U nizu naučnih rasprava i malobrojnim monografijama Miloš Crnjanski je, do nedavno, kao pisac i izuzetna ličnost srpske kulture između dva rata, a potom i posle Drugog svetskog rata, predstavlјan vrlo oprezno u kontekstu razvoja desničarskih ideja u Evropi i inkorporiranja u književno delo. Crnjanski je bio optužen za velike simpatije prema fašizmu najpre kao javna ličnost, novinar i pisac reportaža u kojima nije pokazao kritički sud prema desničarskim idejama. Tek potom dolazi do ideološke kontekstualizacije njegovog književnog dela koje je nastalo krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina 20. veka. Iz takvog sasvim površnog stava o odnosu desnih ideologija i književnog opusa proističu i polemike sa Markom Ristićem i srpskim intelektualcima levičarima tokom tridesetih godina 20. veka.
Milo Lompar je u izuzetnoj naučnoj studiji, kao vrhunski poznavalac dela ovog pisca, posle mnogo decenija objasnio jezgro tog desničarskog i levičarskog sukoba u kome se našao Miloš Crnjanski.[1] Lompar postavlјa u fokus mesto Crnjanskog u srpskoj kulturi koristeći prepisku pisca, političke članke do tada malo ili sasvim nepoznate, odnose sa Andrićem i Krležom, usmeravajući se na duhovno biće ili strukturu osećajnosti ovog pisca. Iz takvog pristupa Crnjanski je, prema Lomparu, upravo uhvatio „vektor vremena“. Ukrštajući različite tokove biografskih podataka i kulturnih fakata, Lompar je ovom studijom ukazao i na istorijske tokove u kojima se Crnjanski više ili manje dobro snalazio, ali opet ostajao u „subverzivnom položaju unutar građanskog sveta, kao i levičarskog, komunističkog, i to situaciono i epohalno.“ Polemike u kulturi i društvu koje je Crnjanski vodio najpre sa Markom Carem 1929. godine, jer mu je odbijeno štampanje Ljubavi u Toskani u Srpskoj književnoj zadruzi, potom polemike tokom 1932. sa autorima „Nolita“ koje su dovele do javnog apela intelektualaca protiv ideja ovog pisca, zaoštrile su polarizaciju u književnosti na najširem ideološkom planu. Vrhunac ideoloških polemika pod plaštom pitanja kulture i programa izdavačkih kuća Crnjanskog su neminovno usmerile ka Miroslavu Krleži i polemici 1934. godine povodom teksta „Oklevetani rat“. Pokušaj Crnjanskog da brani herojski oreol srpske pozicije u Velikom ratu protumačen je kao krajnje desničarska ideja umesto elementarne nacionalne pozicije koja je nesumnjiva, ali sukob se pretvorio u sudar levice i desnice. Taj sukob je Crnjanskog etablirao u književnosti, kulturi i najširem društvenom kontekstu od 1934. kao desničara i fašistu, umanjujući njegov status u srpskoj književnosti prve polovine 20. veka. Pod senkom pacifističkih ideja u Kralјevini Jugoslaviji promovisane su levičarske ideologije nasuprot kojih je postavlјen Miloš Crnjanski, pisac desničar i nacionalista. Nažalost, takva pozicija je i posle Drugog svetskog rata Crnjanskog koštala višedecenijskog egzila, političke stigmatizacije književnog opusa u školskim programima, pregledima istorije tada jugoslovenskih književnosti, do povratka pisca u Beograd 1965. godine kada se sasvim polako menja ta percepcija. Mada će Crnjanski kao desničar, nacionalista i fašista vrlo dugo nositi taj beleg, njegova književna dela, bar ona koja su nastala do 1934. vratila su se u sferu naučnih tumačenja, pa i jedne doktorske disertacije odbranjene na Filozofskom fakultetu u Zagrebu početkom sedamdesetih godina.[2]
Tek posle nekoliko decenija, iskustva građanskih ratova i najnovijih seoba srpskog naroda iz zapadnih krajeva nekadašnje Jugoslavije celokupno delo Miloša Crnjanskog doživlјava novu književnoistorijsku, kritičku i najširu društvenu recepciju. Uprkos tako dobroj recepciji i pomeranju klatna društva i književnih stručnjaka ka celokupnom opusu bez ideoloških predrasuda, Crnjanski je ostao pod senkom pisca srpskog nacionaliste, a to znači desničara. Tek će studija Mila Lompara i nešto ranije više sociološki profilisane knjige Zorana Avramovića[3] značajnije otvarati i pitanje sa koga treba skinuti patinu uobičajenih odrednica i etiketa bez pravog političkog i dokumentarnog