Prikaz knjige
(Jelena Panić Maraš, Erotsko u romanima Miloša Crnjanskog. Beograd: Službeni glasnik, 2017, str. 417)
Studija Jelene Panić Maraš Erotsko u romanima Miloša Crnjanskog predstavlja neznatno izmenjenu doktorsku disertaciju, odbranjenu 2014. godine. U prostoru oskudnih erotoloških izučavanja srpske književnosti, ova studija ne donosi samo znamenit i jedinstven uvid u stvaralaštvo Miloša Crnjanskog kroz prizmu diskursa o erotskom, već predstavlja i svojevrstan doprinos teorijskoj misli o tematsko-motivskim, poetičkim i kulturološkim menama ovog fenomena u srpskoj književnosti. Upravo iz tog razloga, a osećajući i problem metodološke zasnovanosti erotskog u književnoumetničkom tekstu, Jelena Panić Maraš u uvodnom delu svoje studije, pod nazivom „O erotskom i Milošu Crnjanskom“, postulira metodološke okvire svog pristupa.
Markirajući prisutnost erotskog u celokupnom stvaralaštvu našeg književnika, autorka ga tretira kao „poetički obrazac“ kroz koji se manifestuje ne samo poetička razuđenost Miloša Crnjanskog, već se u dijahronijskoj ravni, na primeru Crnjanskovih dela, otkrivaju i opštepoetičke tendencije i promene u srpskoj književnosti. Upravo iz tog razloga, autorka studije Erotsko u romanima Miloša Crnjanskog s pravom insistira na komparativnom sagledavanju Crnjanskovog opusa, uočavajući tako i implicitno-poetičke okosnice Crnjanskovog stvaralaštva, ali i kontekstualizujući njegovo stvaralaštvo u šire književne i umetničke okvire. U pomenutom uvodnom delu studije Jelena Panić Maraš unosi segment pod nazivom „Dodatak“; iako formalno udaljenija od sadržaja studije, pomenuta celina predstavlja važnu i nezamenljivu teorijsku okosnicu na kojoj se i temelji.
Dodatno, budući da diskurs o erotskom u našoj književno- naučnoj misli nije dovoljno ispitan niti temeljitije analizovan, ovaj „dodatak“ figurira i kao svojevrsna prolegomena ili prilog izučavanju erotskog u našoj književnoj nauci, sa nastojanjem da predstavi prisustvo i obličje erotskog narativa u evropskom kulturnom nasleđu, od mitoloških predstava, preko Platona, sve do savremenih autora poput Žana Bodrijara, Žorža Bataja, Mihaila Epštajna, Oktavija Paza i drugih koji promišljaju ovaj fenomen, a povremeno ga i šireći, unoseći u njega i nove aspekte erotskog, poput onih pojava koje su s njim u bliskoj vezi, poput supružništva, bratstva, sestrinstva i sinovstva. Pritom, autorka ističe da se erotizam tretira kao istorijski fenomen koji se „tokom vekova razvijao, menjao, ali i bio sputavan, pa i ograničavan“. Studija Jelene Panić Maraš organizovana je tako da prati literarnu transpoziciju erotskog u delu Miloša Crnjanskog u dijahronijskoj ravni; takvo traganje za različitim modalitetima erotskog uslovilo je i njenu strukturu. Autorka prati njegovo prisustvo od prvih tekstova, od Maske i Priča o muškom, pa sve do Romana o Londonu, potvrđujući ne samo prisustvo erotskog koje u njima figurira kao konstitutivni i poetički element, već i njegovo višeobličje.
Drugo poglavlje studije nosi naziv „Sumatraističko erotsko“, u kojem autorka prati način na koji se erotsko upisuje u Masku i Priče o muškom, a potom i Liriku Itake, „Sumatru“ i Dnevnik o Čarnojeviću. Prateći različite manifestacije erotskog u ovim delima, Jelena Panić Maraš primećuje kako se oni formiraju u okvirima sumatraističke i ekspresionističke poetike Miloša Crnjanskog i time se na jedinstven način literarno otelovljuju.
