Između poetike i politike (Between Poetics and Politics) Međunarodni skup pisaca (International meeting of writers) Beograd, 15-17. jun 2005. godine Centar za kulturnu dekontaminaciju Priredila Mirjana Miočinović u saradnji sa Vladimirom Tupanjcem i Aleksandrom Savanović XI dio
Vladimir Arsenijević: Mnogi autori sa prostora bivše Jugoslavije bivali su prevođeni i objavljivani u inostranstvu, ali je samo jedan imao istinski uspeh. Reč je o Aleksandru Hemonu. Njegova knjiga Pitanje Bruna, mislim u izdanju ”Pikador”- a u Americi, je knjiga koja je postigla veliki uspeh u SAD i u mnogim evropskim zemljama. Nakon toga A. Hemon je objavio roman Nowhere man koji takođe nailazi na veoma snažnu kritičku, ali i čitalačku recepciju… A. Hemon uz to piše za dosta uglednih časopisa kao što je The New Yoker…
Aleksandar Hemon: Hvala vam, hvala svima što ste me pozvali. Ja sam jedan od onih koji smatra Danila Kiša svojim učiteljem. O tome ću sad da govorim, iako ga, naravno, nikad nisam sreo jer sam mlađi. To znači kad se nađem u situacijama koje mi postavljaju pitanja vezana za moje pisanje ili ono što ja radim, da mi onda njegov opus pomaže da razrešim ta pitanja. Recimo, nedavno sam bio na nekom festivalu… u Francuskoj. Bio sam na panelu sa jednim ruskim i jednim ukrajinskim piscem, i moderator je bio urednik nekog francuskog književnog časopisa. I onda je on za sve nas dao neki uvod, ispričao o knjigama, citirao je malo iz kritičkih prikaza i čak pročitao malo iz knjige… Nakon što je dao taj uvod o mom književnom radu, okrenuo se prema meni i pitao: kakva je situacija u Bosni. Mene je to pogodilo na više načina. Onda je pitao Ukrajinca, Rusa kakva je situacija u Rusiji. Što on nije pogledao na internet, to ja nikad neću znati, možda nije stigao internet do Francuske da se znaju vesti iz Rusije i Bosne. Nije to toliko bitno. To mi ukazuje na nekoliko stvari s kojima sam ja kao pisac i čovek iz BiH koji živi u inostranstvu morao da se sučeljavam. Prvo je ovo, da sa stanovišta Zapada, bar tog francuskog moderatora, poetika ili estetika koju možda upražnjavam ili sa sobom donosim, je drugorazredna. To jest, istorijsko iskustvo na koje smo mi iz Istočne Evrope osuđeni, diskvalifikuje našu poetiku. Mi smo osuđeni na politiku. Da biste uopšte govorili o poetici, što se nije desilo tada jer sam morao da govorim o političkoj situaciji u Bosni, mora da se položi ispit iz politike. Taj istorijski invaliditet, ako ima takva reč, mi smo poetski ili estetski invalidi zato što smo izmučeni istorijom, i tek treba da se desi 100 godina demokratije ili nešto slično da bismo onda mogli da pričamo o poetici. Dakle, on je dao uvod za mene i za ovog ruskog, ukrajinskog pisca, govorio o našem književnom radu, da bi pokazao da smo kvalifikovani da govorimo o politici. Jer, kao, učestvujemo, nešto znamo o tome. To je, naravno, uvredljivo i to je nešto što je teško za pisca. Jer, ja sam primarno pisac i vjerujem da bi, recimo, svaki sarajevski taksista jednako ili bolje bio u stanju da objasni političku situaciju u Bosni svakom zainteresovanom.
