Sudovi o književnicima i o njihovim delima ne mogu nikada biti celoviti i pouzdani, ali su između Miloša Crnjanskog (1893-1977) i Dušana Vasiljeva (1900-1924) mnogo sličnosti kako stvaralačkog, poetičkog, duhovnog tako i biografskog, pa čak i geografskog karaktera.
Markantna ličnost srpske književnosti, pesnik, romanopisac, dramaturg, esejista, memoarista, novinar, diplomata, Miloš Crnjanski je pisac u čijem se životu i književnom delu identifikuju svi nemiri i preobražaji vremena u kojem je živeo. Rođen je 1893. godine u Čongradu, današnjem gradu u Mađarskoj, a u prošlosti u Austrougarskoj monarhiji.
Detinjstvo je proveo u Ilanči, u Banatu i od treće do trinaeste godine u Temišvaru gde je završio osnovnu školu i pijarističku gimnaziju sa namerom da studira likovne umetnosti u Beču ili u Minhenu. Nakon završetka gimnazije ostaje bez oca. Na insistiranje majke i ujaka iz Beča upisuje 1912. godine Eksportnu akademiju u Rijeci da bi nastavio trgovački porodični posao. Namerava da upiše Vojnu akademiju u Beogradu i postane oficir. Međutim, ni te, ni sledeće godine nije bio primljen. Možda je upravo zato većina njegovih književnih likova sa vojnom karijerom. Piše poeziju i objavljuje prve stihove, okušava se u prozi, pa čak i u drami.
Napušta studije trgovine i upisuje medicinu u Beču 1913. godine. Nisu ga zadovoljile ni ove studije, te u međuvremenu sluša predavanja iz filozofije i istorije umetnosti, fasciniran muzejima i umetničkim galerijama Beča.
Prvi svetski rat ga je zatekao kao studenta filozofskog fakulteta u Beču. Imao je 21 godinu kada je mobilisan, regrutovan i poslan na front da se bori protiv Srbije. Pošto se razboleo od tifusa, dospeva u bolnicu, te na taj način izbegava strašnu sudbinu da se bori protiv svojih sunarodnika. No ipak ne može da izbegne rat, te je nakon toga upućen na front u Galiciju. Ovo traumatično ratno iskustvo obeležiće njegovo celokupno stvaralaštvo.
Nakon kapitulacije Austrougarske i Nemačke, Crnjanski se vraća iz rata i aktivno se uključuje u književni život Zagreba, sarađuje u časopisu «Književni jug» gde objavljuje najveći deo svoje lirike. Završava studije u Beogradu, radi kao profesor u gimnaziji i kao novinar. Ovo je plodno razdoblje za njegovo lirsko stvaralaštvo, budući da se našao na čelu avangardne srpske književnosti. Njegov žestoki uspon vezan je za pokret ekspresionista koje predvodi. Urednik je književnog časopisa «Dan» i vodeći je pesnik modernista. Ulazi u diplomatiju, radi u Parizu, Berlinu, Rimu, Madridu, Londonu, a posle drugog svetskog rata odlazi u političku i duhovnu emigraciju u London. Živi tri decenije kao emigrant do 1965. kada se vratio u zemlju. U ovom periodu bio je skoro odsutan iz književnog života u zemlji. Drugi književni život počinje pedesetih godina kada objavljuje do smrti (1977) dela koja nadvisuju mladalački period, ali o kome neće biti reči u ovom radu.
