarija” („Il segreto dell’impresario”) (1954) nema fizičke patnje ili ubistva, već korišćenja životinja, ali i ljudi u cilju sticanja veće dobiti i slave. Impresario Strađoni je oličenje sveta šou-biznisa, u kom vlada takav običaj, a slavu i bogatstvo stekao je zahvaljujući mačku Robiju. Robi je nadaren sposobnošću da oseti ko ima talenta i smisla za scenski nastup i čim „nanjuši” takvu osobu, počne da isijava svetlost. Impresario na kraju ostaje bez mačka, koji se opredelio da prati običnu devojku „kao da sluša neki misteriozni poziv […], i činilo se da svakim korakom postaje sve veći i blistaviji” (Bucati 2015, I: 225)30. Kako je Marabini primetio, kod Bucatija se životinje otvaraju misterioznom i fantastičnom, a ono izvire iz svakodnevice (navedeno prema: Bucati 2015, II: 386–388)31.
„Povezivanje ideja” („Associazione d’idee”) (1960) je dijalog dve prijateljice koji predstavlja igru asocijacija inspirisanu Hajdnovom muzikom. Jednu od njih je melodija podsetila na mačku opruženu pored trotoara, mrtvu. Ova priča se razlikuje od prethodnih po tome što je prikazana osećajnost, ljudskost dve mlade osobe, njihova sposobnost da imaju empatiju prema drugom.
„Izgledalo je” („Sembrava”) (1964) poslednja je priča iz dela o mačkama. Po svom naslovu se nadovezuje na dijalog dve prijateljice, čije asocijacije počinju upravo neodređenim „izgledalo je da” (Bucati 2015, I: 230–231)32. Bez obzira na to što je počinio zločin iz nehata (pregazio je belu mačku), vozač-narator oseća grižu savesti i kajanje. On postavlja važna pitanja o savesti, odgovornosti i krivici. Kazuje svoju ispovest, ujedno i istinu savremenog čoveka: […] svako je usredsređen isključivo na sebe. Ko brine o tome ako su nasred puta zaboravljene novine? Ko ima vremena o tome da razmišlja?
Ako se potom ispostavi da novine zapravo nisu novine već živo stvorenje u muci, dete, prijatelj, napušteni starac, kakve veze ima? Da li je to možda naša krivica? Kad se zatim ispostavi da stubovi, čunjevi, stubići, odbojnici koje, desi se da udarimo i oborimo u bezumnoj jurnjavi, kad se otkrije da su sačinjeni od krvi i mesa i želja kao i mi, kakve to veze ima? Da li je to naša krivica? Prekasno. Mi imamo svoje obaveze, naše neprikosnovene težnje: na leđima, na leđima (Bucati 2015, I: 235).33 Navedene reči svedoče o tužnoj posledici ljudskog egoizma i antropocentrizma. Čovek, hajdegerovsko biće-ka-smrti hita ka svom kraju i na tom putu svesno ili ne uništava i druga stvorenja.
Zaključne napomene
Tumačenjem Paskolijevih pesama Mačka i Jedna crna mačka zavirili smo u dvojak svet, s jedne strane stvaran, onaj koji pripada svakodnevnom životu gde jedna mačka traži zaštitu za svoje mače, a s druge strane misteriozan i nedokučiv, onaj u kojem crna mačka čuva odgovore na večna pitanja.
Podsetili smo se kulture drevnog Egipta, koja je mačke štitila od trenutka kada su postale deo čovekovog ambijenta i koja je izgradila kult mačke utemeljen na neprikosnovenom poštovanju. Elementi takvog odnosa prema mačkama, na planu svakodnevice i na planu imaginacije, jasno su primetni i u Paskolijevom stvaralaštvu, te se ističu kao oni aspekti koji treba da budu čuvani i nasleđivani.
Paskolijevo pesničko zalaganje ističe potrebu za zaštitom mačaka kao običnih životinja, ali i potrebu da se negativno sujeverje potire snagom pozitivnog prikaza. U odabranim primerima iz Bucatijevog dela prikazali smo svet mačaka, koje podnose viševekovne osude zasnovane na sujeverju, ali trpe i zlostavljanje i fizičku patnju.
