Hiljadu i druga noć
Tri godine nakon što mu je u Biblioteci XX vek objavljena knjiga Divlja Evropa, Božidar Jezernik kod istog izdavača objavljuje novu knjigu. Ovaj put, međutim, umjesto “klasične” autorske knjige imamo zbornik kojem je Jezernik urednik i u kojem je autor sjajnog uvodnog teksta Stereotipizacija “Turčina”. Zbornik je zapravo rezultat naučnog skupa održanog u Ljubljani u septembru 2007. godine i sastoji se od četrnaest radova (plus već pomenuti Jezernikov uvod) koji iz različitih perspektiva govore o “Turčinu” kao “značajnom evropskom Drugom”. U zborniku su zastupljeni istoričari, teoretičari, antropolozi, etnolozi, politolozi, (etno)muzikolozi, istoričari: Rajko Muršič, Ozlem Kumrular, Miha Pintarič, Nedret Kuran-Burčoglu, Peter Simonič, Žale Parla, Bojan Baskar, Alenka Bartulović, Nazan Aksoj, Aleksandra Njeviara, Bulent Aksoj, Svanobir Petan, Ajhan Kaja i Marko Šuica. Riječ je, dakle, uglavnom o slovenačkim i turskim autorima i autoricama, uz prisustvo pojedinih stručnjaka iz Poljske i Srbije. Ne treba, međutim, misliti da zbornik “pokriva” samo bilateralne kulturološko-istorijske odnose Slovenije i Turske; njegov je fokus mnogo širi i zapravo se koncentriše na proces konstruiranja “imaginarnog Turčina” kao ključnog “evropskog Drugog”.
Među knjigama koje je u skorije vrijeme objavila Biblioteka XX vek, uz navedenu Jezernikovu Divlju Evropu, u neko simboličko najbliže susjedstvo Imaginarnog Turčina zasigurno spada i Imaginarni Balkan Marije Todorove. Ne povezuju ih samo autor odnosno naslov, nego i tema te pristup temi. Žale Parla, primjerice, u svom se prilogu (“Od Bajronovog Đaura do Jezernikove Divlje Evrope. Teorija ili istorija.) bavi, između ostalog, kako i naslov pokazuje, upravo potenciranom Jezernikovom knjigom, dok se na Todorovu pozivaju, recimo, Peter Simonič i Alenka Bartulović.
U očima Zapadnjaka, kaže Božidar Jezernik, na početku svog uvoda, “Turčin” nikada nije imao samo jedno, već “uvek više različitih lica, koja su se menjala tokom vremena.” Zanimljivo je pratiti kako se u različitim evropskim zemljama i kulturama kroz vrijeme mijenjao odnos prema Turskoj i Turcima, u zavisnosti i od toga, recimo, je li riječ o dominantno katoličkim ili dominantno protestantskim zemljama. Isto tako, mnogo toga je zavisilo od konkretne moći Osmanskog carstva u određenim istorijskim periodima. Makar istorijske analogije nisu uvijek najsretniji alat za razmišljanje o sadašnjosti, neke paralele sa savremenom dnevnom politikom, naročito u kontekstu (ne)sklonosti pojedinih evropskih zemalja za prijem Turske u punopravno članstvo Evropske unije nameću se same od sebe.
Tekstovi u knjizi listom su odlični, a “favorite” će valjda skoro svaki čitalac nalaziti prema sopstvenim afinitetima. Mnogima će zasigurno biti posebno interesantni prilozi Bulenta Aksoja (Muzija Osmanlija viđena zapadnjačkim očima) i Svanibora Petana (Alaturka-alafranga kontinuum na Balkanu. Etnomuzikološke perspektive). Potonji se, između ostalog, oslanja na čuveni film Adele Peeve Čija je ovo pjesma? pišući o “transetničkoj podeli estetskih vrednosti: zvučnih pejzaža obeleženih prepoznatljivim melodijskim kalupima, ritmičkih obrazaca, upotrebe specifičnih tonskih boja i načina izvođenja” te naglašavajući potrebu da se uradi više “u pogledu transetničkog proučavanja balkanske muzike.”
Posljednji tekst u knjizi potpisuje beogradski istoričar Marko Šuica. Rad nosi naslov Percepcija Osmanskog carstva u Srbiji. Autor se tu uglavnom bavi “slikom Turaka u državnim praznicima” odnosno “Turcima u udžbenicima istorije”. Analizirajući Sretenje i Vidovdan, prvi praznik kao sjećanje na Prvi srpski ustanak, potonji kao sjećanje na Boj na Kosovu, Šuica detektuje dva doživljaja Osmanskog carstva i “Turčina” što ih simboliziraju ova dva praznika. U kratkoj analizi udžbenika, ukazuje se pažnja, ne toliko na eventualne netačnosti, koliko na neprilagođenost sadržaja određenom učeničkom uzrastu. Na samom početku svog priloga, Šuica primjećuje da je “jedan od najdrastičnijih primera banalizovane i devijantne predstave o Osmanlijama/Turcima bila monstruozna ideja da je rat u Bosni 1990-ih godina novi obračun Srba sa Turcima”. Podsjeća tu Šuica i na zloglasnu Mladićevu izjavu u Srebrenici o osveti poslije bune protiv dahija. Na kraju teksta pak, koji je igrom slučaja i kraj cijele knjige, autor pominje i “neke znake promene percepcije Turaka u pozitivnom smislu”. Primjer koji navodi tiče se “atraktivnosti turske mediteranske destinacije” koja je u posljednje vrijeme u većoj mjeri privukla i srpske turiste. “Iskustva porodičnih letovanja uticala su na promenu okoštalih predstava, bar onih o modernoj sekularnoj Turskoj. Predrasude i slike o današnjim Turcima, upravo one, koje su bile kreirane na temeljima utvrđenih stereotipa o patnjama srpskog naroda pod Osmanlijama, počele se da se menjaju zahvaljujući predusretljivim i uslužnim ugostiteljima i trgovcima.”
Šuica je svoj rad pisao prije nego je turska televizijska serija 1001 noć gotovo nezapamćenom popularnošću poharala cijeli balkanski prostor. U Hrvatskoj, recimo, već mjesecima žurnalistički fenomenolozi pišu o činjenici da je upravo ovaj TV-proizvod dokinuo više negativnih stereotipa o Turskoj i Turcima od svih ljetovanja i Orhana Pamuka zajedno. Televizijski efekti su, međutim, kratkog daha. Hiljadu i jedna noć brzo prođe, a onda ona hiljadu i druga zna biti još mračnija. Bilo bi dobro kad bi Jezernikov Imaginarni Turčin potaknuo neku sličnu konferenciju i neki sličan zbornik gdje bi se o različito imagiranim “Turcima” na Balkanu (samo u Bosni, recimo, ima nekoliko različitih, dijametralno suprotnih načina, imaginiranja “Turaka”) raspravljalo s podjednakom kompetencijom i s podjednakom širinom tema.
Muharem Bazdulj