Dušan Vasiljev, pesnik i prozni pisac, rođen je u Velikoj Kikindi, tada u Austrougarskoj. Ostaje siroče od majke sa 4 četiri godine, otac se kasnije po drugi put oženio. Osnovnu školu pohađa u Kikindi, a građansku i učiteljsku u Temišvaru, gde mu se preselila porodica 1911. Pošto mu je otac otpremljen na front, Dušan je morao da preuzme brigu o braći i sestrama. Pohađao je školu i radio kao pisar, a sa 17 godina se prijavljuje u vojsku. Pozivaju ga naredne godine i otpremaju na front. Vraća se iscrpljen i sa ozbiljnim znacima malarije i bronhitisa. Po povratku u Temišvar zatiče srpsku vojsku i radi kao pisar i tumač. Osniva „Kolo mladih Srba” i list „Sloga”. Kada je srpska vojska napustila Temišvar, odlazi u Beograd. Upisuje se kao vanredni slušalac na Filozofskom fakultetu, sarađuje u časopisima „Književni jug” „Dan” i „Misao” koji vodi Sima Pandurović. Studije je morao da prekine, ali završava pedagoški tečaj i 1920. prelazi u Čenej kao učitelj, u isti Čenej u koji je Stevan Sremac doveo dva književna lika, zavađene popove, Ćiru i Spiru povodom njihovog puta vladici u Temišvaru. Ponovo ga pozivaju u vojsku, ali se brzo vraća kući, bolestan. Provodi vreme u Čeneju, gde mu se stanje pogoršava. Pokušava da se leči, odlazi u Zagreb, ali ga vraćaju preporukom da se javi na proleće koje neće dočekati. Umire od tuberkuloze 27 marta 1924. u Kikindi, u 24-oj godini života, a tek što je propevao, ne uspevši da se ostvari kao pisac.
Iz ovih kratkih biografskih prikaza proizilaze vidljive sličnosti. Oba su pesnika poreklom iz Banata i Vojvodine, čiji su prostor bujne ravničarske prirode obojica opevali; oba su pesnika bili vojnici i obukli uniformu Austrougarske monarhije, učestvujući u ratu protiv sopstvene braće, Srbe ili Ruse; oba su pesnika doživeli posle rata ogromno razočarenje, ležali po bolnicama i narušili sopstveno zdravlje; oba su se pesnika školovali u Temišvaru, Beogradu, sarađivali u istim književnim časopisima; oba su pesnika pisali stihove u kojima ruše nacionalne mitove, veličaju smrt, ponos i prkos; oba su se pesnika pojavili u jednom od najznačajnijih i najsloženijih trenutaka u razvoju srpske poezije kada nastaju niz stranih i domaćih književnih pravaca, objedinjeni pod terminom modernizmom i kod obojice je čas njihove smrti označio početak njihovog uspona.1
Iako na prvi pogled paralela izgleda nepravedna i neuravnotežna između Miloša Crnjanskog koji je stavarao i doživeo duboku starost (84 godine), za razliku od Dušana Vasiljeva koji je umro u cvetu mladosti sa 24 godine, naša se paralela odnosi samo na mladalački period pesnika Miloša Crnjanskog, na pesme njegove prve zbirke.
Melodičan, elegičan, senzualan, moderni sledbenik Branka Radičevića, Crnjanski je raskinuo sa parnasom i simbolizmom, odbacio socijalni utilitarizam i promovisao je bolno, cinično, defetističko pevanje povratnika iz rata, modernog Odiseja. Objavlja zbirku pedesetak pesama: Lirika Itake (1919). Pesnik se obračunava s nacionalnim mitovima, ruga se slavi srednjeg veka, baca u blato idole i sve pesme su mu u znaku poraza, vešala i smrti. Žena je fluidna, nestvarna kao nimfa ili vila iz bajke. Sve se raspada, vidljivo postaje nevidljivo, biće u nebiće, a na kraju ostaju samo tajanstvene veze među stvarima koje uspostavljaju novu prisnost između pesnika i sveta. To novo osećanje pesnik naziva sumatraizmom po pesmi Sumatra i Objašnjenje Sumatre (1920). Napisao je i tri poeme: Stražilovo (1921) Serbija (1926) Lament nad Beogradom (1962). Jovan Deretić u svojoj Istoriji srpske književnosti1 pomenuće pedestak pesama, iako po jedno pažljivijem brojanju ima ih 79.
Pesnik bez zbirke za života, udaljen od središnjih kulturnih centara, slučaj Dušan Vasiljev nije tipičan. Dobija kasno zaslužno mesto u istoriji srpske književnosti tek posle smrti prolazi kroz velika vrata srpske književnosti, ali nijedna današnja antologija ne može zaobići pesme Čovek peva posle rata ili Plač matere Čovekove. Prva se zbirka pojavljuje posthumno 19322, a nekoliko izbora i proza objavljeni su tek posle Drugog svetskog rata, iako u ovom rasponu je napisao preko 300 pesama, nekoliko drama, scenskih skica, desetak pripovedaka i nedovršeni roman.
