(Romani srpske avangarde [1]. U beskrajnom plavom krugu Miloša Crnjanskog, priredio Gojko Tešić. Beograd: Čigoja štampa: Službeni glasnik, 2010, 628 str; Romani srpske avangarde [2]. Od nadrealizma ka modernizmu, priredio Gojko Tešić. Beograd: Čigoja štampa: Službeni glasnik, Beograd, 2011, 647 str.)
Pred nama su dve obimom i formatom pozamašne knjige – Romani srpske avangarde (ukupno 1275 strana!) – još jednog u nizu dela Gojka Tešića, neumornog istraživača srpske književne baštine, naročito one nepravedno zapostavljene i, do nedavno, zaboravljene. One čine nerazgradivu celinu sa ranije objavljenim knjigama istog autora: Zli volšebnici 1–3. Polemike i pamfleti u srpskoj književnosti 1917–1943 (1983); Književna kritika između dva rata 1–2 (1985); Antologija Albatros (1985); Anto- logija srpske avangardne pripovetke 1920–1930 (1989); Utuljena baština (1991); Avangardni pisci kao kritičari (1991); Antologija srpskog avangardnog pesništva. Otkrovenja i preinačenja (1993); Vasionski samovar. Antologija jugoslovenske avangarde, sv. 1: Poezija i manifesti srpske avangarde (2001). Namerno smo naveli ova dela onako kako su ona hronološki izlazila, kako bi se shvatio sistem višedecenijskog književno-arheološkog rada Tešićevog: antologičarski posao sakupljanja književne građe u ovim knjigama tek posle svih proteklih decenija dobija konture odavno zamišljenog poduhvata. Polemike i pamfleti, potom književna kritika, pesme i pripovetke, manifesti, konačno i romani srpske avangarde.
Zapravo, ovo poslednje delo zamišljeno je kao trotomno, pod naslovom Proza srpske avangarde, gde će još neobjavljeni treći tom sadržati pripovetke, dok prva dva sabiraju romane. Iz današnje perspektive sagledavamo kako je Tešić postupno gradio hram od knjiga srpskoj avangardi, potrudivši se da u njega pohrani sve relevantne žanrove. Ako ovom segmentu Tešićevog posla pridodamo i uređivačko-priređivački posao objavljivanja brojnih knjiga srpskih međuratnih pisaca: Stanislava Vinavera (u toku je objavljivanje njegovih Sabranih dela u osamnaest knjiga!), uz već ranije objavljene knjige ovog pisca Iza Cvetkove meane, Beogradsko ogledalo, Gromobran Svemira, Beč: staklena bašta na Dunavu, Problemi nove estetike, Dragana Aleksića (Dada tank, 1978), Koče Popovića (Književni radovi Koče Popovića 1–2, 1985), Dragiše Vasića (Dela Dragiše Vasića 1–4, 1990), Todora Manojlovića (Osnove i razvoj moderne poezije, 1987), Grigorija Božovića (Dela Grigorija Božovića 1–3), Miloša Crnjanskog, V. Stojanovića Zorovavelja (Niz vetar, 1995), Mite Dimitrijevića MID-a (Metafizika ničega i Trgovinska prepiska o valutnom pitanju, 1997), Radeta Drainca (Dela Rada Drainca u deset knjiga, 1998–1999), Stanislava Krakova, Svetislava Stefanovića, Rastka Petrovića, između ostalih, onda nam postaje jasnija njegova pionirska uloga vraćanja u korpus srpske književnosti svih onih pisaca koji predstavljaju srž srpske avangarde u međuratnom periodu, od 1919. do 1939, samim tim i prevrednovanja književnoistorijske građe. Naravno, Gojko Tešić će svoj rad antologičara, priređivača i urednika, krunisati i studijama posvećenim problemima avangarde u okvirima srpske literature. U takve spadaju Srpska avangarda u plemičkom kontekstu (1990); Otkrovenje srpske avangarde (2005); Srpska književna avangarda 1902–1934 (2011). U njima će se autor potruditi da književnoteorijski, naučnokritički, obrazloži svoje stavove, izbore, pozicije, sve u odbranu pojma avangarde. Ili, kako će to Predrag Palavestra, u svojoj Istoriji srpske književne kritike 1768–2007. navesti: „Gojko Tešić je jedan od najbolje obaveštenih i najpouzdanijih istoričara srpske književne avangarde. Baveći se naukom, Tešić je ostvario podvige koji su bez premca u istoriji srpske književnosti. Veliki istraživač, strpljivi bibliograf i dragocen stručnjak za književnu avangardu, sam je uradio više posla nego kakav naučni institut. Izdao je rasute knjige srpskih dadaista, učestvovao u rehabilitaciji zenitizma, pripremio i u deset velikih tomova, sa punim kritičkim aparatom, objavio sva dela Rada Drainca, kakva nemaju ni najveći srpski pisci.“