S druge strane, to je sindrom jednog koncepta kulture koji je u Francuskoj, iako je navodno napredna, još uvek prisutan. Nacionalne kulture, u kojoj pisac prvenstveno predstavlja kulturu, tj. naciju. I predstavlja je u nekim estetskim terminima, ali to je manje-više kvalifikacija za političko predstavljanje. Kao što svi znamo, nevjerovatan je broj piskarala ovdje koji su piskarali desetljećima da bi onda završili u raznim vladama i genocidnim projektima. Sve je to bila kvalifikacija za buduće političke projekte. Drugim riječima, književnost je kao obdanište za političke radnike. Ovo je mala digresija, ali ja mislim, uputna je. Nedavno mi je dopao u ruke Zbornik Udruženja književnika Srpske. Republike Srpske. Riječ Republika iz nekog razloga nije dobrodošla. I to je naravno antologija raznovrsnih zločinaca, od Vojislava Maksimovića, Vučurovića, do naravno perjanice Udruženja književnika Srpske Radovana Karadžića. I ima izvoda iz njihovih dijela, Nikola Koljević… i onda na jednoj stranici izvod iz biografije. Biografija Radovana Karadžića nijednom riječju ne pominje njegov politički rad. Zadnja rečenici kaže: U zadnje vrijeme živi i stvara na nepoznatom prebivalištu. Šta stvara to, svi znamo šta je stvarano. Međutim, to je još jedan simptom te situacije u kojoj je književnost i politika. Za takve ljude su potpuno nerazdvojni. Zapravo, to je ista stvar. I ta pisanija, naravno, sva su politički obojena na raznovrsne načine, od ponovnih raspredanja o kosovskom mitu, do pjesama o Sarajevu kao mraku i kalu, i pjesama o zavičaju gdje uvijek teče bistra voda. Ta situacija je slična onoj s kojom je Danilo Kiš morao da se bori, ja pretpostavljam. Budući da ga smatram učiteljem, onda ima dosta projekcije u svemu, čitavoj toj situaciji. Zamišljam da je imao probleme koje ja imam. Dakle, situacija u kojoj s jedne strane kao pisac imam potrebu da ustanovim svoj poetski i estetski legitimitet, da me ne smatraju kao glasnika iz Istočne Evrope koji lijenim Francuzima ili bilo kome objašnjava situaciju u Bosni kroz metafore, što se njih tiče. S druge strane, imam izvesnu moralnu i etičnu odgovornost kao građanin i kao pisac prema onome što se dešavalo na ovim, ili bilo kojim prostorima.
Dakle, kako pomiriti tu poetiku i politiku, kako ne završiti objašnjavajući raznovrsnim strancima šta se dešavalo, koja je politička situacija i koji su mogući modeli angažmana, a u isto vreme kako da definišem svoju poetiku koja ne zavisi od političke situacije. Ono što se dešava naročito na zapadnim tržištima, čak su i te vijesti iz istočnih zemalja zanimljive…
Ono što je meni najvažnije kod Kiša, to je da Kiš uspjeva da pomiri upravo tu poetiku i politiku, na način koji ne kompromituje ni poetiku, ni politiku takoreći. Ja mislim da je u tome ključni tekst, ključni tekst na mnogo načina, priča „Enciklopedija mrtvih“, pa sam ja o tome htio malo da govorim. U osnovi, moja poetika i politika su izvedeni iz te priče na različite načine, uključujući projekciju. Priča „Enciklopedija mrtvih“ sastoji se od obilja detalja od kojih je sastavljen ljudski život, pri čemu se nikada ništa ne ponavlja u istoriji ljudskih bića. Sve što se na prvi pogled čini da je isto, jedva da je slično.