Glavno pitanje koje nam se nameće jeste kako je moguće da tako slična temperamenta i relativno slične biografije i iskustva mogu imati tako različite književne sudbine? Crnjanski je danas, po našem mišljenju, posle Andrića, najveći pisac srpske književnosti XX veka, sedam godina stariji od Dušana Vasiljeva koji nije imao sreću da živi duže nego sam pokret iz kojeg je ponikao, ekspresionizam, manje od četvrt veka. Kako objektivno suditi o delu pesnika koji, nevelikog obrazovanja i bez završene škole bio je fizički udaljen od centra književnih pokreta, ali koji je sazreo prebrzo, bez detinjstva i mladosti i ostario i umro pre vremena. Dušan Vasiljev nije imao mogućnosti da evoluira, niti vremena da nešto ispravi: prva reč, prvi stihovi, prvi nemiri kod ovog pesnika bili su i poslednji. Zato je možda nepravedno da njegovo nezavršeno i nesređeno delo smatramo i sudimo kao završenim i definitivnim u poređenju sa delom jednim od najeminentnijih figura srpske književnosti, sa Milošem Crnjanskim. Dodajmo međutim podatak da prvobitna književna-kritička recepcija prvoga izdanja Lirike Itake (1919) bila je kontradiktorna i čak pretežno negativna1, za razliku od izlaska knjige Itaka i komentari (1959 i 1960), neka vrsta esejizirane biografije koja u prkos nastavljanju polemičkog tona2, donosi sasvim drugo tumačenje i revalorizaciju Crnjanskovog dela koji `stvara poeziju kakvu do tada nije bila`.3 Vasiljev nije imao vremena da se pobrine za svoju zaostavštinu. Doleteo je i proleteo brzo, tako da skoro nije ni bilo vremena da se njegova pojava u književnosti uoči i sagleda. Tek smrt, koja je nastupila tako iznenadno i o kojoj je toliko često pisao i napisao lirski testament, donela mu je slavu za kojom je žudeo celoga života.
Uprkos različitih sudbina i kritičkih vrednovanja, sličnosti proizilaze u prvom redu iz činjenice da su se oba pesnika pojavila u jednom od najznačajnijih i najsloženijih trenutaka u razvoju srpske poezije kada nastaju niz stranih i domaćih književnih pravaca, pod znakom ekspresionizma, to jest modernizma. Zbog toga smatramo da se ne radi o epigonstvu kod Vasiljeva iako mu je Crnjanski bio idol i uticaj, jer mu je poezija lična bez pretežne potrebe za ugledanjem i preuzimanjem. O ovim istovetnim temama i motivima dve srodne pesničke duše, velikog talenta biće reč u ovom radu: nostalgija zavičaja, grotesknu sliku traumatičnog ratnog iskustva, rušenje nacionalnih mitova, veličanje smrti, ponosa i prkosa i dr.
Vraćanje zavičaju i toplim predelima detinjstva u rođenom kraju je oduvek bio izvor nadahnuća većine pesnika, a Banat i Vojvodina su kod Crnjanskog i Vasiljeva krajevi, plodnog zemljišta, bujnih ravnica ali i mirnih i ponosnih ljudi koji životare iza kulisa rata. Vidljive su međutim razlike između transparentnosti Vasiljevih rimovanih stihova za razliku od evolucije poetičkog diskursa kod Crnjanskog, od koncentracije asocijativnih semantema u tekstu.
Duša je moja bogat seljak,
pijan veseljak,
u zavičaju.
Miluje golu ženu što spava,
tvrdo, ko pleća gojnih krava,
u žitu, kud noći pune crnih vrana,
padaju.
