Žanr je književna ustanova u kojoj unutrašnje konvencije i merila za određivanje uvek mogu biti podložne promenama.
Žanr se određuje prema vrsti jezika/stila (umetnički, svakodnevni, jezik profesije), formi, stilu, obimu i predmetu/temi o kojoj autor piše. Nije nevažno da li se tekstovi objavljuju u dnevnoj štampi, nedeljnoj ili periodičnoj.
Pisac je stvaralac koji je uvek slobodan u odnosu prema tekstu. Ne postoji univerzalni ili opšte prihvaćen kriterijum za razvrstavanje napisanih tekstova. Drugim rečima, ovaj pojam može da se odredi normativno i iskustveno. Književni rodovi (lirski, epski, dramski) odavno su proučeni u nauci o književnosti. Međutim, u vrste spadaju sve vrste iskustvenih tekstova: potrebno je razlikovati književne i neknjiževne vrste tekstova, a samim tim i autore kao književnike i neknjiževnike.
Tako, u neknjiževne tekstove uključujemo naučne, publicističke, novinske članke (vest, beleška, izveštaj, reportaža, uvodnik, komentar, kritika, intervju, anketa, feljton). Književni tekstovi su priča, pripovetka, roman, pesma, drama, putopis, tekstovi pisani sa estetskom svrhom.
Razume se, ovi tekstovi nisu podeljeni kineskim zidom ni po jednom kriterijumskom elementu a ni po mestu objavljivanja. Književni tekstovi mogu da se pojave u novinama ali ne i u naučnim knjigama. To mogu biti književni eseji, memoari, polemike, feljtoni, portreti ličnosti.
Ovome treba dodati da ne postoji jaz između književnog i neknjiževnog teksta. Svaki tekst pisan u jednom jezičkom kodu oblikuje smisao o predmetu o kojem piše, a u zavisnosti od spisateljske veštine autora, može postati tekst sa ostvarenom estetskom svrhom i tako se približiti književnosti.
Istorija teksta pokazuje širenje žanrova ili žanrovskih okvira čime se stvara preplitanje i mogućnost mešanja više vrsta tekstova u jednom članku.
Miloš Crnjanski je pisao u gotovo svim književnim i neknjiževnim žanrovima (pesme, romani, pripovetke, putopisi, memoari, drame, eseji, likovne kritike, književne kritike, istorijski zapisi, politički članci).
U njegovom spisateljskom opusu mogu se razlikovati čisti književni žanrovi, neknjiževni žanrovi (posebno politički tekstovi), i tekstovi koji su žanrovski hibridi (Putopisi) ali ne samo u književnom stvaralaštvu.
Sa žanrovskog stanovišta, politički tekstovi Crnjanskog mogu se podeliti na podvrste: političke vesti, političke reportaže, politički portreti, politički komentari, politički feljtoni, političke biografije, politički eseji, politički izveštaji-pisma, politički memoari.
U ispitivanju tekstova koje je pisao za dnevne novine mogu nas interesovati sledeća pitanja: koliko je poštovao odlike žanra u kome je pisao i da li je kao novinar ili publicista upotrebljavao književni jezik i stil?
Pošto tekstovi u periodici imaju najraznorodniju čitalačku publiku, možemo se upitati da li je čitalac bio strukturni elemenat teksta. Da li je Crnjanski računao sa očekivanjima svog potencijalnog čitaoca (informisanost, zadobijanje simpatija kod vlasti ili publike, ostvarivanje propagandističkih ciljeva)?
Kakve su žanrovske odlike njegovih publicističkih i novinarskih tekstova? Kakvim jezikom su napisani (ekspresivni ili referencijalni)? Da li je naglašeno ili skriveno vrednosno opredeljenje Crnjanskog? U kojoj meri su izraz osećanja, strasti, mašte ili hladnog promišljanja i otvorenog odnosa prema činjenicama?
Posebno pitanje se odnosi na otkrivanje književnog u novinskim i publicističkim tekstovima Miloša Crnjanskog. Najveći broj tekstova se može književno-umetnički oblikovati. Pored jezika i stila, piscu teksta stoje na raspolaganju i svi narativni elementi (vreme, prostor, događaji, likovi) kao i raznolika značenja. Novinska reportaža može postati umetnička reportaža, ali to zavisi od veštine pisca. Svojom spisateljskom tehnikom, majstor-pisac može načinom oblikovanja predmeta izazvati onu percepciju i emociju koja zadovoljava čitalačke potrebe publike. Međutim, doživljaj stvarnosti je u novinskim i publicističkim tekstovima uvek povezan sa određenim stepenom racionalnosti – interesima, politikom, međunarodnim odnosima.