Pokazali smo na primerima analiziranih tekstova da se autor služio maštom, humorom i (auto)ironijom, dodelivši često životinjama ulogu naratora i podarivši im različite sposobnosti (govora, pisanja, pronalaženja novih talenata), kako bi izneo goruće probleme svog (i našeg) vremena i kako bi ukazao na negativne posledice vladajućeg antropocentrizma.
Bucati se u svom radu i stvaralaštvu stavio odlučno na stranu životinja, ali i svih dugih nedužnih bića, ne bi li im dao glas pomoću svojih „najdirljivijih etičkih i alegoričnih tekstova” (Martinez Garido 2012: 97)34. U osnovi njegovih etičkih principa sadržana je ideja da je nemoralno ono što drugom nanosi zlo, zbog čega je patnja nedužnih tema kojoj se često vraćao (up. Martinez Garido 2012: 93).
Bucatijev etički princip i moralni stav utemeljen je na ideji poštovanja prema drugom i ljubavi, bilo da je reč o ljubavi prema životinjama, ljudima ili prirodi. Usled toga pisac je osećao potrebu i obavezu da se, nezavisno od vladajuće ideologije i politike, bori za ove vrednosti – pisanjem.
Paskoli i Bucati svojim stvaralaštvom istakli su i zaštitili od zaborava univerzalne etičke vrednosti koje bi trebalo da budu vodilja u odnosu čoveka prema mačkama i prema svim ostalim životinjama.
Njihova književnost je duboko etički angažovana.
Danijela M. Janjić
Andrijana M. Janković
3 Sve prevode Paskolijevih stihova i naslova njegovih zbirki i pesama sa italijanskog na srpski u ovom radu priredila je Danijela M. Janjić.
4 Up. nemoćnost mačaka u odnosu na miševe koji su zavladali kućom i ljudima u priči „Miševi” („Topi”) (Bucati 2015, II: 341–346).
5 Prvi Bestijarium priredio je Klaudio Marabini, a objavljen je 1991. godine za izdavača Mondadori u Milanu. Prvi tom drugog izdanja čine Psi, mačke i druge životinje (Cani, gatti e altri animali), a drugi, pod nazivom Alfabet zoološkog vrta (L’alfabeto dello zoo) čine ostale, stvarne ili izmišljene životinje (up. Bucati 2015, I, II).
6 Ovom prilikom nećemo uzeti u razmatranje dva teksta („Simba nell’isola” i „Un leopardo suicida”) iz drugog toma posvećena divljim mačkama (v. Bucati 2015, II: 119–123).
7 U originalu: „[…] un coso scuro per terra; sembrava una giacca o uno scialle perso da qualche fuggiasco; , come lui si chinò per raccoglierlo, quello balzò via come un razzo: un gatto vivo era, nero come il peccato” (Vigano 2015, I: 202). Za prevod sa italijanskog na srpski onih delova navedenih iz Bucatijevih tekstova ili iz kritike o Bucatiju odgovorna je A. Janković.
8 Up: „Seguì una disquisizione sui felini di malaugurio”, „la morte lo aveva sfiorato”, „il brontolio della morte che quattro giorni prima gli era passata accanto con un piccolo tocco ammonitore” (Bucati 2015, I: 202).
9 V. sliku korica knjige pomenutog izdanja:. <https://www.ebay.it/itm/IL-GATTO-PESCEBOLLA-1950-/222644826252>. 01.11.2020.
10 Up. u originalu: „Di gatti è piena la letteratura e non starò qui a fare uno sfoggio di cultura citando Hoffmann o Ralberti, nel libro c’è un intero capitolo in proposito (però – accanto a don Flaminio sarò diventato anch’io pedante – come mai manca la bibliografia? questo è un peccato, e non veniale). Sul gatto hanno scritto filosofi e poeti, ma è raro che al gatto si renda un tale onore” (Bucati 2015, I: 206).