Prva knjiga ove dvotomne hrestomatije, podnaslova U beskrajnom plavom krugu Miloša Crnjanskog, koji će Tešić objasniti sledećim rečima: „(…) naslov prve knjige U plavom krugu Crnjanskog, naravno, ima simboličko značenje, jer su svi romani doista u krugu između Dnevnika o Čarnojeviću i Seoba…“ (knj. 1, str. 617) donosi sledeće romane: Miloš Crnjanski. Dnevnik o Čarnojeviću; Rastko Petrović. Burleska gospodina Peruna boga groma; Josip Kulundžić. Lunar; Stanislav Krakov. Krila; Dragiša Vasić. Crvene magle; Branko Ve Poljanski. 77 samoubica; Marijan Mikac. Fenomen majmun; Rastko Petrović. Sa silama nemerljivim; Aleksandar Vučo. Koren vida; Miloš Crnjanski. Seobe. Ukupno deset romana osam autora našlo je mesta u prvom tomu Proze srpske avangarde. Dvojica pisaca, potpuno opravdano, zaslužila su da budu predstavljena sa po dva dela. To su Miloš Crnjanski (Dnevnik o Čarnojeviću i Seobe) i Rastko Petrović (Burleska gospodina Peruna boga groma i Sa silama nemerljivim). Raspored redosleda romanâ prati hronološki sled objavljivanja prvih izdanja, od Dnevnika o Čarnojeviću 1921. g. do Seoba (prve knjige) 1929. Jasno je da prvi tom sadrži romane objavljene u prvoj deceniji posle Prvog svetskog rata, dvadesetih godina prošlog veka. Neke od ovih knjiga, samim tim i pisaca istih, postale su klasici srpske književnosti. To se može reći za dela Crnjanskog, Petrovića, Vasića, Vuča. Nekima (Kulundžić, Krakov, Poljanski, Mikac) tek ostaje da se izbore za svoje mesto. Stilski oni pripadaju različitim „krugovima“: od ekspresionističkog, preko zenitističkog i dadaističkog, do nadrealističkog.
Drugi tom, podnaslovljen Od nadrealizma ka modernizmu, donosi sledeće romane: Marko Ristić. Bez mere; Aleksandar Ilić. Gluvne čini; Boško Tokin. Terazije; Rastko Petrović. Ljudi govore; Julka Hlapec Đorđević. Jedno dopisivanje; Ljubiša Jocić. Ljubav i sloboda; Ljubomir Micić. Barbarogenije decivilizator. Ukupno sedam romana sedam pisaca, s tim što se Rastko Petrović pojavljuje sa još jednim delom, romanom Ljudi govore, te je on, ukupno gledajući, najzastupljeniji autor ove hrestomatije, sa tri romana. I podnaslov Od nadrealizma ka modernizmu eksplicitno navodi na koje se stilske formacije oslanjaju izabrana dela. Dve knjige donose sedamnaest romana četrnaest pisaca: Miloša Crnjanskog, Rastka Petrovića, Josi- pa Kulundžića, Stanislava Krakova, Dragiše Vasića, Branka Ve Poljanskog, Marijana Mikca, Aleksandra Vuča, Marka Ristića, Aleksandra Ilića, Boška Tokina, Julke Hlapec Đorđević, Ljubiše Jocića i Ljubomira Micića. Među autorima našla se i jedan žena, Julka Hlapec Đorđević, čije bi se pisanje danas podvelo pod, feministkinjama, čiji je ona u nas bila preteča, toliko omiljenu floskulu „ženskog pisma ili pera“. Možemo slobodno reći da su u drugom tomu zastupljene manje poznate knjige, sa izuzetkom romanâ Marka Ristića i Aleksandra Ilića.
To su dela koja su objavljivana u periodu od 1928. (Bez mere) do 1938. (Barbarogenije decivilizator – knjiga je originalno objavljena u Francuskoj, na francuskom jeziku, kao Barbarogénie le Décivilisateur), znači u tridesetim godinama dvadesetog veka. Tako ove dve knjige Romana srpske avangarde pokrivaju razdoblje od 1921. i Dnevnika o Čarnojeviću, do 1938. godine i Barbarogenija decivilizatora, gotovo čitave dve međuratne decenije, ključne za evoluciju srpske avangarde.