Za naše ispitivanje koristićemo dnevne listove kao oblik periodike u kojima je Crnjanski objavljivao svoje tekstove. Izostaće nedeljna i mesečna izdanja (u takve spadaju Ideje 1934/35, o kojima sam napisao studiju Politički spisi, Sfairos, 1989).
Dnevne novine su vezane za događaje dana i imaju mozaičku formu, dakle veliki broj žanrova. Informacijski sadržaji su najzastupljeniji i po tome imaju snažan uticaj na javno mnjenje. Međutim, novinski tekstovi mogu da poseduju i književno-umetničke kvalitete.
U prvom delu pokazaće se piščev žanrovski raspon u tekstovima za dnevne listove međuratne Jugoslavije. U drugom delu će se analizirati unutrašnja žanrovska struktura na primeru jednog teksta o Bosni koji je pisan 1925. godine. Za ciljeve ovog istraživanja koristio sam i svoju privatnu arhivu u kojoj se nalaze novinski tekstovi Miloša Crnjanskog.
Žanrovi u dnevnim listovima (Vreme, Politika, Pravda) Vesti evidentiraju događaje kao i izjave javnih ličnosti selektivno i brzo. Sa potpisom Miloša Crnjanskog, dnevni list Vreme objavljivao je vesti iz Nemačke 1937. (Ostaje nepoznato da li ih je pisao ili telefonskim putem diktirao.) Kratkoća i sažetost u vestima potiskuju mogućnost književnog izraza. Najviše je dnevnih novinskih vesti objavljeno 1937. i 1938. iz Nemačke.
Crnjanski u novinskim tekstovima piše o raznim događajima i ličnostima iz oblasti politike, istorije, nacija, rata. Kao žanr prikazivanja delova realnosti, reportaža dopušta preplitanje opisa, izveštaja, komentara a na granici je sa putopisom. Njegovi izveštaji iz Vojvodine koje je pisao za Politiku 1923. na sažet i zanimljiv način prikazuju prilike i ljude u Vojvodini. Ti izveštaji su reportaže, a ne putopisi. Ili, tekstovi koje je pisao 1937. za Vreme o građanskom ratu u Španiji, pripadaju ratnoj repotaži.
Crnjanski je objavio veliki broj putopisa u dnevnim listovima. Neki među njima pripadaju književnosti u novinama, kao što su U zemlji toreadora i sunca, pisani za Vreme 1933. godine. Crnjanski je bio neumorni putnik, boravio je duže ili kraće vreme u gotovo svim evropskim državama i sa tih putovanja objavljivao tekstove koji se žanrovski, uglavnom, prepliću. Njegova putovanja po Kraljevini Jugoslaviji (Primorje, Vojvodina, Bosna, Krf) 1923, 1924, 1925, 1928, 1932, 1933. objavljeni u Politici i Vremenu u žanrovskom smislu pripadaju reporaži ali u njima ima i putopisnih elemenata, kao i komentara, izveštaja.
To se na isti način odnosi i na tekstove pisane iz država Severne Evrope u Vremenu 1937. godine.
Ovu žanrovsku nedoumicu Nikola Bertolino je rešio tako što je sve ove tekstove (ukupno 161) koji su na žanrovskim granicama uvrstio u žanr putopisa.
Portret kao i svaki drugi antropološki tekst, reljefno prikazuje intelektualne, duševne, moralne, društvene i političke osobine ličnosti. Izbor ličnosti o kojoj piše Crnjanski pravi prema sopstvenom izboru ali i po zahtevima novinskih urednika. Najveći broj portreta odnosi se na njegove političke savremenike. Od srpskih i jugoslovenskih političkih ličnosti, on je pisao o kralju Aleksandaru I Karađorđeviću. Od istorijskih ličnosti Crnjanski piše o Svetom Savi (Vreme, 27 januar 1934) i Karađorđu (Vreme, 1–3. maj 1932. i 18. februar 1934) a od evropskih političara i državnika o Hitleru, generalu Franku, Musoliniju, švedskom kralju Gustavu V.