uporišta. Građa za dublјe i sistematsko razumevanje veze Crnjanskog sa razvojem fašističkih ideja u Nemačkoj, Španiji i Italiji postaje dostupna širem krugu čitalaca tek poslednjih nekoliko godina. Kada je Zadužbina Miloša Crnjanskog objavila izuzetno značajne spise i službene izveštaje pisca, pred naučnom i najširom javnošću pojavila se dragocena građa koja može da otkrije ideološke stavove pisca, doživlјaje i opise Nemačke sa narastajućim nacionalsocijalizmom. U Berlinu Crnjanski radi kao ataše za štampu 1928. i 1929. godine, što donosi nove uvide piscu u aktuelne političke događaje u Nemačkoj. U Beogradu pokreće časopis Ideje 1934. koje su vrlo brzo definisane kao desničarski list i zabranjene već 1935. godine. Potom sledi direktan susret sa nemačkim i italijanskim fašizmom u periodu od 1935. do 1941. godine kada radi kao dopisnik Centralnog presbiroa (CPB) u diplomatskoj službi u Berlinu od decembra 1935. godine, a u Rimu od 2. maja 1938. do kapitulacije Jugoslavije u aprilu 1941. godine.[4] Crnjanski kao dopisnik lista Vreme dva puta posećuje Španiju.[5] Prvi put 1933. godine, a drugi put 1937. odmah po izbijanju Španskog građanskog rata. Izveštava iz Frankovog vojnog štaba, ali putuje i u Andaluziju gde će se sresti i sa drugom, komunističkom stranom podelјene i zaraćene Španije. U svojim dopisima Crnjanski pokazuje više simpatija za Frankove trupe nego za drugu, komunističku stranu. Boraveći u diplomatskoj misiji u Rimu, on pokazuje kao dopisnik dosta razumevanja i simpatija za ideje koje su nacionalne, ali i socijalističke u pogledu organizacije države, brige za sve slojeve društva. Nova saznanja koja nam pružaju publikovani politički članci i diplomatski spisi i izveštaji postaju sastavni deo novog razumevanja dela Crnjanskog, posebno u periodu od 1930. do 1941. godine.
U mozaiku bogate građe i mogućnosti uporedne analize sa italijanskim književnim i kulturološkim izvorima nedostaje nam prepiska Crnjanskog sa italijanskim vlastima, jer je u ulozi atašea za kulturu i štampu u Rimu svakako bio u stalnoj komunikaciji. To je jedan od cilјeva istraživanja, ali epidemiološke okolnosti nisu nam još dozvolile rad u arhivima u Rimu kako bi dopunili bogatu dokumentarnu bazu izveštaja, članaka i diplomatskih depeša koje bi nam ukazale na nešto više od paušalnih i olakih ocena. Te ocene i dosadašnja „opšta mesta“ u literaturi govore da je Crnjanski sa divlјenjem gledao u Franka, obožavao Musolinija i sa oduševlјenjem pratio njegove istupe sa balkona Palaco Venecija (Palazzo Venezia) koja je bila sedište fašističke partije na Pjaca Venecija (Piazza della Venezia) i da je bez kritičke distance pisao o nacionalsocijalistima u Nemačkoj. Ta „opšta mesta“ u razumevanju Crnjanskog i odnosa prema desničarskim idejama zahtevaju još mnogo širih kulturoloških i istorijskih proučavanja razvoja desničarskih ideja u Evropi i Kralјevini Jugoslaviji. Za početak treba imati na umu da su najveći italijanski pisci između dva svetska rata bili desničari i da nikada njihov opus ni posle Drugog svetskog rata u Italiji nije imao tu vrstu obeleženosti koju je imao Crnjanski kod nas. Ipak, ne treba izgubiti iz vida da su italijanski istoričari književnosti i kulturolozi gledali da nekako zaobiđu temu odnosa pisaca i fašističke ideologije. Crnjanski je imao priliku da vidi značajne pisce italijanske književnosti kao deklarisane pripadnike ili simpatizere fašizma (Gabrijele Danuncio, Euđenio Montale, Luiđi Pirandelo, Đovani Papini i drugi). Pored ideoloških stavova, Crnjanski je verovatno morao još bolјe i jasnije razumeti nacionalne ideje gledajući već žive klasike italijanske književnosti kojoj je bio veoma privržen i veoma dobro čitao i govorio italijanski jezik. Zbog toga je potrebno sa mnogo više pažnje pristupiti svim političkim, ideološkim i književnim kretanjima koje je Crnjanski pratio tokom svoje diplomatske službe u Rimu. Nažalost, danas nemamo nijedan dokument iz tog perioda u zaostavštini Crnjanskog jer je pisac, pred napuštanje poslanstva u Rimu, spalio sve svoje spise i dokumente.
