Love
a ulovljeni.
S večeri tugo,
Ko kome plen?
M. Nastasijević
Šta je istina? — glasi kratko i jasno pitanje što ga visoki rimski pravnik postavlja optuženiku koji raspolaže posebnom teorijom istine (…) optuženik je apsolutno povlašteni medij istine, dok je sudac jedan od najvećih rimskih pravnika. Njegovom pitanju o tome što je istina Luter (Luther) je pridodao sažetu i zagonetnu primjedbu na rubu „(Što je istina) To je ironija. Želiš li govoriti o istini — izgubljen si.”3
Kao da je riječ o ispovijesti i iskupljenju nekog grijeha, nakon operacije u kojoj mu je odstranjeno plućno krilo, sve kraćeg i nemirnijeg daha, Kiš zapisuje: Poslednjih godina živim u Parizu, u desetom arondismanu, i ne bolujem od nostalgije; kad se probudim, ponekad ne znam gde sam: čujem kako se našijenci dozivaju, a iz kola parkranih pod mojim prozorom sa kasetofona trešti harmonika.
Danilo Kiš je preminuo u Parizu 15. oktobra 1989. godine, a sahranjen je, onako kako Balkan zna da se oprašta od svog homo sacera, prisvajanjem post mortem, u Aleji velikana na Novom groblju u Beogradu.
FLOBER, BODLER, PRUST I ŠALAMOV
Prust je bio
važniji od sna.
V. Šalamov
„Sve do Flobera, književnost je predstavljala celinu, totalitet sveta i bića; jednu od osovina života i društva, u istom značenju kao vojska, vlast, filozofija, država, porodica.
„Sa Floberom otpočinje razdoblje dekadencije koje se produžuje sve do naših dana.”4
Balzakov romansijerski metod i mimetički postupak nadmašio je Gistav Flober u romanu Gospođa Bovari, prije svega tehnikom naracije i stilom. Svakodnevni život stanovnika provincije Flober je, jedinstvenom umjetničkom kreacijom, uzdigao do univerzalne drame o smislu čovjekovog postojanja. Na svakoj stranici se osjeća njegovo majstorstvo u vođenju fabule, karakterizaciji likova, a naročito u povezivanju jezgra pripovijedanja sa epizodama. Sve potiče iz jednog centra i vraća se njemu.
„Roman, kojem stalno proriču neminovnu smrt, zapravo je previše mlad da bi umro.”5 Ovu duhovitu misao potvrđuje mnogo analitičnija: „Čini se tako da je uvjerljivost tih konvencija (realističkih, n. n.) postala ne samo privlačna svim slojevima čitatelja toga doba, nego da se ona uspjela održati sve do danas, i to na dva različita načina: s jedne strane takve su konvencije realističkog romana u velikoj mjeri obnavljali i vrhunski pisci sve do danas, a s druge su pak strane one postale gotovo neprijeporne u mnogim žanrovima trivijalne književnosti. Zahvaljujući tim konvencijama, realizam nije samo „prošla epoha”.6
Ipak, od 1857. godine, počinje silazna linija neprikosnovenog realističkog romana. Te godine objavljeni su roman Gospođa Bovari Gistava Flobera, vrhunski izraz realizma, i Bodlerova zbirka, decidna negacija književne tradicije. Kao da su se dvije epohe različitog opserviranja i razumijevanja stvarnosti i umjetnosti, susrele, a potom nepovratno udaljile. Ta godina se smatra početkom esteticizma.
„To što proza posle Balzaka nije zauvek nestala, to treba da zahvalimo u prvom redu Floberu. „Dekadentna” književnost koja je rođena s njim, traje, evo, od Flobera preko Džojsa, sve do naših dana. Svesna tog zauvek izgubljenog jedinstva, i pomirena s tim. Svesna da je osuđena na fragmentarnost, ali željna da, upravo kroz tu fragmentarnost, dâ potpunu viziju sveta i čoveka.”7
Istorijski zanimljiv je podatak da je Floberu suđeno za stvaranje nemorala.