(M. Crnjanski „Moja pesma”)
Ja sam sin ravnice i julijskih strasti
gde se ne zna tuga, ne poznaje beda,
gde se mnogo ljubi i sa mnogo strasti
sluša mlada žena kako ispoveda…
Moj san su poljane beskrajne i plodne,
i nasmejan mesec na plavome svodu,
i pijana pesma usred noćnih strava;
(D. Vasiljev „Iz moga kraja”)
Crnjanski objavljuje u Lirici Itake 56 pesama raspoređenih u tri ciklusa: „Vidovdanske pesme”, „Nove senke” i „Stihovi ulica”. Najveću prašinu su podigle „Vidovdanske pesme” koje su naziv dobile ne po Kosovu, već po Gavrilu Principu. U tim pesmama najvidljiviji je grč pobunjenog vojnika kome je dosta krvi i ratnog besmisla. Sam naslov Lirika Itake priziva lutanja Odiseja, njegov povratak kući i obračun sa pijanim proscima.
Kod Vasiljeva banatski mirni svet se susreće sa ratom kao klanje. Osećaj nemoći, revolta i očajanja, pretvara se kod obojica, dece rata, u oštri napad na istrošene nacionalne mitove. Vasiljev nije uspeo da za života objavi zbirku, većinu pesama je uvrstio u zbirku Oblaci koju je pokušao bezuspešno da je obelodani. Kod njega rušilačka sila je opšta iako ne zaobilazi nijednog boga, nijednu svetinju i nijednog čoveka za razliku od Crnjanskog čiji su stihovi izazvali pravu buru, jer iako u uniformi ratnika, on pljuje na zastavu i psuje pod vešalima, dosta mu je krvi i ratnog besmisla.
Gladan i krvav je narod moj
A sjajna prošlost je laž.
(M. Crnjanski „Spomen Principu”)
Nisam ja za srebro ni za zlato plako,
niti za Dušanov sjaj.
Ne bih je rukom za carske dvore mako,
Za onaj bludinica raj.
(M. Crnjanski „Vojnička pesma”)
Ja sam gazio u krvi do kolena,
I nemam više snova.
……………………………………..
Nije mi žao što sam gazio u krvi do kolena
i preživeo crvene godine, Klanja,
radi ovog svetog Saznanja
što mi je donelo propast.
(D. Vasiljev „Čovek peva posle rata”)
Odrodili smo se od rodnih gruda,
I naši su prokleti dani;
Tmurno tonemo u ponore bluda,
O, mi, Prognani, Prognani!
(D. Vasiljev „Naraštaji”)
Kako dakle preživeti strahote rata, traumatično iskustvo klanja? Dok za Vasiljeva rat je opsesija, ali ne kao nesrećni istorijski događaj, već kao okvir u kojem se ispoljava tragičnost ljudske prirode, jer se u ratu raspada jerarhija ljudskih vrednosti i sve je besmisleno, dakle uteha je u tihoj smrti: I onda, veruj, zalud je sve; /tu nema ništa više da se kaže; /tu ni raskalašno Sunce ne pomaže, /kad već snagu svoju straći. (Nostalgija), Crnjanski nalazi odgovor svojim sumatraizmom koji se ukazuje kao nova religija, kao nešto za šta se čovek hvata da bi preživeo, kao skolinište, kao nadstvarnost, kao osećanje sveopšte povezanosti: Rastuži li nas kakav bledi lik, /što ga izgubismo jedno veče, /znamo da, negde, neki potok, /mesto njega, rumeno teče! (Sumatra). Pesnik postaje prorok jedne nove vere – sumatraizam – avangardni umetnički pokret koji je obnazio 1920. u svom tekstu Objašnjenje Sumatre pod uticajem ekspresionizma i futurizma, uvodeći svoju ličnu viziju kosmičke harmonije.
Vasiljev je nihilista, sve je besmisleno, život, ljubav, sve stoji pod znakom i bojaznosti bolesti i smrti.
I bliže se dani krajnjeg pada,
I ništa nam ostati neće, samo:
Ili da nas Porok nadvlada,
Ili da svi, od reda, popadamo.
(D. Vasiljev „Glasnik”)
Moja je duša strahovito prazna,
Ko vrt u golu, poznu jesen,
I onda: da li je bilo smisla
Mirisnim je uljem pojiti,
A telo krvavim znojem znojiti?
