Piše: Maja Solar
Izvorno objavljeno u 9. broju časopisa za teorijske prakse Stvar
Dovođenje u pitanje eksplanatorne moći historijsko-materijalističke analize eksploatacije žena nije samo udaljilo feminističku borbu od socioekonomskih pitanja, nego i otvorilo put aproprijaciji progresivnih dosega socijalističkog i marksističkog feminizma. Iz 9. broja časopisa Stvar prenosimo tekst u kojem Maja Solar analizira položaj žena u carističkoj Rusiji i nakon Oktobra, ukazujući na važnost promišljanja „ženskog pitanja“ kao dijela klasne borbe i emancipatornih dosega revolucionarnog nasljeđa u području socijalnih, ekonomskih i političkih prava, koja su danas ponovo pod direktnim udarom kapitala.
Nakon Oktobra se moglo dogoditi da seljanka izroni iz radnog rasporeda obaveza koji se u patrijarhalnom ruskom društvu očekuju od žene, da prekroji prostor zajedničkog sveta i ravnopravno učestvuje u seoskoj skupštini (skhod) na kojoj se donose sve bitne odluke za selo. Dogodilo se to da je njeno mišljenje postalo jednako važno: dobila je mogućnost da govori o problemima svakodnevnice koji je muče. Nakon Oktobra su žene javno govorile na brojnim ženskim kongresima i konferencijama gde su se sastajale dolazeći, ponekad putujući danima, iz različitih delova prve socijalističke zemlje na svetu, da bi stvarale politiku koja se tiče i žena.
Nakon Oktobra je svaka žena u sovjetskoj Rusiji, po prvi put u istoriji čovečanstva, mogla legalno da prekine trudnoću, bez straha od kažnjavanja da radi nešto kriminalno i mnogo sigurnija da će intervencija uspeti jer je obavljaju stručna lica. Pravo na prekid trudnoće je zaista omogućavalo reproduktivni izbor, jer je bilo dostupno besplatno svim ženama. Nakon Oktobra žene su mogle da osmišljavaju oslobođenje od ropstva kućnog rada, jer se taj rad nastojao komunalno organizirati. Nakon Oktobra je ogromna masa žena prvi put u životu naučila da piše i čita, jer su brojne aktivistkinje držale analfabetske kurseve u radničkim školama u gradovima i na seoskim sekcijama. Revolucionarna svetkovina je u oslobađanju politike za ljude omogućavala znanje svima a ne samo privilegovanima.[1] Nakon Oktobra je bilo moguće da bivša knjigovezačka radnica Klaudija Nikolajeva postane jedna od vodećih žena Ženotdela i urednica časopisa Rabotnica. Nakon Oktobra su se životi mnogih sovjetskih žena preokrenuli na način koji je bio nezamisliv u autokratskoj carističkoj Rusiji, a priče o tome šta je njima socijalistička revolucija dala su brojne. Iako se lenjinistički naputak da svaka kuharica može upravljati državom nije ostvario, što je posledica realnih ograničenja sa kojima se revolucija sudarila, kao i kasnije pobede (staljinističkog) patrijarhalnog modela, ideja da je politika ono što se tiče svih, pa dakle i „obične“ kuharice, konačno je u istoriji dobila svoje radno polje za prvi socijalistički eksperiment zasnovan na polnoj jednakosti. I makar je počela da se vizionira i ostvaruje.