Modernističke tehnike korišćene su u svim književnim epohama, ali su tek na razmeđu 19. i 20. vijeka postale dominantni model književnih pravaca. Autentično im je vrelo zbirka poezije Cvijeće zla (Les Tleurs du Mal) Šarla Bodlera (1821–1867), rodno mjesto esteticizma, književnog pravca nove poetike suprotstavljene realizmu, naročito u odnosu na shvatanje stvarnosti i umjetnosti. Ova se zbirka i poslije vijeka i po od svoje pojave, smatra neprevaziđenim pjesničkim djelom.
Takvom je čine umjetnička vrijednost, originalnost, tehnički i narativni postupci, virtuoznost stiha, te sklad tematike, ritma i melodičnosti. Teoretičari esteticizma posebno naglašavaju tri vrijednosti Bodlerove zbirke: njen decidan stav o autonomnosti poezije, originalnu sintezu uzvišenog stila i motiva o ljudima sa dna i njenu aktuelnost (narativnu, refleksivnu i univerzalnu) do našeg vremena.
Š. Bodler i M. Prust utemeljivači su poetike esteticizma i vrhunski izraz ove temeljne manifestacije modernizma. M. Prust je Bodlerovu virtuoznost u poeziji doveo do savršenstva u svojoj prozi, a njegov stav o autonomiji poezije, i umjetnosti uopšte, uzdigao do kultnog principa esteticizma (i modernizma) da je književnost, u stvari, jedina stvarnost. U pokušaju da preokrene odnos umjetnosti i stvarnosti, smatrao je da stvaran život ima smisla ako oponaša umjetnost i to obnavljanjem prošlosti tehnikom sjećanja. M. Prust je Bodlera smatrao najvećim pjesnikom 19. vijeka i svojim učiteljem:
„Bodler zaista nije crpio izvore inspiracije ni od jednog drugog pjesnika. Bodlerov svijet je neobična podjela vremena u kojem se pojavljuju i bilježe rijetki dani.”8
Zajedničko im je shvatanje koje je postalo credo čitavog modernizma — da je umjetnička vrijednost iznad svih drugih vrijednosti. Pored otpora na koje je nailazila njihova poetika (suđeno je i Cvijeću zla), ona je sticala poklonike, naročito među čitaocima zasićenim mimetičkim prikazivanjem stvarnosti i ljudima novog senzibiliteta u očekivanju 20. vijeka.
„Prust je svojim stavovima prema umjetnosti do te mjere istinit, da prosto liči na nevino dijete kojem je bilo dato da ustane iz željeznog kreveta u kojem se bojalo Sna i Smrti i sjedne za sto da pije čaj Vremena i Literature.”9
U tom duhu pišu i govore istoričari i teoretičari književnosti o čarobnjaku naracije, pioniru i vrhunskom izrazu modernističke proze, tvorcu koherentnog sistema u kome je umjetnost sami život ili malo iznad života i stvarnosti.
Koliko zanimljiva, toliko je originalna i tačna ocjena Varlama Šalamova (1907–1982) Prustove proze, njenog značaja i uticaja na razvoj modernizma.
„Knjiga (Vojvotkinja Guermantes, n. n.) je nestala. Ko će da čita tu čudnu prozu, skoro bestežinsku, gotovo spremnu za let u kosmos, gde su pomerene sve razmere, gde ne postoji veliko i malo? Pred sećanjem, kao i pred smrću, svi su jednaki, i pravo je autora da zapamti odeću posluge i zaboravi nakit gospođe. Ovaj roman neobično je proširio horizonte umetničke reči.”10
Prustova vojvotkinja u gulagu, u paklu Kolime, paklu „poniženja, batinanja, smrzavanja robovskog rada, trijumfa glupana, beskrajnih užasnih noći-dana i dana-noći u sibirskim rudnicima, rob dvadesetog veka, bez svedoka i bez nade, zaboravljen od sveta, gledajući oko sebe rane, smrti, pobesnele i presite vučjake koji rastržu živo ljudsko meso i pijane, besne čuvare, koji zlostavljaju, biju i ubijaju u ime ‘čudesnog optimizma i vere u budućnost’11.