I nepoznatim vodamo broditi?
onda: da li bilo smisla
Uopšte se i roditi?…
(D. Vasiljev „Pesma o mojoj duši”)
Crnjanski je fatalista, kod koga pored bunta i revolta stoji vera u sudbinu, njegova prva objavljena pesma ima naslov Sudba), neka vrsta rezignacije, slučaj komedijant koji ga prati i baca gde stigne pose Prvog svetskog rata: Beograd, Pariz, Berlin, Rim, Madrid, London. Drugi svetski rat i posle rata provodi u Londonu kao emigrant. Crnjanski prelzi u stanje mirovanja, ravnodušnosti, nehaja za svet, napušta stvarnost kada otkriva nadstvarnost: plavetnilo neba, snežne vrhove planina, daleka prostranstva koje mame na seobe, lep predele u kojima se lepo umire.
Kod obojice međutim postoji fina ironija prema temama i opevanim motivima. Kod Crnjanskog ironijski odnos jeste prema žanrovskim oblicima: neke pesme nose formalno naslove kao: Oda, Himna, Zdravica, Ditiramb, Spomen i dr. a da to nisu, a obojica se zalažu za slobodni stih: Crnjanski u eseju Za slobodni stih, smatrajući da se moderna umetnička lirika čita i da je ona sublimno uživanje u slobodnom stihu koji je mnogo bolje veѕan za ritam misli, a „pljuskanje sladunjavih rima nije više tako nužno, pa čak i smeta.” Sličnu ideju nalazimo kod Vasiljeva u Prologu.
Svejedno sa ili bez rime,
nema važnosti oprema i sjaj,
ako duša bolna
bolnim osmehom nad prošlošću bdi.
I Crnjanski i Vasiljev su parodičari posleratnog veselja u veličanju smrti. Nema vere u spas, ali je ima u smrt.
Da živi groblje!
Jedino lepo, čisto i verno.
Da živi kamen i ruševine!
Prokleto što cveta u visine.
Mi smo za smrt!
(M. Crnjanski „Zdravica”)
Jedva čekam da dospem do groba severna,
I da se pokrijem velom bekrajnih daljina.
Znam da će za mnom leteti, ko braća verna,
Samo jato nemih pingvina.
(D. Vasiljev „Grob na severu”)
Crnjanski za krv kaže da je ona „ naš strašan ponos ” i slavi je kao Boga, dok Vasiljev razvija barjake borbe protiv Boga pozivajući ceo narod da ga sledi.
Rođeni, mrtvi Sine, bog je laž,
i naši su ga dušmani izumeli.
Ustani, Sine, da se svetimo,
Da krvnju vekovnih namesnika boga
Posvetimo forume Rima,
I da kopljem ponovo probodemo rebro
Učitelju iz Jerusalima.
(D. Vasiljev „Plač Matere Čovekove”)
Ekspresionisti su u seksualnosti videli revolt i trijumf nad smrću, neko izbegavanje stvarnosti rata. Crnjanski i Vasiljev su otišli korak dalje. Egoizam i narcisizam dvojice lirskih pesnika, muški ego pozivaju na blud jer je suset sa ženom samo bol:
Već prvi put kad si zbacila odelo
Smešan mi beše tvoj pogled ohol.
Već prvi put pu ljubav beše samo bol.
(M. Crnjanski „Ljubav”)
…potok je nadu i mladost i sreću hukao;
A na grudima našim bolesna je seta klecala.
Ona je, tuđa žena, očajnički jecala,
Ja sam pokajnički jaukao.
(D. Vasiljev „Sinoć, kroz mrak”)
U našem radu nismo nameravali da analiziramo poetiku dva srpska pesnika nejednaka po vrednosti, već da ističemo samo neke vidljive sličnosti i približavanja dva stvaraoca koja su se pojavila u periodu ekspresionizma. Uprkos različitih sudbina i kritičkih vrednovanja, smatramo da se ne radi o epigonstvu kod Vasiljeva, iako mu je Crnjanski bio idol i uticaj, jer mu je poezija lična bez pretežne potrebe za ugledanjem i preuzimanjem, a današnja recepcija njegovog stvaralaštva, eseji, osvrti i knjige koje se danas pojavljuju idu u prilog naše argumentacije.