U Dodatku na kraju druge knjige, str. 551–600, Tešić je sabrao sačuvane i pronađene fragmente nikad završenih romana. To su sledeća dela: Boško Tokin. Carstvo duhova; Dušan Vasiljev. Sužanj; Miroslav Feler. Vampir; Branko Ve Poljanski. Sudar svetova; Žarko Vasiljević. Hiljadu koraka Pantelije Savića; Dragan Aleksić. Redžin Valali; Branko Milovanović. Ognjena zemlja; Slobodan Kušić. 24. januar na točkovima. Na kraju oba toma nalaze se Izvori, u kojima autor navodi kojim se izdanjima romanâ služio za svoju hrestomatiju: „Priređujući hrestomatiju Proza srpske avangarde – romani, knjiga druga imali smo u vidu, isključivo, prva izdanja jer je poštovan književnoistorijski kontekst, odnosno stav da su svi tekstovi postali književne činjenice s bogatom kritičkom recepcijom (i u ovom slučaju primat je dat informacijama o tekstovima koji su objavljivani neposredno po izlasku navedenih dela (..)“, (knj. 2, str. 603), kao i Biografije&Bibliografije, u kojima donosi biobibliografske beleške o svakom piscu zastupljenom u knjigama Romani srpske avangarde. Obe knjige su bogato grafički ilustrovane. Pre početka svakog romana nalaze se fotografija pisca, kao i fototipski izgled naslovne strane originalnog izdanja, dok se na unutrašnjim klapnama nalaze, u prvom tomu, reklame iz Zenita kao najava nikad objavljenog romana Dragana Aleksića Provala gospodina Hristosa. Romangroteska, a u drugom fototipske naslovne strane nekih u hrestomatiji izabranih romana.
Izbor pisaca i njihovih dela, jasno je na prvi pogled, reprezentativan je. To su oni stvaraoci koji su upravo radom Tešića, ali i nekih drugih istraživača srpske književnosti (Vidosave Golubović, Zorana Konstantinovića, Radomira Konstantinovića, Aleksandra Petrova, Radovana Vučkovića, Nikole Miloševića, među ostalima), našli svoje mesto u srpskom Panteonu pisaca. Zasluženo odavno, ali teškom mukom osvojeno. Ili, kako to Palavestra kaže u već navedenom delu: „Umesto demistifikovanog nadrealizma, u središtu srpske avangardne akcije između 1921. i 1934. godine Gojko Tešić je video protivnike, otpadnike i žrtve nadrealista. S gledišta istorije književnosti, to je bio hrabar postupak književnog kritičara i istoričara koji proverava građu, preocenjuje književne legende i razbija okamenjene stavove. Sam taj njegov čin bio je takođe u duhu avangarde.“ Romani se stilski situiraju u rasponu od lirskog ekspresionizma (Crnjanski, Petrović), preko zenitizma/dadaizma (Poljanski, Micić, Mikac), do nadrealizma (Ristić, Vučo, Jocić). Neki od ovih pisaca sačinjavaju jezgro onoga što se podvodi pod pojam srpske avangarde. To su Crnjanski, Petrović, Poljanski, Micić, Vučo, Ristić. Neki su ostavili značajnog traga, unutar avangarde, na njenim rubovima ili na njenim tragovima. To su Kulundžić, Mikac, Krakov, Vasić, Ilić, Tokin, Jocić.
Ova dva objavljena toma Proze srpske avangarde, sa očekivanim trećim posvećenim pripovetkama, samo su deo jednog većeg poduhvata, zamišljenog kao višetomna Hrestomatija srpske avangarde, u kojoj bi po žanrovima bili zastupljeni, u zasebnim knjigama, poezija, kritika, manifesti, polemike, drame, romani, proza „kojom bi bili obuhvaćeni i naučno klasifikovani svi umetnički najznačajniji i poetički najreprezentativniji tekstovi pisaca avangarde“ (iz recenzije Mihajla Pantića).
Tešić tako ostaje dosledan sebi u sistematizaciji i sortiranju otkrivene arhivirane književne građe, činjenju da ona postane dostupna svakom zainteresovanom čitaocu. To što je u središtu njegovog naučnog zanimanja od samih početaka avangarda, stvar je i osećanja bliskosti prema svim književnim pojavnim i projavnim oblicima iste, ali i naučnog poštenja da se imena ključnih aktera srpske avangarde prevrednuju. Tešić jeste od onih istraživača koji su uporno i dosledno na tom zadatku već decenijama, i zahvaljujući njemu mi sada imamo dokaze o ozbiljnosti, veličini i značaju srpske književne avangarde, njenoj poetici, o tome da se ona ne može svoditi samo na nadrealizam, već i na ozbiljne preteče u pokretima (sad se to slobodno može tako reći) i pojavama i zenitizma, i dadaizma, kosmizma, hipnizma, sumatraizma, ekspresionizma. Samim tim, uz već spomenutu realizaciju Sabranih dela Stanislava Vinavera u osamnaest knjiga, prva dva toma Hrestomatije srpske avangarde posvećena romanima, koja su pred nama, kruna su Tešićevog istraživačkog, uređivačkog i uredničkog rada. Ona pripadaju onim kapitalnim projektima, toliko potrebnim našoj kulturi, kojima nažalost još uvek kapitalno oskudevamo.
Predrag Todorović
