(Mirjana Sekulić, Španija Miloša Crnjanskog, Kragujevac: Filološko-umetnički fakultet, 2019, 295 str.)
Monografska studija Španija Miloša Crnjanskog autorke Mirjane Sekulić objavljena je 2019. godine od strane Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu i predstavlja izmenjenu verziju doktorske disertacije pod naslovom Slika Španije u putopisima i novinskim člancima Miloša Crnjanskog, odbranjene na istom fakultetu 2012. godine. Utemeljena na teorijskim perspektivama koje pripadaju području imagologije, discipline koja se bavi proučavanjem slike jednog naroda u književnom stvaralaštvu drugog naroda, ova monografija daje vrlo dubok i sveobuhvatan uvid, ne samo u formiranje slike Španije u putopisnim tekstovima Miloša Crnjanskog, već i u problematiku upoznavanja i opisivanja strane kulture kao takve.
Obim publikacije je 295 strana i čini je dvanaest celina, a neke od njih podeljene su na više manjih. Prva tri dela predstavljaju teo- rijski okvir za kasniju analizu putopisnih tektova Miloša Crnjanskog, te se u prvom delu daje istorijat imagologije i definiše njen predmet (7–53), u drugom se razmatra imagološki potencijal putopisnih tekstova (55–67), dok se u trećem delu imagologija posmatra u kontekstu intertekstualnih teorija (69–81). Četvrti deo sadrži hronologiju Crnjanskovog putovanja u Španiju 1933. godine, te razmatra
uloge u kojima se pisac na tom putovanju našao, kao novinar, stranac, putnik i turista. Pored toga, ovaj deo sadrži analizu društveno-istorijskog i političkog konteksta u Španiji tog doba, a posebna se pažnja poklanja generacijama španskih intelektualaca koji su bili aktivni na političkom i kulturnom polju za vreme Crnjanskove posete (83–153). U narednim celinama razmatraju se različiti elementi španske kulture i njihova uloga u konstruisanju celovite slike o Španiji i španskom identitetu u tekstovima Crnjanskog. Najpre se razmatra uloga religije, koja ima ključnu ulogu u sukobu između tradi- cionalnih vrednosti i modernih tendencija koje su bile sve snažnije u Španiji tog doba (155–168). Zatim se posmatraju stereotipne slike koje svaki putnik ili turista vezuje za Španiju, a čiji se značaj ogleda u tome što putopis nastaje kao mešavina te unapred stvorene slike i stvarnog kontakta sa stranom zemljom i njenom kulturom (169–173).
Tako se najpre daje uvid u značaj i kompleksnost koride i toreadora (175–191), zatim flamenka i španske muzike (193–205), i konačno hrane i banketa koji u širem kulturnom kontekstu predstavljaju simbolički čin (207–221). U desetom delu, autorka se bavi konceptom intraistorije koji je razvio istaknuti španski intelektualac Migel de Unamuno, čija se shvatanja suštine jednog naroda i kulture kao zbira anonimnih životnih priča koje nisu deo stranica zvanične istorije znatno poklapaju sa stavovima koje u svojim putopisima izlaže Crnjanski (223–244). U pretposlednjem delu monografije govori se o prevođenju i različitim tehnikama navođenja španskih izraza u putopisima (245–254), dok je poslednja celina posvećena rasvetljavanju Crnjanskove težnje da spozna pravu, autentičnu Španiju, ali i svesti da se jedna zemlja ne može za kratko vreme doživeti u svoj svojoj kompleksnosti, što dovodi do zaključka da piščevi utisci ne govore o jednoj, već više različitih Španija (255–267).
U prvom delu monografije govori se, kao što je pomenuto, o imagologiji kao disciplini koja predstavlja neizbežnu teorijsku osnovu za tumačenje putopisne književnosti. Najpre je dat istorijat termina koji se razvio pedesetih godina 20. veka iz potrebe da se komparatistika oslobodi pozitivističkog nasleđa koje je utemeljeno na istraživanju uticaja. Termin su proučavaoci književnosti preuzeli iz psihoanalitičke terminologije kako bi govorili o slici stranog u književnim delima. Pod okriljem ove discipline otvorile su se nove teorijske perspektive kada je u pitanju analiza predstave koje formiramo o drugom narodu, njegovoj književnosti, kulturi itd. Nakon definisanja termina, autorka ove monografije pruža uvid u prve imagološke
škole u okviru kojih se naglašava važan uticaj slike drugog naroda na strukturu i značenje književnog dela. Prva imagološka škola, pod vođstvom Huga Daserinka, naišla je na brojne zamerke zbog bavljenja opisnim analizama i nedostatka jasnih teorijskih osnova. Međutim, poslužila je kao polazište za dalji razvoj imagologije. Pod okriljem druge škole koju pokreće Danijel-Anri Pažo, imagologija polako prevazilazi puka nabrajanja o slici drugog i stvara sistematičniji pristup. Takođe, u ovom delu je istaknuto da imagologija u nekim svojim aspektima izlazi iz okvira proučavanja književnosti, te da je jedna od njenih najvažnijih odlika interdisciplinarnost.