HAJKA, KNjIGA I LjUDI
Postoji podzemni svet u kojem prevaranti i poluobrazovani fanatici svoje patološke fantazije prerušene u ideje serviraju neznalicama i sujevernima.
Norman Kon
„Život se zapliće, mrsi, a granice između moći i nemoći čoveka postaju nevidljive. Gde je granica između slobode i nužnosti, između plemenitih zamisli i zlih činova, ako čovek nije u mogućnosti da upravlja ukupnim životnim procesom, ako dela mimo vlastitih zamisli i izaziva neželjene posledice vlastitim činovima?”12
U suptilnoj viziji istorijskih lomova, u knjizi Upotreba čoveka, Aleksandar Tišma bilježi da su krvnik i žrtva, mučitelj i mučenik, lovac i onaj koga love, u trajnom i tajnom savezu u vječnom sukobu sa neizvjesnim i nevidljivim mrežama postojanja: umesto da u životu kao vajar ima svoju glinu, materijal za vajanje vlastite veličine, čovek se obrete u njegovim mrežama kao zarobljenik, kao prevareno biće. Bezazlenost tako postaje nehotični poraz, vera se katkad završi u nasilju, a idealne zamisli se zgušnjavaju u dogme; sjaj vrline kojoj se stremilo postaje prepreka tuđim zamislima o boljem životu. Praosnovne vrednosti kao: pravda, sloboda, jednakost, sreća čovekova i kad se ne gube sasvim bivaju plen života, upotrebe čoveka.
Postoje tehnike i postupci hajke. Hajka, kao sve što se kreće, nije imuna na prostor i vrijeme. Pored vizuelnog, ima i taj starinski, efekat larme. Dakle, najčešće je bučna, ali može jednako biti tiha i skoro nečujna. Hajka obično počinje na onom mjestu gdje se hronoptop puta prekida ili završava. Hronotop puta (putovanja) po pravilu podrazumijeva komunikaciju, to jest upoznavanje novih likova. Prekid komunikacije trenutak je kada junak, iz njemu poznatih razloga, prelazi granicu i ulazi u semantičko antipolje gdje i kada, počinje hajka. Hajka po pravilu nije organizovana, bar ne na početku. Ni njoj samoj nijesu poznati razlozi njenog nastanka. Sve počinje, skoro pa, dobronamjerno. Goniči na početku nemaju razloga da gone. Najprije, kao u kakvoj igri, oni iskreno žele da budu od pomoći onome koji nije sa njima, da mu skrenu pažnju kako ovaj ne bi svojom nepromišljenošću napravio budalu od sebe. Međutim, ako se stvari otrgnu kontroli i nepromišljenost pređe u nesmotrenost, a sve to potraje, onda počinje potraga za njim, kako sada ne bi napravio budalu od njih samih. Trenutak razumijevanja, pomirenja stalno je tu „nadohvat ruke”, ali skoro po pravilu, uvijek iznova izmiče… Pojavljuju se novi razlozi nesporazma, koji traže nova objašnjenja, a sa njima, iz neke starije hajke, „kao iz šešira”, iskaču novi hajkači kojima nije bitno ko se i zašto goni, već gonjenje sâmo.
Motiv progona i žrtve povezuje gonioce i gonjenog u neraskidivu cjelinu koja bi izgubila na značenju ukoliko bi im se putevi razišli.
Ove dvije antipodne strane u stvari su interpretacije kauzalnosti međusobne određenosti13, koja hrani i jednu i drugu. Koliko god udaljene, one su uvijek „za petama” jedna drugoj, što znači da se nalaze na manje-više istom prostoru u isto vrijeme.