Svaki čovek je zvezda za sebe, sve se događa uvijek i nikad, sve se ponavlja beskrajno i neponovljivo. Kišovska teleologija je izgrađena na neprocenjivosti individualnog ljudskog života. Dakle, apsolutna vrijednost pojedinca ključna je premisa njegove poetike, te tako i njegove politike. Ovo je politička filozofija. Ta neprocjenjiva vrijednost je neupitna… i zbog toga je ovo važno, ne zavisi od identiteta pojedinca, od nacije, rase ili spola. Drugim riječima, nijednom čovjeku ne treba ideološka legitimacija da bi imao pravo na život ili slobodu, ili priču u kojoj je on glavni lik. Očigledne su političke implikacije ove premise i u „Enciklopediji mrtvih“. On, naravno, spominje da je knjiga Enciklopedija mrtvih, ne njegova, nego ona knjiga koja se nalazi u biblioteci u Švedskoj, nastala posle 1789, dakle posle Francuske revolucije. Poetičke implikacije su neodvojive od političkih i posledica su te premise prevedene u narativnu formu. Ja predajem tu priču svojim studentima kad predajem tzv. kreativno pisanje u Americi; objasnim im, naravno, političku filozofiju, ali to je njima manje važno: narativna forma, nizanje detalja, montaža sitnica koja konstituiše taj život, ti naizgled neponovljivi i beznačajni detalji su ono što se izgubi kad se ubije ljudsko biće. Dakle, ta neprocenjiva vrednost ljudskog bića pokazana je u tom nizanju detalja. Narativna forma je posledica, odnosno poetska forma je posledica te političkofilozofske premise.
Mi još uvijek čekamo na političko uređenje i sigurno ćemo se načekati, koje proizilazi iz te radikalne, humanističke teleologije. Međutim, u Kišovoj priči na izvestan način su te utopijske mogućnosti zamišljanja sveta u kome je pojedinačni ljudski život centralna, temeljna jedinica vrednovanja. U „Enciklopediji mrtvih“, kroz te poetske operacije, to je dovedeno do svoje logičke krajnosti. Ako se, naime, ljudski život sastoji od obilja neponovljivih detalja, taj život je aksiomatski neprocenjiv, stoga sledi, citiram Kiša, „da ne postoje u ljudskom životu beznačajne stvari i hijerarhija događaja“. Otuda je za Kiša istorija i knjiga mrtvih, „suma ljudskih sudbina, sveukupnost efemernih zbivanja“. Istorija koja je suma ljudskih sudbina ili sveukupnost efemernih zbivanja drugačiji je koncept istorije od nacionalne istorije ili istorije nacije, što naravno uključuje i nacionalističku istoriju. Nacionalna istorija nije suma ljudskih sudbina nego je priča o sudbini nacije, i nije priča o sveukupnosti efemernih zbivanja, nego je priča o velikim događajima u stvaranju nacije, od nastajanja, pa uvijek ima san, pa se onda bude, onda dolaze osvajači, pa se onda opet bude, i sve tako. Postoji narativna forma nacionalne istorije. Što će reći da u istoriji nacije kao narativne forme postoji hijerarhija događaja, dakle neki događaji su važniji od drugih, i u trenutku kad se pojedinačni ljudski život organizuje na bazi te etnoidentitetske nacionalne istorijske hijerarhije, u tom trenutku je taj život progutala ideologija nacionalizma. Ja govorim o nacionalizmu, jer to nas sad mori. Naravno, sve ovo je primenljivo na izvestan način, u velikoj meri svi o tome sve znamo, na drugu moru 20. vijeka, kolektivističku moru komunizma. Ideologija nacionalizma kao i ideologija komunizma je priča o kolektivu, dakle nikad o pojedincu. Mislim da je savršeno jasno u kakvoj je koliziji Kišova poetika ili politika sa konceptom istorije koja dominira na ovim prostorima. Na isti način na koji je nacionalna istorija locirana u pojedincu, drugim riječima, ja sam pripadnik mnogih naroda, ali da sam, recimo, pripadnik jednog naroda, ja kao pripadnik tog naroda u sebi nosim deliće te istorije. Ta istorija govori o meni, ali ja ništa ne govorim o toj istoriji.