Poetična komedija Maska percipira se u kontekstu fenomena privida, a preko lika Generalice i fenomen golotinje i straha od starosti, koji se pretežno vezuje za žene i otkriva polarizaciju na muški i ženski princip kao refleks ekspresionizma, ali i zametak ove teme u kasnijim Crnjanskovim delima. Posebna pažnja posvećena je temi starenja, ružnoće, kao i liku Branka Radičevića, u čijem se portretu uočava prisustvo eterizma, čime se na poseban način oblikuje erotsko. Takođe, studija ukazuje i na važnost lika Kazanove, koji figurira ne samo u ovoj komediji, već kao lajtmotivski momenat proze Miloša Crnjanskog i u kom i sama autorka opaža veliki interpretativni potencijal, iako ga ne iscrpljuje do kraja.
Priče o muškom svedoče o formiranju lika zavodnika (Pantelija Popić) u delima Miloša Crnjanskog, prisutnog i u poznim delima, a radikalna ekspresionistička poetika i avangardni modus obrazuju erotsko pre svega u načinu na koji je oblikovan motiv besa, mizoginstva, javne kuće i dr. Autorka posvećuje i dostojnu pažnju alegorijsko uobličenim erotskim sadržajima druge tematske celine Mutni simboli.
Iako naslov knjige ograničava studiju na prozni opus Miloša Crnjanskog, Jelena Panić Maraš delimice ispituje i lirske modalitete erotskog. Težnja ka jednoj sveukupnoj analitičkoj vizuri autorku vodi i ka Lirici Itake i „Sumatri“; izvesna digresivnost u ovom odeljku nije bez razloga, budući da otkriva i dopunjuje manifestacije erotskog u opusu Miloša Crnjanskog.
Iako je i ranije u književnoj nauci ukazivano na relacije Dnevnika o Čarnojeviću, Floberovog Novembra i Arcibaševog Sanjina, u ovoj studiji se one posmatraju u kontekstu koji aktivira njihov erotski intertekstualni potencijal. Autorka ispituje one tekstualne veze koje korespondiraju sa različitim modusima erotizma ovih romana, pa se tako razmatra opozicija erotsko/kontemplativno u liku Petra Rajića, njegov odnos prema majci i drugim ženskim likovima koje susreće, i odjecima ovih motiva u pomenutim romanima Flobera i Arcibaševa. Udeo sumatraističke vizure Petra Rajića u komplementarnom je odnosu sa čulnim, iako je neporecivo opozitan. Jelena Panić Maraš ovde uočava formiranje kruga melanholičnih likova u stvaralaštvu Miloša Crnjanskog, a koji bitno utiče na uobličavanje erotskih tema u njegovim delima.
Lik Čarnojevića, pak, prema autorki ima „radikalno drugačiji doživljaj ljubavi“, a kao konstitutivan element u formiranju njegovog erotizma vidi motiv očinstva i odbojnosti prema saznanju da može postati otac.
Treće poglavlje studije nosi naziv „Prestupničko erotsko“ i tematizuje romane Seobe, Kap španske krvi i nedovršeni roman Suzni krokodil. Erotsko se u ovom poglavlju dovodi sa različitim manifestacijama prestupa koji, dat mahom u vizuri Batajevog erotizma, mogu biti rodoskrvno, psihološki ili socijalno determinisani. Odnos Aranđela i Dafine tumači se preko ideje o rodoskvrnuću drugog tipa, koje je gotovo jednako tabuizirano kao i incest. U prepletu mnogih likova romana priziva se i tema zavođenja koju autorka, pozivajući se na Bodrijarove komentare, uspostavlja paralelu i sa drugim tekstovima Miloša Crnjanskog. Zavodnički tip tumačen je u kontekstu donžuanovskog junaka prisutnog kroz celu evropsku književnu tradiciju, dok se ženski likovi tretiraju iz vizure „femme fatale“, u kojoj je lik Dafine za autorku verovatno najveća zavodnica Crnjanskovog opusa. Drugi zavodnički par predstavljaju likovi Vuka Isakoviča i princeze, žene Karla Vitemberškog; njihovo erotsko omogućeno je motivom tajnosti, a transkonfiguracija ovog odnosa primetna je u njihovom kasnijem susretu, u kom se erotsko svodi na zauvek izgubljenu telesnu privlačnost. Nedovršeni romani Suzni krokodil i Kap španske krvi takođe su u fokusu ove studije. Uz izvesne osobenosti i idejna udaljavanja, primećeno je i prisustvo ljubavnog trougla u prvom romanu, kao i slici Beograda u kojoj se, na tragu erotizacije urbanog prostora, dinamizuju odnosi među likovima. Drugi roman pak tematizuje fenomen prestupa, ovaj put sa željom za slobodom i brisanjem socijalnih granica. Pored toga, tekst ponovo priziva svest o fatalnoj ženskoj figuri, oličenoj u liku Lole Montez.