11 „Ipocriti e bugiardi noi? Ma è meraviglioso che non siamo diventati peggio a contatto con il vostro esempio quotidiano. […] noi per lo più siamo abbandonati, costretti a una vita da selvaggi, spesso uccisi per malvagità o per gola perché c’è anche chi ci trova appetitosi” (Bucati 2015, I: 206).
12 „Pretendereste che le bestie non pensassero che a voi, che la loro suprema aspirazione fosse di ottenere il vostro elogio” (Bucati 2015, I: 207).
13 Up: „[…] si fa strenuo difensore dei diritti delle piccole creature” (Martinez Garido 2012: 96).
14 „Chi sono? Da dove vengono? Che nequizie hanno subìto? Ciascuno tiene chiuso in sé un piccolo doloroso segreto. E si guarda bene dal rivelarlo […]” (Bucati 2015, I: 211).
15 „Non riescono a essere brutti perché a raggiungere la bruttezza un gatto deve fare sempre una bella fatica” (Bucati 2015, I: 211).
16 „Attualmente sono duecento, più tre cani senza arte né parte […], i quali cani dimostrano come a Linate i pregiudizi di razza non esistono. […] Non hanno grandi pretese gastronomiche né si dolgono per la stretta coabitazione. Però costano” (Bucati 2015, I: 211).
17 Autorka Martinez Garido navodi Bucatijev stav iznet u jednom intervjuu da je bol drugog prava sramota sveta (up. Martinez Garido 2012: 95–96).
18 U pitanju je Bucatijeva priča „L’Einstein dei cani si intenerisce per i gatti” (Bucati 2015, I: 142–146).
19 „Nei suoi terribili occhi mi sembra di intravedere qualcosa che sta fra il compatimento e l’ironia” (Bucati 2015, I: 146).
20 Poput mačora Điđija i Gaudencio će se pozvati na slavnu književnu i umetničku tradiciju, ali sa uverenjem da to neće ništa promeniti, up. u originalu: „Che importa la nostra illustre tradizione nel mondo artistico e culturale? Che importa se tanti uomini di sublime ingegno hanno prediletto noi sopra ogni altra creatura vivente?” (Bucati 2015, I: 227).
21 „Noi, come categoria sociale, siamo quasi completamente trascurati” (Bucati 2015, I: 227).
22 „Centocinquanta disgraziati mici ti guarderanno fissamente. Qualcuno, più debole di nervi, ti salterà magari su una spalla. Ne vedrai uno piccolo e magro, nero, con una zampa anteriore mozza: gliel’ha trinciata con una roncola il padrone perché aveva rubato un pezzetto di lardo. Ne vedrai un altro tigrato come me, con gli occhi chiusi da una crosta: dei ragazzi si sono divertiti ad accecarlo col catrame” (Bucati 2015, I: 228).
23 „I quali muoiono qua e là miserabilmente, spesso seviziati, o avvelenati a scopo di ’bonificaʽ” (Bucati 2015, I: 229).
24 Gaudencio završava pismo molbom da objavi u novinama članak ili kratku vest od nekoliko redaka o događaju organizovanom u cilju prikupljanja sredstava za mačke lutalice. Kraj je i ovde (auto)ironičan: „Dole potpisani mačor Gaudencio će ti oprostiti tvoju nezdravu zaluđenost psima” („Il sottoscritto micio Gaudenzio perdonerà la tua insana infatuazione canina”) (Bucati 2015, I: 229).
25 „Il gatto era morto soffocato” (Bucati 2015, I: 217).
26 Up. u tekstu: „’E adesso? Dove lo metto? Non posso certo tenermelo qui in casa. E neppure nasconderlo in cantina. Chissà che odore dopo qualche giorno. Seppellirlo in giardino allora? E se qualcuno mi vedesse? Sbatterlo semplicemente sulla strada? O portarlo, chiuso nella busta da avvocato, fino al prossimo canale?ʽ Macché canale. Che c’era di meglio del tombino comunicante con la fogna? […] Un budello dove sguardi estranei non entravano. La manovra sarebbe stata semplicissima: sollevare il coperchio di ghisa, scaraventare nel buco la carogna” (Bucati 2015, I: 217).