Nadalje, govoreći o definisanju predmeta imagologije, autorka ove monografije analizira nacionalne karaktere, sliku drugog, kao i predrasude i stereotipe koji neizbežno utiču na formiranje slike o stranoj kulturi. Kada su u pitanju nacionalni karakteri, navodi da prava imagologija nastaje tek kada dolazi do njihove dekonstrukcije šezdesetih godina prošlog veka, odnosno nakon što je odbačena ideja o njima kao činjenicama i nakon što je prihvaćeno da one treba da budu predmet istraživanja, a ne sredstvo tumačenja. Dakle, pod snažnim uticajem poststrukturalističkih ideja koje počinju da se razvijaju u ovom periodu, zadatak imagologije postaje da nacionalni karakter, kao i sliku drugog tumači kao konstrukt, konvenciju, odnosno kao subjektivnu i promenljivu kategoriju. Imagologija ne nastoji da prikaže kakva je jedna nacija, već kako je ona prikazana u književnim delima, te se naglašava da je, u analizama drugog, posebno važno ne zapasti u iluzije referencijalnosti. Posebnu ulogu u imagologiji, kako se ističe, imaju i stereotipi i predrasude, jer predstavljaju unapred data i ukorenjena mišljenja na osnovu kojih se stvara slika o određenoj kulturi. Zadatak imagologije, u tom smislu, jeste da postavi pitanje da li određeni stereotip zaista na pravi način opisuje određeni narod, odnosno da istraži njegovu verodostojnost, delovanje i uticaje. Pored toga, zajedno sa dekonstrukcijom nacionalnih karaktera, rađa se i svest da slike Drugog nisu statičke i fiksirane, već da se razvijaju u interakciji sa drugim. Oslanjajući se na teorije Cvetana Todorova, Jozefa Leersena i Danijela-Anrija Pažoa, autorka iznosi zaključak da slika Drugog nastaje onda kada jedno ja postane svesno drugog, te da je centralna ideja imagologije dijalektičko-diferencijalni identitet, ideja koja je potekla iz stalnog poređenja nas i drugih. Nakon što su definisane osnovne postavke imagologije, u drugom delu studije razmatra se imagološki potencijal putopisnih tekstova.
Putopisi, kao tekstovi koji se zasnivaju na susretima kultura, predstavljaju pravi primer tematizacije susreta sa Drugim, te su izuzetno pogodni za analizu iz ugla imagologije. Nadalje, ovaj deo sadrži istorijat putopisa kao forme koja se nalazi negde između stvarnosti i fikcije, jer se, s jedne strane, udaljava od drugih književnih žanrova, dok se sa druge služi književnim sredstvima u predstavljanju stvarnosti, te tako tekst ne mora u potpunosti da korespondira stvarnosti koju opisuje.
Pored toga, ističe se da se u putopisu radi o ličnoj pripovesti, a ne o objektivnom opisu, te on tako podrazumeva sliku Drugog kao reprodukciju koja je povezana sa svešću autora, odnosno propuštena kroz filter njegovih doživljaja. Ovde se, dakle, može videti kako se definicija i svrha putopisne književnosti menja zajedno sa dominantnim teorijskim perspektivama druge polovine 20. veka. Na putopisnu književnost tako
značajno utiču i nove teorije identiteta, prema kojima se on više ne posmatra kao fiksiran i nepromenljiv, već se neprestano konstruiše i rekonstruše u odnosu prema Drugom. Takođe, dolazi do izražaja i odlika putopisa da utiče na formiranje svesti o različitosti, jer opisivanje druge kulture pre svega i počiva na razlikama.