Četvrto poglavlje, „Erotsko u 18. veku“, ispituje načine na koje je erotsko upisano u roman Druga knjiga Seoba. Minuciozno i analitički, autorka tumači erotske motive, polazeći od pitanja erotizma i seksualnosti u osamnaestom veku, ali i načina na koji su oni narativno i idejno transponovani u roman dvadesetog veka. Autorka studije Erotsko u romanima Miloša Crnjanskog upozorava i svesno skreće pažnju na modernistički uobličenu narativizaciju osamnaestovekovnog hronotopa, te se u njemu primećuje jedna vrsta idejne dvostrukosti, one koja se temelji na nasleđu osamnaestog veka, i one koja je derivirana iz pozicije u kojoj roman nastaje. Dodatno, destabilizacija narativa posvedočena je i na suprotstavljanju motiva ljubavi, erotskog i seksualnog na fonu prosvetiteljske i romantičarske vizure, koju Crnjanski održava tokom celog romana.
Erotski potencijal Druge knjige Seoba autorka sagledava prevashodno kroz lik Pavla Isakoviča, za koji se vezuje motiv mrtve drage, ali i drugih ženskih likova sa kojima se susreće. Ovo ambivalentno oscilovanje između junaka-mistika i zavodnika koji se približava donžuanovskoj tradiciji književnih junaka prožima ceo roman. Dok je prvi aspekt erotskog u liku Pavla Isakoviča bliži platonistički uobličenom erosu, drugi se temelji na zemaljskom, telesnom erosu koji, opet, nije bez primesa melanholije. Složenost ovog junaka autorku vodi ka spoznavanju različitih manifestacija erotskog, pa se tako, u jednom mitološkom ključu, uspostavljaju analogije sa Orfejem i Dionisom, prevashodno u načinu na koji se u Pavlovoj svesti formiraju predstave o Katinki i Evdokiji, u kojoj neretko dolazi i do postupka zamene i udvajanja. Upravo u ovakvom junaku autorka, čini se s pravom, uočava približavanje dveju stalnih figura Crnjanskovog opusa; jednoj liniji pripadaju Vuk Isakovič, Rjepnin i Čarnojević, a drugom Aranđel Isakovič i Petar Rajić. Dalje, u ovom poglavlju se ispituju i manifestacije erotskog u drugim likovima romana, naročito u Pavlovim jetrvama, ali i likovima poput Evdokije i Joakima Božiča. Naročitu zanimljivost ovog poglavlja predstavljaju autorkina zapažanja o narativnim strategijama Miloša Crnjanskog kojima se erotsko suzbija ili semantički zatamnjuje različitim pripovednim postupcima.
Peto poglavlje, „Hiperborejsko erotsko“, ispituje načine na koji se erotski sadržaji transponuju u žanrovski složenu naraciju romana Kod Hiperborejaca. Iako blizak u Crnjanskovoj prozi već osvedočenom sumatraističkom erotskom, Jelena Panić Maraš uočava kako autofikcionalnost romana i posebna pripovedna pozicija u kojoj narator sagledava svoj unutrašnji svet, kao i figura supružništva, tvore jednu novu dimenziju erotskog u njegovom opusu. Na ovom fonu izrasta hiperborejsko erotsko koje objedinjuje dve sfere romana, subjektivni svet pripovedača i realni svet rimskih diplomata koje Crnjanski imenuje kao corpo diplomatico. Diplomatsko se poistovećuje sa telom, te implikacije takve idejne postavke prizivaju misao o erotskom u ovom romanu. Temi supružništva autorka prilazi iz pozicije koja podrazumeva ontološke razlike među polovima, opažajući takvu diferencijaciju u Crnjanskovom romanu. Posebna pažnja u ovom delu studije posvećena je mestu i ulozi skandinavskih umetnika u hiperborejsko erotskoj vizuri romana, ali i drugim autorima koji iskrsavaju na stranicama Crnjanskove knjige, poput Kjerkegora i Stendala, dok je ponajviše u fokusu figura Mikelanđela. Prepoznajući važnost renesansnog umetnika za stvaralaštvo našeg književnika, autorka detaljno analizira naratorov odnos prema njegovim sonetima, figuri majke, odnosno „kompleksa matere“, kao i neobičnim platonizmom iz kog proviruje romantičarsko nasleđe. Na koncu, hiperborejsko erotsko, ponajviše preko figure Mikelanđela, sabira i pripovedačev rimski boravak, i melanholična raspoloženja koja ga determinišu.