27 „Ebbe’, è un gatto dopo tutto!”; „Ma è un gatto, non è mica una creatura come noi!” (Bucati 2015, I: 218).
28 „È stato ucciso un gatto. E adesso stanno preparando il rogo dove sarà bruciato l’assassino” (Bucati 2015, I: 219).
29 „[…] nella nostra società materialistica, possono essere impunemente usati, maltrattati, abbandonati o sterminati” (Martinez Garido 2012: 97).
30 „Come obbedisse a un arcano appello […] e pareva che di passo in passo diventasse più gonfia e luminosa” (Bucati 2015, I: 225)
31 Sam pisac u jednom intervjuu navodi da se fantastično „mora približiti, što je više moguće, upravo hronici” (navedeno prema: Vigano 2015, II: 386). Brzina kojom se odigravaju događaji u životu junakinje i njihova neobičnost podsećaju na san, delom i košmar. Da je sve samo san, može biti potvrđeno i naglim obrtima, neobičnoj sposobnosti mačka da isijava svetlost, ali i rečima iz poslednjih redova priče: zagonetan poziv, noć, san.
32 „[…] sembrava che… sembrava che…” (Bucati 2015, I: 230–231).
33 „[…] ciascuno concentrato esclusivamente su se stesso. Chi ci bada se in mezzo alla via è stato abbandonato un giornale? Chi ha il tempo di pensarci? Se poi si scopre che il giornale in realtà non è un giornale bensì una creatura viva e dolente, un bambino, un amico, un vecchio derelitto, cosa importa? È forse colpa nostra? Se poi si scopre che i pali, i birilli, le colonnette, i paracarri che ci capita di urtare ed abbattere nella corsa forsennata, quando si scopre che sono fatti di carne e sangue e desideri come noi, che cosa importa? È forse colpa nostra? Troppo tardi. Noi abbiamo i nostri impegni, le nostre sacrosante aspirazioni. Addosso, addosso!” (Bucati 2015, I: 235)
34 „[…] tramite i suoi scritti etici ed allegorici più commoventi” (Martinez Garido 2012: 97).
Literatura
Bucati 2015, I: D. Buzzati, Il „Bestiario”, I, a cura di L. Viganò, Milano: Oscar Mondadori.
Bucati 2015, II: D. Buzzati, Il „Bestiario”, II, a cura di L. Viganò, Milano: Oscar Mondadori.
Vigano 2015, I: L. Viganò, Dino Buzzati, un animalista „ante litteram”, u: D. Buzzati, Il „Bestiario”, I, a cura di L. Viganò, Milano: Oscar Mondadori., V–XXV.
Vilnev 2009: R. Vilnev, Kolen de Plansi, u: Ž. A. S. Kolen De Plansi, Rečnik pakla, prev. I. Radosavljević, Beograd: Službeni glasnik.
Kolen de Plansi 2009: Ž. A. S. Kolen De Plansi, Rečnik pakla, prev. I. Radosavljević, Beograd: Službeni glasnik.
Marabini 2015, II: C. Marabini, Prefazione a „Bestiario” 1991, u: D. Buzzati, Il „Bestiario”, II, a cura di L. Viganò, Milano: Oscar Mondadori.
Martinez Garido 2012: E. Martínez Garrido, E. Riflessioni critiche sul dolore, sulla pietà e sugli animali in Dino Buzzati, Testo. Studi di teoria e storia della letteratura e della critica, 63,
Fabrizio Serra Editore, 93–110. <https://www.academia.edu/34535069/RIFLESSIONI_ CRITICHE_SUL_DOLORE_SULLA_PIET%C3%80_E_SUGLI_ANIMALI_in_DINO_BUZZATI>. 10.05.2020.
Paskoli 2001: G. Pascoli, Myricae, a cura di F. Melotti, Milano: BUR.
Paskoli 2006: G. Pascoli, Tutte le poesie, a cura di A. Colasanti, trad. e cura delle poesie latine di N. Calzolaio, Roma: Newton Compton.