Što se tiče lirike Miloša Crnjanskog, ona i danas intrigira svojim klasičnim oblikom i istovremeno modernističkim crtama u slobodnom stihu i avangardnim temama. U potrazi za izgubljenim identitetom, senzibilitet Crnjanskog ostvaruje se kroz sve aktuelne mogućnosti tradicije, ne zapostavljajući novo društvo, novog čoveka. Crnjanski je jasno povukao granicu između nacionalne, tradicionalne i mitotvoračke svesti i sugerisao vizije nove filozofije, novoga sveta, nove osećajnosti. Itaka je domovina ratnika Odiseja, nepoznata zemlja nove lirike sa starim istorijskim konotacijama. Novija recepcija njegove lirike, u postmodernom ključu, jeste uslovljena autorovim komentarima koji objašnjavaju okolnosti u kojima su nastale pesme kao što Pavić u svom Hazarskom rečniku daje konkretna uputstva čitaocu učitavanja rečnika. I Crnjanski je pisao komentare i objašnjenja za svoje čitaoce koji su se prvi put sreli s novom lrikom kako bi osigurao adekvatnu recepciju svog pesništva, dok Vasiljev, nada puna obećanja, „savest jedne generacije”, nije imao vremena i nestao, nečujno isto iznenadno kao što se pojavio.
Dok delo Miloša Crnjanskog sija večito kao zvezda u beskrajnom plavom krugu, Vasiljev je doleteo i proleteo poput zvezde padalice i tek iznenadna smrt o kojoj je toliko često pisao donela mu je slavu za kojom je žudeo celoga života.
Dok se poezija Miloša Crnjanskog polako pretvarala u poeziju života, pa makar to značilo i život u nirvaničkoj mirnoći sumatraističkog subjekta, pesnik Vasiljev u svojim stihovima nije mogao, ili nije stigao, da crvenilo krvi pretvori u crvenilo korala i trešanja.
Octavia Nedelcu
1 Knjiga o Crnjaskom, priredio Milo Lompar, Beograd, 2005, str. 7-14.
1 Jovan Deretić, Kratka istorija srpske književnosti, Beograd, 2007, str. 126.
2 Dušan Vasiljev, Izabrane pesme, izbor načinio Živko Milićević, a predgovor napisao Velimir Živojinović, Beograd, Srpska književna zadruga, 1932.
1 Vidi napis Crnjanski i kritičari Stanislava Vinavera (1920) ili rasprave u „ Srpskom književnom glasniku” (1921) oko starog i novog u književnosti do eseja Isidore Sekulić Nemiri u književnosti (1924) i dr.