Hajka označava gonjenje (heterodijegetička pripovjedačka situacija14) u cilju uništenja, kao i grupu gonilaca (homodijegetička naracija) i gonjenog (auktorijalni pripovjedač), što nas upućuje na akciju i dinamiku, to jest na hronotop promjena. Hajka je izuzetno dinamičan hronotop. Uspostavljanja pripovjedačkih situacija direktno zavise od prostorno-vremenskih odrednica. Ona funkcioniše na principu ogledala u Kući smijeha15, u kojima se realni objekti ili neki njihovi djelovi izdužuju ili skraćuju, proširuju ili sužavaju, iskrivljuju, na ovu ili onu stranu, zavisno od toga iz čije perspektive ih sagledavamo.
Književno djelo, kao hajka i ljudi „živi u prostoru i vremenu, vremenom i prostorom omeđeno, određeno, pa se, dakle, ne može govoriti o književnom delu (umetničkom delu uopšte) izvan tog prostornovremenskog konteksta, jer koliko samo delo ima uticaja na vreme i prostor, toliko i oni deluju na delo povratno, determiniraju ga, daju mu određena, katkad vrlo različita značenja”16.
Milun Lutovac
Nastaviće se
1 Roman „Grobnica za Borisa Davidoviča” Danila Kiša objavljen je 1976. godine. Preveden je skoro na sve veće jezike. O njemu su pisali neki od najpoznatijih pisaca druge polovine 20. vijeka (poput Josifa Brodskog, Milana Kundere, Đerđa Konrada, Petera Esterhazija ili Vilijama T. Volmana…). Roman „Grobnica za Borisa Davidoviča” bio je povod za jednu od najvećih polemika u istoriji srpske književnosti, iz koje je proistekla Kišova deveta knjiga „Čas anatomije”, nakon koje su objavljene „Homo poeticus” i „Enciklopedija mrtvih”.
2 Dobro bi bilo, Agatone, kada bi mudrost bila takva da iz punijeg teče u praznijega od nas (Platon, Gozba ili o ljubavi, Prevod s originala, pogovor i objašnjenja Miloš N. Đurić, Dereta, Beograd, 2003, 14).
3 Hörisch, Jochen, Teorijska apoteka, Algoritam, Zagreb, 2007, 9, 10.
4 Kiš, Danilo, Homo poeticus, „Idioti i martiri”, Globus ID Zagreb — Prosveta ID Beograd, Delo Ljubljana, 1983, 22.
5 Bel Hajnrih, O romanu, „Roman”, Nolit, Beograd, 1975, 439.
6 Solar, Milivoj, Povijest svjetske književnosti, Golden marketing, Zagreb, 2003, 223.
7 Kiš, D, Homo poeticus, „Idioti i martiri”, ibid., 23.
8 Prust, Marsel, O Bodleru, Floberu, Moranu, Oktoih, Podgorica, 1997, 135.
9 Tajić, Zorica, Pogovor, str. 265–266 (Prust, M., O Bodleru…).
10 Šalamov, Tihonovič, Varlam, Priče sa Kolime II, Marsel Prust, BIGZ, Beograd, 1987, 007, 008.
11 Kiš, D., Homo poeticus, „Umro je Varlam Šalamov”, ibid., 29.
12 Tišma, Aleksandar, Upotreba čoveka, NOLIT, Beograd, 1976.
13 „Hajku karakterizira nepromjenjiva i strašna određenost. No, ta određenost sadrži i elemete prisnosti. Ne može se zanijekati da primitivni lovci osjećaju posebnu nježnost prema svom plijenu” (Elias Kaneti, Masa i moć, „Određenost hajki”, 97).
14 Heterodijegetička pripovjedačka situacija pojačava utisak da je i čitalac dio hajke. Da i on, na momente goni, ili biva gonjen, pa i sam poprima nešto od tenzije koju nose učesnici hajke.
15 Kastels, Manuel, Moć komunikacija, prevod sa engleskog Tijana Spasić, Đorđe Trajković, Clio, Beograd, 2014.
16 Kiš, D., Homo poeticus, „Mi pevamo u pustinji”, ibid., 74.