Crnjanski je objavio dva feljtona u dnevnim listovima u kojima je književnim sredstvima nastojao da psihološki i antropološki osvetli privatan život velikih istorijskih ličnosti, („Tragedija Milanove majke”, Vreme, 19, 21, 27. Avgust 1927, „Žene Cezara”, Vreme, 25. decembar – 31. decembar 1932).
Jedan feljton je političko-pragmatskog karaktera („Kod naših avijatičara”, Politika, 10–20. septembar 1923).
Komentari Crnjanskog u dnevnim listovima su uglavnom imali politički sadržaj. Oni su vezani za socijalne i političke prilike u Srbiji 1933, 1934. godine, Velikoj Britaniji, 1930, Nemačkoj 1936, 1937, 1938, Italiji 1938/9. U njima nalazimo sve elemente narativnog jezika kao i stav samog pisca.
U međuratnom razdoblju, Crnjanski je na stranicama dnevih listova polemisao sa književnicima o političkim i književno-izdavačkim problemima. Hrabro je ulazio u intelektualne sukobe sa književnim stvaraocima svoga vremena.
U polemici sa Krležom, on naglašava ratne rezultate u političkoj istoriji Srbije i kult vojnika u srpskoj političkoj kulturi. Sa Markom Carem polemiše o problemima naše književnosti (Vreme, februar, mart 1929), a polemika oko naše literature je u Vremenu i Politici marta 1932.
Tekstovi u kojima prenosi izjave i stavove o najsrećnijoj ženi Jugoslavije, pripadaju anketi („Gde živi najsrećnija žena Jugoslavije”, Vreme, 1932). Esej dopušta piscu visok stepen intelektualne, etičke i imaginativne samostalnosti u razmatranju i oblikovanju ne- kog idejnog pogleda ili socijalnog problema. U svojim novinskim esejima, Crnjanski je u širokom rasponu lične kulture, sa književnim stilom, iskazivao svoj stav o raznim pitanjima svoga vremena. Njegovi eseji su tematski različiti: o državi, naciji, ratu, monarhiji, liberalizmu, demokratiji, totalitarizamu, marksizmu, srpskom pitanju, jugoslovenstvu, međunarodnoj politici, privredi, kulturi.
Crnjanski je objavljivao i novinske kritike knjiga sa političkim i umetničkim sadržajima. To nisu bili obični prikazi već pregled i ocena teksta. Primera radi, navodim kritike „Lunačarski i ikona” (20. 2. 1934, Vreme) i „Balkan prema oceni nemačkog novinara Egona Hajmana” (10. 7. 1938, Vreme).
Unutrašnja dinamika novinskog teksta
Kao primer ostvarene unutaržanrovske dinamike teksta može da nam posluže tekstovi reportažnog žanra koje je Crnjanski pisao o Bosni tokom novembra 1925. godine. Ukupno je objavljeno osam tekstova od 25. oktobra do 2. decembra u dnevnom listu Vreme. U svakom pojedinačnom tekstu otkrivamo preplitanje više žanrovskih obeležja, sa različitim jezikom, sa više tema i višeslojnim značenjima.
U prvom i drugom tekstu („Ko je bio biskup Šarić”, 25. 10. 1925. i „Pitanje glagoljice i konkordata”, 4. 11. 1925) Crnjanski koristi žanr političko-verskog porteta, javne polemike, elemente eseja. Drugi tekst je predmetno nastavak priče o biskupu dr Ivanu Šariću i njegovoj antidržavnoj, odnosno katoličko–separatističkoj delatnosti. Ovde nailazimo na elemente recenzije i kritike publikacije, tekstova biskupa Šarića u listu Nedelja. Takođe, nailazimo na žanr istorijske analize zavoda Sveti Jeronim koji je Austrija osnovala još u XVIII veku za školovanje hrvatskog sveštenstva.