Dakle, kolektivna istorija je razbijena na pojedine čestice i treba da bude suma tih čestica da bi to imalo ikakvog smisla. Moja istorija nije vidljiva u svemu tome. Na isti način pisac predstavlja nacionalnu istoriju, ili nacionalnu književnost. Ono što se dešava u konceptu nacionalne književnosti je izvestan paradoks u kojem je nacionalni književnik istovremeno avangarda te nacije jer nekako prepoznaje da spavaju, recimo kao što je prepoznavao Dobrica Ćosić, ili mnogi drugi, pa je morao da budi taj duh. Da šamara nacionalno biće. Istovremeno je tipičan za tu naciju, nije nimalo drugačiji od bilo kojeg drugog predstavnika, i to je slično situaciji u kojoj je Komunistička partija bila avangarda radničke klase. Dakle, oni su avangarda nacije, ali su istovremeno tipični, nisu nimalo drugačiji strukturalno, što će reći da pisac onda ni u jednom trenutku ne govori u vlastito ime, ne može da govori u vlastito ime. Mora da govori u ime nekog kolektiva, što je privilegovana pozicija, i otuda je ta osuđenost na politiku.
Dakle, ne govori samo o sebi i za sebe, nego govori u ime tog naroda, mora se brinuti za taj narod, te tako pisanje koje je psihološki nastrano uvijek počinje iz privatnog, ličnog mijesta. Mora da se prođe kroz period ličnog iskaza da bi se došlo do kolektivnog iskaza. To je impliciralo pitanje francuskog moderatora: mora da se položi ispit iz politike da bi se moglo govoriti o poetici. Dakle, ja moram da provarim sebe da bih mogao da govorim u ime kolektiva, što dovodi do pitanja suvereniteta pojedinca i pisca kao takvog.
Suverenitet pisca je moguć samo kao slučajna posljedica kolektivnog nacionalnog suvereniteta. Ono što je suvereno u pojedincu, bilo građaninu bilo piscu, je njegov građanski identitet koji on ne može da izabere kao takav, on se s njim rađa, što znači da pisac istovremeno predstavlja i služi taj kolektiv, naciju u ovom trenutku. Nastranu sve zločinačke implikacije u svemu tome, ali tu postoji izvesna mentalna blokada i potpuno odsustvo mašte. Blokada koja je, recimo, vidljiva u Vasovićevom pamfletu koji ja, moram priznati, nisam čitao. Ono što je tu vidljivo je situacija, i to je naručeno na izvestan način, čini mi se. Međutim, Vasović koji je očigledno zaljubljen i odan projektu nacionalne književnosti, ne može da povjeruje da Kiš ne služi nijednoj naciji. Dakle, ako ne služi Srbima, kome onda služi, i onda ide vrlo jednostavnom logičkom operacijom: onda služi Jevrejima.
A pošto su Jevreji istovremeno taj veliki bauk nacionalističkih istorija, onda ergo on služi Jevrejima, otud ta svjetska zavera. Nastaje sva zloba i situacija u kojoj je napad na Kiša definisanje projekta nacionalne književnosti. Jednostavno je nezamislivo da neko može da ima individualnu etičku, poetsku i političku poziciju.
Situacija o kojoj govori, istorija o kojoj govori „Enciklopedija mrtvih“, istorija u kojoj nema hijerarhizacije kao takve, dakle, nije nacija najvažnija, implicira da pisac ne može da služi organizovanju te hijerarhije. Nacionalni pisci, njihov je posao da organizuju hijerarhiju u toj istoriji i u diskursu književnosti: da se poreda šta je najvažnije, da se učini prirodnim neprekidna reprodukcija istog modela da pisac ne govori samo u svoje ime nego govori u ime te nacije. Taj utopijski model istorije bez hijerarhije osim činjenice da je najvažnija jedinica u toj istoriji pojedinačno ljudsko biće jeste ono što je, ja mislim, tačka u kojoj su Kišova poetika i politika nerazdvojne. Nikad se nisu razdvojile, ali tu je vidljivo da je to koncept književnosti istovremeno i koncept ne društvenog uređenja, nego koncept istorije, koncept ljudske organizacije, etički sistem takorekuć. Ono što ja najviše volim u „Enciklopediji mrtvih“ i kod Kiša to je ova situacija apsolutne vrijednosti ljudskog života i istorije bez hijerarhije. To rezultira u konceptu književnosti koji se u toj priči ostvaruje i koji, kao što rekoh, proizilazi iz polazne pretpostavke o apsolutnom suverenitetu pojedinca. Radi se o književnosti u kojoj je svaki istorijski događaj povezan sa ličnom sudbinom, za razliku od sudbine nacije.