Poslednji deo koji se bavi definisanjem imagologije istražuje njenu povezanost sa teorijama intertekstualnosti. Kao što je napomenuto, putopisna književnost, kao i sama imagologija, menjaju se pod
uticajem strukturalističkih i poststrukturalističkih teorija, te je jasno da se putopisi ne mogu posmatrati odvojeno od svesti o sveopštoj povezanosti tekstova kao mozaika citata. Posebno se ističe veza između intertekstualnih teorija i teorija recepcije, jer se uslov da se razviju intertekstualne veze nalazi u kulturnom nasleđu čitalačke publike. Iz tog razloga, i putopisna književnost umnogome zavisi od horizonta očekivanja, koji predstavlja merilo spremnosti i kompetencije čitalačke publike da prepozna i prihvati elemente različitih
tekstova koji su utkani u putopisni tekst. Još jedna od odlika putopisnih tekstova u kojoj se ogleda njihova veza sa intertekstualnim teorijama jeste heterogenost diskursa, jer sadrže podatke iz različitih oblasti. Svi ti različiti diskursi međusobno se ukrštaju i prelamaju u dijalogu sa drugim tekstovima date kulture. Posebno važna uloga intertekstualnosti ogleda se i u činjenici da citati i aluzije na druge tekstove utiču na legitimitet putopisa, te pisac uz njihovu pomoć nastoji da uveri čitaoca da ono što piše nije samo njegovo mišljenje i
na taj način svom tekstu daje dimenziju objektivnosti. Konačno, istražena je i veza između intertekstualnosti i stereotipa, gde je posebno važno istaći da, bez obzira na to što postoje stereotipne slike vezane za svaku kulturu ili narod kao opšteprihvaćena mišljenja, predstave Drugog često ne upućuju na određeni narod, već na ranija pisanja o tom narodu. Kako je autorka u ovom delu studije jasno pokazala, teorije intertekstualnosti imaju veliki značaj za razvoj imagologije, te povezivanje ove dve oblasti može doprineti širem razumevanju slike drugog naroda u putopisnoj književnosti.
Nakon iscrpne teorijske osnove, ostatak studije posvećen je Crnjanskovoj poseti Španiji i njegovoj analizi španske kulture. Ono što se može posebno istaći u vezi sa kvalitetom i dometom ovih istraživanja jeste činjenica da autorka u svakom aspektu ove studije uzima u obzir širi kontekst, te se slika Španije kod Crnjanskog neprestano dovodi u vezu sa mnogobrojnim drugim tekstovima i studijama, naročito kada je u pitanju prikaz društveno-političke situacije u Španiji toga doba. Četvrti deo putopisa posvećen je Crnjanskovoj poseti Španiji 1933. godine, te je data hronologija događaja kojima je pisac prisustvovao, kao i fotografije koje su tada nastale. Pored toga, ovde se govori i o stvaranju modernog putopisa, kao i o kulturnom i političkom kontekstu koji je dočekao Crnjanskog. Nadalje, razmatra se uloga koju je pisac imao prilikom svoje posete, s obzirom na to da je tamo otišao kao novinar, sa ciljem da se pokaže kako je slika Španije u njegovim putopisima višestruko uslovljena kontekstom u kom tamo odlazi. Kako autorka navodi, Crnjanski u Španiju odlazi pre svega kao novinar sa ciljem da izveštava o političkoj situaciji u zemlji. Međutim, ta uloga neprestano se sukobljava sa njegovom željom i potrebom da spozna i otkrije suštinu Španije. Kako je dalje istaknuto, Crnjanski se umnogome razlikuje od predstave stereotipnog turiste, koga, kako ističe Cvetan Todorov, zanimaju samo utisci koje neka zemlja ostavlja na njega, ali ne i sama zemlja kao takva i taj narod. Kod Crnjanskog, s druge strane, utisci predstavljaju samo polaznu tačku u nastojanju da se prodre do same srži jedne kulture. On se, takođe, dosta