Sledeća dva teksta su tematski povezana – Crnjanski opisuje takmičenje guslara kod Alipašinog mosta („Utakmica guslara kod Alipašinog mosta”, 14. 11. 1925, i „Pesma guslara ima li još smisla”, 17. 11. 1925). U ovim tekstovima opisuje takmičenje guslara, tumači događaj, izveštava o činjenicama (64 guslara sa imenima i prezimenima), komentariše pokrete i ponašanje guslara. U prvom tekstu čitamo literarni opis Bosne:
„Osim toga, ohola, čudna, tmurna, ta Bosna – naša Španija, kako je naziva njen pesnik Ivo Andrić, sa svojim snežnim planinama, suhim kamenjarom, vrelim vrtovima i neočekivanim ponorima, svojim verskim slepilom, inkvizicijom, mnogobrojnim kulama i gradovima, svojim teškim i pogurenim narodom, otsečenošću od sveta i ohološću, otmenošću, možda je od svih drugih naših zemalja zgodna za jedan ovakav eksperiment.” U istom tekstu, Crnjanski tumači motive guslara. Nisu oni došli zbog sebe i svog pevanja već u ime sela i varoši. Vratiti se sa utakmice guslara pobeđen eto „večne bruke”. U drugom tekstu na vrlo živopisan način prikazuje neke od takmičara za vreme njihovog nastupa. Tako Trifko Kalajdžić – „Kao mađija razleže se njegov jauk dok peva o Aradu. Oči su mu uprte u vis, ne vidi nikog, halucinira, kao da je hipnotisan. Njegov jauk potresa do kostiju.”
U tekstu „Slike i prilike oko Sarajeva”, 19. 11. 1925. Crnjanski kombinuje žanrove opisa-pejzaža, reportaže, izveštaja o ministru Srškiću, istorijsku analizu: „Nijedna od naših zemalja ne izgleda tako stara i zabačena od sveta, zatvorena i povučena u brda i šume, ni tako ćutljiva kao naša Bosna… Sva je Bosna raznolika, iza svakog brda, zemlja sa novim oblikom, kupasta, pa talasasta, pa pitoma uz srebrnu reku, pa rumena kao vrt, pa gusta šuma.”
Ovom opisu se dodaje i nacionalno verski komentar: „Svet je tuda, na žalost, gorko različit, još uvek čitav jaz deli pravoslavnog od katolika i muslimana… Ni jedan naš prečanski kraj, u stvari, nema prava da govori o vešalima, za vreme rata, osim Bosne. Što je drugde bila pojedinačna žrtva, ovde je opšte groblje. Od Trebinja pa do Višegrada na hiljade ih je platilo glavom, za Srbiju.”
Zatim prelazi na istorijski esejistički fragment, na nekadašnju prestonicu kralja Stefana Tome, bivšeg bogumila, grad Vranduk.
Poslednji deo teksta je čisto novinarski izveštaj o susretu ministra Srškića sa stanovnicima Bosne. Jezik je običan, svakodnevni, prikazivački. Prepričava se i dijalog sa neobičnim biračima, odborima, lokalnim predsednicma.
„Šta ište i želi Bosna”, od 21. 11. 1925. godine, takođe je napisan u žanrovskoj pomešanosti. To je politički izvešataj, verska analiza stanovništva Bosne, partijsko politički komentar. U Bosni su potrebni opštinski izbori na kojima bi se mase „zabavile, umirile i politički vaspitale”. Na tim izborima glavnu ulogu imaju Radikalna stranka Nikole Pašića i Hrvatska zajednica Stjepana Radića. Sporazum između ove dve stranke je kod srpskih masa primljen hladno a u hrvatskim masama pozdravljen. Pravoslavni u Bosni odbacuju sporazum sa g. Spahom i Jugoslavenskom muslimanskom organizacijom.
Crnjanski uglavnom koristi verske termine – pravoslavci, katolici i muslimani, a ne nacionalna imena. Pravoslavci, ima ih preko osamsto hiljada, uglavnom imaju određene i jasne pojmove o svojoj otadžbini – na Kosovu je propala a na Kumanovu i Solunu vaskrsla. Katoličke mase, koje se više tako opredeljuju nego hrvatske, osetljivije su verski, nego plemenski. Na njih je najveći uticaj imala crkva. Muslimanske mase su uplašene za svoju veru i din i malo ih zanimaju izbori i parlament.