Poslednje, šesto poglavlje studije bavi se Romanom o Londonu. Roman se posmatra kao „matičnjak koji sabira, umnožava, usložnjava elemente koji su do tada bili u njegovom romanesknom opusu“, a u kojem dominira erotsko osvedočeno u rečima mlade Engleskinje “Sex is the root of everyhthing”. Ova rečenica figurira u romanu kao svojevrsni idejni stožer koji markira svet u kojem Rjepnin živi i od koga se otuđuje. U ovom poglavlju, pod nazivom „Ohlađeno erotsko“, autorka prati erotsko u relaciji njegovih dvaju lica, ljubavi i seksa, kao dve polarizovane i suprotstavljene vizure. Dok su Rjepninova supruga Nađa i njegova Rusija dati u znaku prvog, London i svet zapadnog kapitalizma su predstavnici drugog lica erotskog. Ohlađeno erotsko se tretira kao dominantno osećanje modernog čoveka u kom se, posredstvom scijentizma i tehnicizma, kao i teorizacije erotskog, relativizuju pojmovi erotizma, seksualnosti i ljubavi.
Autorka, govoreći o temi supružništva, na izvestan način u ovom poglavlju i rezimira i uspostavlja vezu sa romanima koji mu prethode, ističući njegovu repetitivnost, kao i prilikom motiva braka i majčinstva. Posebnost supružničkog odnosa između Rjepnina i Nađe Jelena Panić Maraš vidi u procesu „hlađenja“ Rjepnina koji, opet, ne ukida etičku stranu erosa. Dodatno, autorka primećuje kako je pomenuti proces valjano motivisan, te da u narativnom tkivu postoje i drugi motivi koji ga podupiru i čine uverljivim, poput motiva starosti koji ga prati i snažno utiče na glavnog junaka romana. I u ovom poglavlju izvesna pažnja je posvećena prostoru urbanog u kom se fenomeni erotskog manifestuju. Poput analizovanja Beča u Drugoj knjizi Seoba, autorka skreće pažnju na ulogu Londona u realizovanju ovih motiva, a koji se percipira kao destabilizator ljubavi, prostor alijenacije i hladnog, novcem vođenog sveta. Svet Rjepnina i Nađe je svet kojem je ljubav koren svega, i koji neizostavno izmiče pred onim drugim, oličenim u frazi mlade Engleskinje.
Zaključno, primećujemo da studija Jelene Panić Maraš nastoji da, u jednom sveukupnom i gotovo totalizujućem erotskom čitanju opusa Miloša Crnjanskog, ukaže na sve modalitete erotskog koji se u njemu ostvaruju. Zavidnog teorijskog zaleđa, u duhu jednog metodološkog pluralizma bez kojeg se možda i ne bi moglo drugačije pristupiti ovoj temi, studija Erotsko u romanima Miloša Crnjanskog ne samo da svedoči o jednom osobenom, celovitom iščitavanju fenomena erotskog, već i pokazuje da je ono moguće i ostvarivo u potpunom dosluhu sa poetičkim stremljenjima našeg književnika. Čini se da knjiga Jelene Panić Maraš nedvosmisleno upisuje erotsko u stvaralaštvo Miloša Crnjanskog kao determinantu i konstantu njegove poetike, ali ujedno i otvarajući prostor za nove interpretativne zamahe, kako u pogledu daljeg erotskog čitanja Crnjanskog, tako i za ona čitanja koja bi ovaj fenomen ispitivala u drugim delima i opusima srpske književnosti.
Strahinja Polić