Pre i posle: caristička versus boljševička Rusija
Da bi razmere preokreta koji je potresao svet bile jasne i iz vizure ženskog aspekta revolucije, dovoljno je uporediti položaj žena u Rusiji pre i nakon Oktobra. Ako imamo u vidu život žena u kontekstu autokratije carističke Rusije, u to vreme jedne od najnazadnijih zemalja na svetu, vidimo da je ta slika prilično turobna. Tarik Ali sažeto i slikovito opisuje carističku Rusiju kada kaže da je to bila zemlja knuta i pogroma,[2] jer ona jeste bila zemlja natopljena nasiljem i prinudama koje su živote većine ljudi činili mizernim. Žene su u tom kontekstu bile u još goroj poziciji: kao one koje nisu samo klasno, staleški, etnički i rasno potčinjene, već su trpele i polnu opresiju. One su legalno, običajno, radno i u svakom smislu bile podređene muškarcima. Ovo je bilo jasno izraženo titulom „glave domaćinstva“ (domokhoziain), čime se imenovao muški gospodar, svejedno da li je to bio ženin muž, otac, brat ili neki drugi rođak, kojem su članovi domaćinstva bili apsolutno podređeni. Žene bez znanja i odobrenja glave domaćinstva nisu mogle ništa da urade: nisu imale slobodu kretanja bez njegove dozvole (nisu mogle dobiti pasoš, niti napustiti bilo koje mesto gde su živele); nisu se mogle zaposliti bez njegove dozvole; na selu nisu mogle kupovati ili prodavati stoku, alate, mašine, niti zakupljivati ili davati u najam zemlju; a u nekim zajednicama (osobito u regijama centralne Azije) očevi su prodavali svoje ćerke i ugovarali brakove…
Ako izuzmemo onaj mali broj žena koje su popunjavale najviše slojeve društva i koje su bile i obrazovanije i politički angažovanije od evropskih i američkih žena, „obične“ žene ruske imperije nisu uživale prava dostupna bogatašicama i živele su kao nevidljive figure uronjene u breme napornog rada
Iako su bogate žene mogle biti obrazovane i imale su pravo vlasništva, nijedna žena nije imala pravo starateljstva nad svojom decom, a vanbračna deca legalno nisu bila priznata.
Najveći broj ljudi je u carističkoj Rusiji živeo na selu, u veoma teškim uslovima. Iako je kmetstvo u Rusiji zvanično ukinuto 1861, loš položaj seljanki i seljaka ovime nije okončan. Zemlja nije egalitarno redistribuirana onima koji su je vekovima obrađivali već su je oni morali otkupiti od „bivših“ gospodara, što siromašnim slojevima seljaštva nije bilo moguće. Najveći broj seljanki i seljaka je zemlju obrađivao u kolektivnoj poljoprivrednoj jedinici dvor (gazdinstvo sastavljeno od nekoliko generacija, a nekoliko dvorova je činilo mir), sa oskudnim i lošim sredstvima za rad, dok je samo mali broj seljaka zemlju i bolja sredstva za rad posedovao privatno (uglavnom kulaci), čime se jaz između slojeva siromašnog i bogatog seljaštva sve više produbljivao. Komunalni oblici vlasništva u Rusiji su dakle postojali i pre revolucije, ali valja istaći da oni nisu bili demokratični: posebno ako imamo u vidu polnu podelu rada u njima.[3] Goruće agrarno pitanje nije rešeno niti ukidanjem kmetstva, a još manje liberalnim Stolipinovim reformama iz 1906. koje su išle na ruku kapitalističkom obliku privatnog vlasništva i kulacima.
Žene u carističkoj Rusiji su zapravo imale pravnu mogućnost da poseduju određeno vlasništvo, koje je često činilo miraz, ali je ovo pravo bilo ograničeno snopom patrijarhalnih i klasnih prepreka. Kada bi žene (uglavnom udovice ili soldatke, žene čiji muževi su bili u vojsci) pokušavale samostalno obrađivati zemlju, selo im je to na sve načine onemogućavalo: smatralo se da samo zajednica na čelu sa muškom glavom domaćinstva može obrađivati dodeljeni deo zemlje. „Komunalne tradicije u predrevolucionarnim godinama nisu se odnosile na pomaganje ženama da zadrže zemlju, koju bi mogli koristiti muškarci. Seljaci gladni zemlje su verovali da žena, sâma ili sa malom decom, ne može obrađivati zemlju tako produktivno kao porodica u kojoj ima odraslih muškaraca. Ne samo da su odbijali da pomažu samostalnim ženama, već su često iznalazili načine da im otežaju život. Oni koji bi im pomagali u teškim poslovima, to bi dobro naplatili, ili bi naprosto odbili da im pomognu. Seljak čiji deo zemlje se graničio sa zemljom koja je dodeljena samostalnoj ženi bi se dobrovoljno ponudio da joj popravi ogradu, a onda bi u tom procesu pomerio stubove koji su označavali razmeđu, ne bi li proširio svoj deo zemlje – ruski običaj poznat pod imenom zakrivljenje linije“. (Clements 1982: 222)