razlikuje od drugih novinara, naročito po tome što je svestan da se tokom kratkog boravka u Španiji ne može proniknuti u suštinu političkih sukoba, te tako ima kritičan stav prema površnom beleženju skandala i zanemarivanju mirne stvarnosti španskog naroda. Kroz njegove tekstove jasno je da ga zanima pojedinac, a ne političke partije i ideje. Kako je fokus ovog dela monografije čitav kontekst u kome se Crnjanski našao prilikom svog odlaska u Španiju, on sadrži mnogo informacija o društveno-istorijskoj situaciji ove zemlje tridesetih godina prošlog veka. Posebna pažnja posvećena je španskim intelektualcima koji su imali veliki uticaj na društveni i politički život ovog perioda. Među njima se posebno izdvajaju Migel de Unamuno, Hose Ortega i Manuel Asanja, koji su bili aktivni za vreme Crnjanskove posete Španiji. Istaknuta je i razlika dveju generacija intelektualaca – dok je prvu odlikovala neka vrsta zakasnelog romantizma, druga je težila ka širenju kulture u procesu evropeizacije. Takođe, dat je uvid u odnos koji je Crnjanski imao prema narodnim masama koje su predstavljale drugu stranu Španije i koje su za njega bile nepravedno marginalizovane i politički zanemarene. U masama se, prema Crnjanskom krije duh prave Španije, te iznosi stav da je vreme da se političari okrenu narodu koji je zanemaren. Konačno, nakon analize političke situacije, razmatra se uloga stereotipa i mitova kojima stranci često definišu Španiju, a to su na prvom mestu likovi iz književnosti, Don Kihot i Sančo Pansa. Ovi likovi su značajni ne samo u pogledu kulturnog nasleđa, već i kao nosioci ideja koji postaju simboli određenih društvenih tendencija. Dok je Kihot simbol istrajnosti u odbrani ideala, te se tako poistovećuje sa intelektualcima idealistima, poput Migela de Unamuna, realista Manuel Asanja predstavljen je kao otelovljenje Sanča Panse. Na ovaj način, kako zaključuje autorka, Crnjanski prikazuje kako su dva fiktivna lika prerasla u mit i iz sveta književnosti prešla u stvarni.
Peti deo monografije posvećen je raspravi o modernizaciji Španije, koja se odvijala krajem 19. i početkom 20. veka i koja je zahtevala dubinsku sekularizaciju. Kada je u pitanju uticaj crkve, Španija je bila podeljena na sever i jug, te je tako severni deo Španije bio znatno religiozniji od južnog. Posebno važan element u sukobu između tradicije i modernizacije bila je negativna usmerenost politike Druge republike prema Crkvi, te nastojanje da se iskoreni katolicizam. Međutim, ovde se postavlja i pitanje prirode religioznosti u Španiji, jer, kako autorka navodi, tekstovi Crnjanskog pokazuju da nije sasvim jasno da li se tu zaista radi o dubokoj veri, ili o površnoj religioznosti zasnovanoj na broju crkvenih građevina. Bilo kako bilo, snažan uticaj katolicizma na sve aspekte života u Španiji ne može se zanemariti, te se u tekstovima Crnjanskog javlja ideja o Crkvi
kao panoptikumu, odnosno fukoovskom zatvoru, u okviru koga pojedinac ne može znati da li ga posmatraju, ali mora biti siguran da je to moguće. Ovde se, dakle, naglašava da je sukob tradicionalnog i modernog na više nivoa uticao na zbivanja u Španiji, što je jasno pokazano i u tekstovima Crnjanskog.
Od šeste do devete celine ove monografije razmatraju se različiti elementi španske kulture na osnovu kojih je Crnjanski oblikovao svoju sliku Španije. Kako su putopisni tekstovi mešavina zamišljanja unapred i percepcije prilikom susreta sa stranom kulturom, oni svakako predstavljaju izuzetno važan element putopisne književnosti.