To je književnost kao jedinstveni spoj spoljneg i unutrašnjeg. Citiram iz „Enciklopedije mrtvih“, u ovim rečenicama on opisuje Enciklopediju, knjigu mrtvih. To je, dakle, književnost „kao jedinstven spoj spoljnjeg i unutrašnjeg, kao insistiranje na materijalnim činjenicama koje se zatim dovode u logičnu vezu sa čovekom, sa onim što se zove njegova duša“. Drugim rečima, u književnosti se mogu ostvariti – naravno „Enciklopedija mrtvih“, ta knjiga mrtvih je biblioteka, to je književnost, borhesovska utopija o biblioteci koja sadrži sveukupnost ljudskog iskustva – u književnosti se mogu ostvariti utopijske mogućnosti koje proizilaze iz aksiomatske vrednosti ljudskog života. Ta suma ljudskih sudbina, ta sveukupnost efemernih zbivanja beleži se u književnosti. To obilje detalja od kojih se sastoji ljudski život prepoznatljivo je kao suverena jedinica nakon ujedinjenja ostvarenog u književnoj formi, kao što to priča „Enciklopedija mrtvih“ pokazuje. U književnosti se ostvaruju bez hijerarhijske mogućnosti postojanja, tj. u ideološkom smislu bez hijerarhijske.
Ovo je, naravno, u izvesnom smislu predlog. Književnost je moguće područje slobode. Književnost je alternativna, legitimna istorija sveukupnog ljudskog zbivanja. „Enciklopedija mrtvih“ je u Kišovoj priči biblioteka koja sadržava tu utopijsku književnost, taj ostvareni san o mogućnostima čovečanstva i njegove književnosti, što će reći da je Kišov poetski projekat, ili rađe poetički projekat, istovremeno i politički projekat. Književnost i utopijski model alternativnog oblika postojanja, dakle nešto što kontrira nacionalnim ili klasnim organizacijama ljudske istorije. To je ono što mislim da je smetalo raznovrsnim totalitarnim strukturama u prošlom sistemu, a što smeta nacionalistima danas. Jedino što me je iznenadilo u vezi s Vasovićevim napadom je što se to nije ranije desilo. Kiš je očigledna meta za takve ljude. Dakle, etička situacija u kojoj sam se ja našao kao mladi pisac – s jedne strane neću da se ono što ja radim reducira na politiku, da se svodi na politiku. S druge strane, postoji ljudska, moralna, etička potreba da se nekako odredim prema onome što se dešavalo, i to javno, ne samo lično, prema onome što se dešavalo na ovim prostorima. Put je pokazao meni i mnogim piscima moje generacije, ako smem da ih predstavljam, upravo Kiš. Drugim riječima, književni angažman i etički angažman, koji je inherentan književnom angažmanu, istovremeno je politički angažman. I to ne politički angažman u smislu odbacivanja politike i svakodnevice, nego je to način direktnog sučeljavanja sa stvarima sa kojima se moramo sučeljavati. Pisac, dakle, i time ću završiti, služi književnosti. I to nije odvojenost istorije, ili odvojenost od ljudskosti, nego književnost je mesto u kojem je to jedino moguće da se desi. A književnost služi suverenom pojedincu.
Nastaviće se