Razvojem interdisciplinarnih studija i izvesnim oblicima buđenja i jačanja desnice u Evropi od početka 21. veka pojavlјuju se sve hrabrije studije, izjave i tumačenja fašizma. Tako će Umberto Eko na engleskom jeziku objaviti esej „Ur-fašizam“ 1995. godine, koji je preveden na srpski jezik.[6] Preveden je i važan tekst Enca Traversa (Enco Traverso).[7] Navedena studija predstavlјa savremeno razumevanje jačanja desničarskih pokreta u Evropi krajem 20. i početkom 21. veka. Tako će italijanski istoričar književnosti Alesandre Tarkvini u studiji Istorija fašističke kulture doneti precizan pogled na širinu zahvata fašizma u celokupnom italijanskom društvu od prvih pojava početkom dvadesetih godina do sloma 1943.[8] U ovoj studiji fašizam se tumači i kao ideologija, ali i kao oblik kulture i stil života određen starim i novim mitovima. Posebno se pažnja usmerava na odnos ideja fašizma i nacionalizma, što se kod nas, naročito u slučaju Crnjanskog, izjednačavalo, mada su to sasvim različiti tokovi ideologije koji se često slivaju u jednu definiciju ‒ desnica. Napokon, najnovija studija mladog istoričara kulture i književnosti Frančeska Đubilea Istorija desničarske kulture (2018) otvara vrata za razumevanje percepcije desničarske kulture posle Drugog svetskog rata.[9] Studija je podstaknuta sve većim simpatijama društva u Italiji za desničarske partije, ali je veoma važna jer nam pruža pogled koji skida patinu sa „prećutanih“ ili „okoštalih“ fraza o fašizmu i kulturi koja je trajala i dala vrhunska književna dela između dva svetska rata. Kroz samo nekoliko ovde navedenih odrednica novije literature posredno danas možemo rekonstruisati period u kome je Crnjanski delovao kao diplomata, ali i kao savremenik svih tokova ideologije i kulture. Novija naučna razumevanja fašističke i desničarske kulture u Italiji trebalo bi da nam budu pomoćna literatura u tumačenju pojedinih ideja u delu našeg pisca i osnova za analizu odnosa ideologije i kulture i u našim okvirima. Miloš Crnjanski je nesumnjivo najviše voleo Italiju i njenu kulturu, što je čak i zabeleženo kada se vraćao 1965. godine u Beograd, moleći da prođe delom i kroz ovu zemlјu kako bi udahnuo mirise i video nebo koje ga je inspirisalo od najranijih dana i tokom Prvog svetskog rata i odmah posle rata kada će tražiti mir u prostorima Toskane početkom dvadesetih godina. Lutajući po Evropi i vraćajući se u Beograd, Crnjanski je bio i svedok i žrtva ideoloških tokova 20. veka. Milo Lompar je primetio da je Crnjanskog obeležio osećaj „stranosti“ i stranstvovanja kao pisca sa margine srpskog kulturnog kruga, ali da je i „lično stranstvovanje“ dovelo do kosmopolitskog Romana o Londonu. Ipak, posle ovako složenog razumevanja Crnjanskog pred naukom o književnosti i istorijskim naukama je prilika da, sada uz bogatu građu, ali i jasnija i glasnija razumevanja fašizma u italijanskoj kulturi i prožimanja sa književnošću, sagleda novu recepciju. Na osnovu istorijske građe tek se otvaraju vrata za celokupno književno i društveno, istorijsko i ideološko sagledavanje Crnjanskog, ali i drugih pisaca u srpskoj književnosti (Stanislav Krakov, Dragiša Vasić, Vladimir Velmar-Janković).