Tekst „Koji je vrag u Bosni”, 29. 11. 1925, je sa stanovišta preplitanja žanrova najbogatiji. U njemu se otkriva sociološka analiza grada Sarajeva, ekonomski komentar odnosa prema Narodnoj banci, lirski opis Bosne i čisto književno-poetski fragmenti: „Sarajevo, na žalost, još oseća i preboluje sudar starog i novog. Ima u sebi uvek neke, istočnjačke lepote, puno je divne i hladne vode, žubora, rumenih i žutih jesenjih boja.” A neki fragmenti teksta su čisto književni tekst. Opis prirode oko Sarajeva kao da je preuzet iz Seoba: „Žuto drveće i voće gleda u jesen, kroz jablanove, ispod kojih se osnivaju klubovi ljubavi, kao nekad klubovi za nacionalne ideale. Brda i planine se crne kroz maglu, kao pre.” Vidimo čistu upotrebu metafore. Posle takvih lirskih uzleta sledi deo teksta, pisan suvim ekonomskim terminima, o žalbama Zagreba, Sarajeva i Novog Sada na rad Narodne banke („Sve pojede Beograd”).
Poslednji tekst sa ovog putovanja „Prošlosti i novosti u Bosni”, 2. 12. 1925, kombinuje politički izveštaj, versku analizu, političku analizu, kritički kulturni komentar i izveštaj o umetničkim prilikama u Sarajevu. Karakterističan je kritički komentar upotrebe ćiriličnog pisma: „Bosna, kao i Tibet, nema ni jednog jedinog lista ćirilicom”. U isto vreme sarajevski list Večernja pošta, štampan latinicom, stiže u Užice, 40 komada. Tako, dok u Bosni nema ćiriličnog lista, u Srbiji se može naći dnevni list štampan latinicom.
U svakom pojedinačnom tekstu, kao i u tekstovima sa ovog putovanja, otkrivamo preplitanje više žanrova: putopis, izveštaj, reportaža, tumačenje događaja i ličnosti, kritički komentar, elementi eseja, istorijske analize, politički portreti. U svim ovim tekstovima, uočljive su promene u jeziku (izbor iz jezika) svakog žanrovskog fragmenta. Različite teme se oblikuju odgovarajućim jezikom.
Uočavamo i preplitanje književnog i neknjiževnog teksta.
To su tekstovi sa književno-umetničkim rezultatima. Crnjanski koristi književna sredstva u svakom žanru i kada on predmetno pripada politici, naciji, ekonomiji.
Opis čoveka i prirode koje se nude čulnom opažanju putniku kroz Bosnu pun je umetničkog naboja. U tim opisima je tesno povezana spoljašnjost i unutrašnjost (duhovnost).
Pored slikovitog opisa naroda u tekstu o Bosni, Crnjanski koristi niz figura (najčešće hiperbola i ironija) kako bi izrazio svoj odnos prema događaju. Upotreba ekspresivnog jezika u strukturi putopisno-reportažno-političkog teksta, udaljava nas od prirodnog jezika ovih žanrova, i otvara prostor za književni jezik i stil (figure – perifraza, hiperbola, poređenje, simbol, personifikacija). Umetnički efekat ovih tekstova ostvaruje se upravo odstupanjem od imanentnih normi novinskog teksta. Čitalac novina ima naviku, rutinu u jeziku i stilu ovog žanra. Ali kada se taj jezik „poremeti” jezičkim figurama, živim slikama, ritmom rečenica, navika novinskog čitanja se narušava.
*
Crnjanski je pisao žanrovski raznolike tekstove za dnevne listove u velikom broju. Međutim, za ove tekstove ne može se tvrditi da predstavljaju „čiste” vrste. Naša analiza pokazuje da u svakom tekstu Miloša Crnjanskog otkrivamo preplitanje dva ili više žanra.
Ovakvu dinamiku žanra omogućio je, pre svega, njegov veliki dar za jezik. On upotrebljava izražajni, referencijalni i saznajni jezik. Iako piše za dnevne novine i o temama za „dnevnog” čitaoca, Crnjanski koristi književna sredstva. Ukoliko se književno konstituiše u jeziku i postupku, onda u njegovim tekstovima otkrivamo narativne elemente, lirske i prozne iskaze.
Pomoću jezika on narušava unutrašnje norme žanra. A neočekivana percepcija materijala, omogućena jezikom, otvara prostor estetskom.
Sa stanovišta žanra, o književnom tekstu govorimo kada prepoznamo njegove konstruktivne principe. Nema teorijskih prepreka da i iz ovog ugla odredimo novinski tekst Miloša Crnjanskog kao književni.
Zoran Avramović