2 Reč je o poznatom eseju Marka Ristića, Tri mrtva pesnika,ili o kritici Predraga Palavestre Jedan živi pesnik i dr.
3 Aleksandar Petrov, Poezija Crnjanskog i srpsko pesništvo, Beograd, „Vuk Karadžić”, 1971, str. 400.
Bibliografija
Vasiljev, Dušan, Izabrane pesme, Temišvar, Savez Srba u Rumuniji, 2000
Vasiljev, Dušan, Pesme, Sremski Karlovci, Kairos, 2000
Deretić, Jovan, Kratka istorija srpske književnosti, Beograd, 2007
Jovanović, Aleksandar, Oblaci u duši. Pesništvo Dušana Vasiljeva, Kikinda, Centar za kulturu, 1986
Kovač, Zvonko, Poetika Miloša Crnjanskog, Beograd, Službeni glasnik, 2012
Milisavac, Živan, Pesnik poraza, Novi Sad, Matica Srpska, 1952
Pantić, Mihailo, Vasiljev i Crnjanski: jedna moguća paralela, u „ Letopis Matice Srpske”, Novi Sad, god. 178, knjiga 470, sv. 3, str. 531-536
Pantović Stojanović, Bojana, Srpski ekspresionizam, Novi Sad, Matica srpska, 1998
Nedelku Oktavija, „Ženski likovi u romanima Miloša Crnjanskog ili između Afrodite i Areja”, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, vol.30/2, 2000, Belgrad/Novi-Sad, p.423-429
Nedelku, Oktavija, „Percepcija dela Miloša Crnjanskog na rumunskom”, Prevodna književnost – Zbornik radova XXXIII-XXVI beogradskih prevodilačkih susreta 1997-2001, Belgrad, 2002, p. 349-353
Nedelku, Oktavija, „Vasiljev i Čenej ili Dušan između agonije i ekstaze, Nasledje, anulII, nr. 3,2005, Kragujevac, Serbia, p. 53-65
Nedelku, Oktavija, „Svedočanstva o Dušanu Vasiljevu”, Romanoslavica, vol. XLVII, nr. 3, 2011, București, p.57-63
Nedelku, Oktavija, „Slika vojnika između defetizma i patriotizma kod Miloša Crnjanskog i Livijua Rebreanua”, Ishodišta, br. 1, 2015, Temišvar/Niš, 2015, str. 321-333
Crnjanski, Miloš, Lirika Itake i komentari, Beograd, Oktoih, 2008
Škorić, Viktor, Dušan Vasiljev i Miloš Crnjanski u „Magle, noći, žice”, Kikinda, Banatski kulturni centar, 2016
Crnjanski, Miloš, Ispunio sam svoju sudbinu, Belgrad, BIGZ, 1992
Nedelcu, Octavia, „Un timişorean în Itaca”, Orizont, nr. 4, 1994, Timişoara, p.16
Nedelcu, Octavia, „Preklady z diela Miloša Crnjanského (1893-1977)-zámienka na oslavu storočnice”, Naše snahy, nr. 8, 1994, Nădlac, p.23-26
Nedelku, Octavija, „Dušan Vasiljev-savest jedne generacije”, Književni život, nr. 3-4, 1999, Timişoara, p.11-16
Nedelcu, Octavia, Tradiţie şi inovaţie în opera lui Miloš Crnjanski, monografie, (teza de doctorat), București, EUB, 2000, 327 p.
Nedelcu, Octavia, „Personaje feminine în romanele lui Miloš Crnjanski sau Între feminin şi masculin”, Romanoslavica, nr. XXXVI, 2000, Bucureşti, p.123-126
Nedelku, Oktavija, „Oblici fantastike u istorijskom romanu Miloša Crnjanskog”, Romanoslavica, nr. XXXVIII, 2003, EUB, p.169-174
Nedelku, Oktavija, „Dušan Vasiljev i čežnja za daljinama, Književni život, nr. 3, septembrie, 2006, Timişoara, p.7
Nedelcu, Octavia, „Între migraţie şi emigraţie în creaţia lui Miloš Crnjanski”, Romanoslavica. In honorem Virgil Şoptereanu, 2007, București, p. 133-138
Nedelcu, Octavia, „Dimensiunea temporal-spaţială în romanul `Jurnal despre Čarnojević` de
Miloš Crnjanski”, Romanoslavica, vol. XLVII, nr. 1, 2011, București, p. 159-177
Nedelcu, Octavia, „Romanele lui M. Crnjanski, între istorie şi ideal sau între utopie şi antiutopie” Omagiu prof. Constantin Geambaşu la 65 de ani, 2013, București, p. 197-209
Nedelcu, Octavia, „Ipostaze imagologice ale soldatului în romanele lui Miloš Crnjanski”, Romanoslavica, vol. L, nr. 2, 2014, București, p. 195-211
Nedelcu, Octavia, „Criza identitară între datorie și conștiință în romanele `Jurnal despre Čarnojević` de M. Crnjanski vs. `Pădurea spânzuraților` de L. Rebreanu”, Filologie rusă, vol. XXXI, nr. 1, 2015, București, p. 49-61
Nedelcu, Octavia, „Timișoara în (bio)bibliografia lui Miloš Crnjanski” în In honorem Anca Irina Ionescu. Omagiu la 70 de primăveri, București, ed. Lider Internațional, 2016, p. 391-400
Avangarda sârbă. Poezie și manifeste, Antologie de Miljurko Vukadonović, traducere de Miljurko Vukadinović și Traian Manta, Iași Princeps Edit, 2006