Najnovija obimna studija sa preko 800 strana Gorane Raičević[10] donosi nam nove podatke o piščevom odnosu sa Milanom Stojadinovićem, predsednikom Vlade Kralјevine Jugoslavije (1935–1939). Oslanjajući se na Embahade do sada se smatralo da se Crnjanski samo Stojadinoviću nije podsmevao u vreme svoje diplomatske aktivnosti u Rimu. Gorana Raičević sada, na osnovu prepiske Crnjanskog i Stojadinovića (1952–1956), pokazuje kako Crnjanski, kao londonski dopisnik Stojadinovićevog ekonomskog lista u Argentini, uprkos svojoj teškoj finansijskoj situaciji, ni najmanje nije podilazio svom šefu, već je bio veoma kritičan prema njemu. Nјena studija pokazuje neophodnost multidisciplinarnog pristupa u novim metodološkim perspektivama srpske nauke o književnosti i razumevanja života i dela Miloša Crnjanskog koji je obeležen ideološkim lomovima, sukobima i nekada preteranim i neutemelјenim etiketama pisca desničara. Desničarske ideje u Evropi 20. veka, Miloš Crnjanski u epicentrima njihove moći i nova naučna recepcija fašizma i našeg pisca u tim burnim vremenima otvaraju beskrajno polјe istraživačkih poslova i razumevanja vremena i aktera sa distance od gotovo sto godina.
dr
Svetlana Šeatović, naučni savetnik
Institut za književnost i
umetnost
[1] M. Lompar, Crnjanski – biografija jednog osećanja, Beograd: Pravoslavna reč, 2018.
[2] A. Petrov, Poezija Crnjanskog i srpsko pesništvo, Beograd: Vuk Karadžić, 1971. Navedena monografija je publikovana doktorska disertacija Aleksandra Petrova „Poezija Crnjanskog u evoluciji srpskog pesništva“ odbranjena 3.12.1971. na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Odmah po odbranjenoj tezi knjiga je štampana i ubrzo rasprodata. Bila je to prva doktorska disertacija o Crnjanskom i pratile su je brojne kontroverze vezane za aktuelne političke događaje tokom 1971. godine. Više o recepciji u nauci i društvenim okolnostima vidi u autorskoj belešci u 3. izdanju: A. Petrov, Poezija Crnjanskog i srpsko pesništvo, Beograd: Signature, 1997, str. 378–380.
[3] Z. Avramović, Crnjanski o nacionalsocijalizmu, Beograd: Beletra, 1990; Politika i književnost u delu Miloša Crnjanskog, Novi Sad: Akademska knjiga, 2007; Odbrana Crnjanskog, Novi Sad: Orfeus, 2013.
[4] Opširnije: B. Simić, Milan Stojadinović i Italija. Između diplomatije i propagande, Beograd: INIS, 2019, str. 156-157; S. Mićić, Od birokratije do diplomatije. Istorija jugoslovenske diplomatske službe 1918-1939, Beograd: INIS, 2018, str. 393-402.
[5] M. Crnjanski, Putopisi I, priredio N. Bertolino, Beograd: Zadužbina Miloša Crnjanskog, BIGZ, SKZ, LʼAge d’ Homme, 1995; Putopisi II, priredio N. Bertolino, Beograd: Zadužbina Miloša Crnjanskog, BIGZ, SKZ, LʼAge d’ Homme, 1995. Opširnije tumačenje putopisa i reportaža Crnjanskog u: S. Jaćimović, Putopisna proza Miloša Crnjanskog, Beograd: Učitelјski fakultet, 2009.
[6] U. Eco, „Ur-fascism“, The New York Review of Books, 22. jun 1995. Srpsko izdanje: U. Eko, Ur-fašizam, prevod Aleksandra Nedeljković, Beograd: Fakultet za medije i komunikacije, 2019.
[7] E. Traverso, Bauci fašizma, prevod Olja Petronić, Beograd: Fakultet za medije i komunikacije, 2019.
[8] A. Tarquini, Storia della cultura fascista, il Mulino, Bologna, 2011.
[9] F. Giubilei, Storia dellla cultura di destra, Giubilei Regnani, Roma-Cesena, 2018.
[10] G. Raičević, Agon i melanholija. Život i delo Miloša Crnjanskog, Novi Sad: Akademska knjiga, 2021.
Pingback: Десничарске идеје, Милош Црњански и нова рецепција | Журнал