Žene na selu, dakle, uglavnom nisu mogle ostvariti svoje pravo da budu vlasnice (osim ukoliko nisu bile bogate zemljoposednice) i živele su svu težinu seoskog predrevolucionarnog načina života noseći se sa višestrukim bremenom: radile su poljoprivredne poslove kao i muškarci, ali pored toga su obavljale i poslove u kući, te brinule o deci i starijima; živele su u oskudici, lošim higijenskim uslovima i u nedostatku (ili uz primitivna) sredstva kontracepcije, zbog čega su rađale decu kao životinje, bez ikakve kontrole, često u poljima usred rada grizući pupčanu vrpcu zubima; decu su jedva prehranjivale, a stopa dečje smrtnosti je zbog različitih bolesti za koje nije bilo leka bila ogromna; žene na selu nisu ni znale za neka druga mesta van svog sela koje je činilo čitav njihov svet;[4] trpele su nasilje, a bičevanje u seoskim porodicama je bilo podrazumevano (učvršćeno običajem da očevi poklanjaju zetovima bič kojim su uvek mogli tući ženu); dozvolu crkve za razvod je bilo teško dobiti, a za siromašne gotovo nemoguće. Tako je knut, bič koji je u vreme carizma posedovala glava porodice, bio još veća pretnja ženama…
Ubrzana industrijalizacija zemlje je otpočela krajem XIX veka i stvorila je prvu radničku klasu u carističkoj Rusiji, čiji deo su sve više činile i radnice. Do Prvog svetskog rata je u sferi nadničnog rada bilo zaposleno oko 20 miliona žena (Clements 1982: 225), koje su postajale deo radne snage prosečno od 12 godine svog života. Kao manje obrazovane, manje tehnički obučene, više opterećene kućnim radom i reproduktivnom ulogom, radnice su bile u još goroj poziciji nego radnici: češće su bile nekvalifikovana i najjeftinija radna snaga u gradovima; za isti posao su dobijale manje plate od muškaraca; nisu imale skoro nikakvu trudničku i materinsku zaštitu; zbog pretnje otkazom su skrivale trudnoću do samog čina rađanja, koji se ponekad odvijao na podu fabrike (Trudell 2017); doživljavale su učestalo seksualno uznemiravanje na poslu, čak i silovanja, a loši uslovi su ih gurali i u ralje prostitucije kao jedini izlaz za preživljavanje… Zaista, uslovi u kojima su živele žene u carističkoj Rusiji bili su sličniji ropskim. (Arruza 2013: 41)
Žene dakako nisu samo trpele svoj potčinjeni položaj. Ruska istorija nam daje brojne primere hrabrih ženskih figura koje su pružale otpor, politizovale se i pokušavale menjati svet, a žensko učešće u različitim predrevolucionarnim pokretima je posebno bilo brojno od druge polovine XIX veka. Poznate su biografije i zadivljujuća hrabrost populistkinja, teroristkinja, nihilistkinja i socijalistkinja poput Olge Ljubatovič, Sofije Perovskaje, Vere Figner, Ane Korbe, Vere Zasulič, Elizavete Kovalskaje itd.[5] Ovaj val ženskih militantkinja je podizao prve cigle dugogodišnjeg ženskog rada na revolucionarnoj gradnji, a počev od populističkih odgovora na carističko ugnjetavanje, radikalne grupe su se sve više razgranavale i razlikovale po metodima borbe.
Pokret Narodnika nastaje sredinom XIX veka u borbi protiv carizma, a nakon kampanje Odlaska u narod (1873-1875), kada se oko „2500 mladih, uglavnom studentkinja i studenata, raštrkalo po selima ne bi li propovedali socijalizam“ (Amaše, Le monde Diplomatique 2017: 5), razrada političke platforme utemeljene na revolucionarnom potencijalu seljaštva se kristalizira u organizaciju Zemlja i volja. Ona se pak krajem 1870-ih rascepila na dve organizacije: Narodna volja, koja je propagirala terorističke metode i Crna preraspodela, koja ja odbijala terorizam i usredsredila se na organiziranje radnika i seljaka. Pojavljivale su se i druge grupe, poput recimo Radničkog saveza južne Rusije koji su 1880. u Kijevu osnovali Elizaveta Kovalskaja i Nikola Šedrin, oboje ubrzo uhapšeni i osuđeni na katorgu u Sibir. Ono što je zajedničko grupama koje su nastajale 1870-ih i 1880-ih jeste sve veće usmeravanje na organiziranje radnica i radnika, a ne samo seljaštva. Metode su bile različite, primera radi, dok se grupa koju je osnovala Kovalskaja usredsređivala na masovno radničko organiziranje i okupljanje, Zemlja i volja i Crna preraspodela su nastojali da radnice i radnike organiziraju u manjim kružocima (kruzhki). (Hillyar 1999: 49)
Žene su sve više učestvovale u ovim kretanjima: predavale su u nedeljnim radničkim školama, organizirale su kružoke za radnice i radnike u fabrikama, časove opismenjavanja, podučavanja u osnovnoj veštini računanja, istoriji socijalizma i radničkog pokreta. Militantkinje su često imale zadatak da pronalaze i organizuju tzv. sigurne kuće, u kojima su skrivale aktivistkinje i aktiviste od policije, tajnu literaturu i ilegalnu štamparsku opremu. Dakle, ravnopravno su učestvovale u organizacionom, edukativnom, propagandnom i štamparskom radu, kao i u terorističkim aktima – ukoliko su pripadale grupama koje su propagirale ove metode. Također su kao i drugovi trpele isti nadzor, represiju, hapšenja, kazne, osude na egzil, katorgu ili smrt.