Na prvom mestu, autorka navodi putničke motivacije za obilazak Španije, ističući da se mit o Španiji kao jednoj nepredvidljivoj zemlji strasti i avantura stvara u 19. veku, ali da je proces modernizacije polako počeo da je izjednačava sa ostatkom Evrope. Ipak, interesovanje za autentičnu Španiju nije jenjavalo, te je turizam ostao neraskidivo povezan sa tradicijom, a kao naročito značajni elementi kulture izdvajaju se korida, flamenko i španska kuhinja. Kada je u pitanju korida, Crnjanski jasno dočarava sukob između očekivanja i stvarnosti, jer Španci uglavnom ne žele da ih stranci smatraju obožavaocima borbe s bikovima. Nadalje, posebno su važne Crnjanskove analize njenih socioloških i psiholoških aspekata, koje autorka ove monografije upoređuje sa stavovima drugih teoretičara, te tako pruža jednu širu sliku o koridi kao važnom elementu španske kulture. Flamenko se, s druge strane, održao kao opšte mesto u španskoj kulturi, iako je
vremenom menjao svoju društvenu ulogu. Međutim, njegov istorijat, kao i njegove suštinske odlike prilično su kompleksni, jer je ovaj ples, s jedne strane, izraz autentične Španije i španskog karaktera, a s druge predstavlja izmišljenu tradiciju koja se komercijalizuje u turističke svrhe. Ovaj spoj tradicije i modernizacije izuzetno je važan u putopisima Miloša Crnjanskog, te pronalaženje arhaičnih elemenata u modernizovanoj Drugoj španskoj republici predstavlja tipičan imagotip u njegovim putopisima „U zemlji toreadora i sunca”. Ono što je, takođe, posebno karakteristično za putopise jeste to da se Crnjanski kroz tekstove predstavlja kao putnik sa određenim predznanjem o Španiji, ali vremenom, u kontaktu sa Drugim, produbljuje i prevazilazi stereotipe. Konačno, deo monografije posvećen je hrani kao simboličkom činu, kroz koji se upoznaje i shvata jedna kultura. Hrana je povezana sa društvenom istorijom kroz kodifikovani svet čula, te se
tako preko nje usvaja identitet jedne zemlje. Crnjanskovi opisi hrane su posebno zanimljivi, jer se tu vrlo upadljivo vide razlike između očekivanja i stvarnog susreta sa Španijom – očekivanja neobične i egzotične hrane završila su se pronalaženjem sličnosti između španske i srpske kuhinje.
U desetom delu ove studije istražuje se povezanost shvatanja Crnjanskog u vezi sa upoznavanjem strane zemlje i koncepta intraistorije koji je definisao Migel de Inamuno. Intraistorija je koncept koji stoji u opoziciji sa zvaničnom istorijom, te se nasuprot političkim i društvenim krizama bavi svakodnevicom, životom običnih ljudi koji nije deo stranica zvanične istorije, a zapravo je ključan za upoznavanje jedne kulture. Kao i Unamuno, Crnjanski je težio ka tome da spozna suštinu prave, autentične Španije, i bio je svestan da je neće pronaći u stereotipnim slikama i aktualnim političkim dešavanjima, već isključivo u dodiru sa običnim ljudima. Tako je za njega Španija izdaleka predstavljala haotičnu zemlju, dok je u bliskom susretu s njom otkrio njenu mirnu realnost. Pretposlednji deo posvećen je analizi španskih reči i izraza u putopisima Crnjanskog, gde se one javljaju u različitim oblicima – negde su date u originalu, negde prevedene, negde su bliže objašnjene, a negde ne. Situacije u kojima su strane reči date u originalu, bez prevoda, mogu se objasniti potrebom za elementom začudnosti, ili oneobičavanja, koje ukazuje na različitosti među kulturama, kroz koje se i formira slika o Drugom. Međutim, u tekstovima Crnjanskog istovremeno postoji i sasvim suprotna tendencija, a to je da se prepozna sopstveno u stranom, te da se smanji udaljenost između dve kulture.
Poslednji deo monografije, kao svojevrsni zaključak sumira tendencije prisutne u putopisima Miloša Crnjanskog, u kojima se spajaju naizgled nespojivi elementi. Kako autorka ove monografije zaključuje, u njegovim tekstovima se mogu pratiti ideje koje sežu od istorije do intraistorije, stereotipi i dekonstrukcija svakodnevice, potraga za tradicijom i priznavanje tragova modernizacije. Na taj način, kroz preispitivanje različitih elemenata španske kulture, zaključuje se da prava Španija koju je Crnjanski nastojao da pronađe ne može biti jedna jedina, već da se njegovi utisci razlažu na više istovremeno postojećih Španija.
Kroz vrlo temeljan pristup koji pruža vrlo širok kontekst u okviru kojeg se posmatraju putopisi Miloša Crnjanskog, ova monografija predstavlja dragocen prikaz, kako piščevih utisaka o Španiji, tako i suštine susreta sa Drugim. Kroz teorijsku osnovu o imagologiji i formiranju slike o Drugom, studija pruža odlično polazište za dalja istraživanja na tom polju, ali se istovremeno i vrlo studiozno bavi konkretnim tekstovima koje prikazuje u svoj njihovoj kompleksnosti.
Milica Stanković
Univerzitet u Kragujevcu
Filološko-umetnički fakultet
Centar za proučavanje jezika i književnosti
Lipar / Journal for Literature, Language, Art and Culture / Year XXI / Volume 73