Žene su posebno bile aktivne u onim industrijskim delovima Rusije koji su tipično zapošljavali žensku radnu snagu. Jedno od takvih mesta ženskog revolucionarnog organiziranja je bio tekstilno-industrijski centar Ivanovo-Voznesenjsk, u kojem su 1905. od ukupne radne snage 41% činile žene, a u vreme Februarske revolucije 62,3%. Nakon „krvave nedelje“ i talasa štrajkova 1905, u Ivanovu je u proleće uspostavljen jedan od prvih radničkih sovjeta u kojem je bilo 16,5% radnica. (Ibid: 100, 101). Žena je bilo i u drugim sovjetima: u Kostromi su činile trećinu izabranih deputata, dok su u sovjetu Rostova duvanske radnice, sluškinje, pralje i ostale zaposlene žene činile većinu. (Ibid: 113)
Dakle, ženski otpor i revolucionarno organiziranje u različitim oblicima je imalo svoju liniju kontinuiteta pre Oktobra, a ona je kulminirala sa Februarskom revolucijom i ženskim štrajkom otpočetim simbolično na 8. mart. No, uprkos njihovoj velikoj participaciji u revolucionarnom pokretu, nakon Februara se višestruko potčinjeni životi žena nisu mnogo promenili: osim osnovnih političkih i građanskih prava, krucijalna pitanja – rešavanja gladi, agrarnog pitanja i prestanka rata – nisu rešena. Za radikalniju promenu položaja žena trebalo je da se dogodi Oktobar.
Šta je to onda revolucija dala ženama? Ako pogledamo zakone donesene neposredno nakon Oktobarske revolucije, na prvi pogled izgleda kao da su dobile mnogo toga… Ako pogledamo celokupnu sliku sovjetskog društva, sigurno ćemo videti različita ograničenja, napetosti, kontradikcije i realne teškoće – posebno one koje su proizišle iz građanskog rata, kontrarevolucionarne agresije stranih zemalja spram nove socijalističke države, urušavanja ekonomije i podbacivanja internacionalne borbe za socijalizam – koje ovu sliku ne čine savršenom. No, uprkos nesavršenostima, preprekama, protivrečnostima, stranputicama, meandriranjima emancipatorskih ideja unutar boljševičkog projekta, slepim mrljama i žilavom održavanju konzervativno-patrijarhalnih stavova, položaj žena nakon socijalističke ruske revolucije je obeležio veliki emancipatorski napredak!
Donesene su neke vrlo važne i za to vreme neverovatno progresivne zakonske mere namenjene političkom, ekonomskom i socijalnom poboljšanju položaja žena. Sve žene u Rusiji su odmah nakon revolucije dobile puna građanska prava, puno pravo glasa i mogućnost aktivne participacije u političkom i društvenom životu.
Decembra 1917. donet je Zakon o osiguranju u slučaju bolesti kojim je određeno pravo na ukupno 16 nedelja dopusta pre i posle porođaja, kao i pravo na lakši rad za trudnice. Zakonom o radu iz 1918. utvrđeno je radno vreme ograničeno na osam sati, ukinut je noćni rad za žene, ustanovljena je jednaka plata za jednak rad, omogućene su pauze za dojenje i uopšte je poboljšana socijalna zaštita radnih žena. Jedna od neverovatnih zakonskih mera sovjetske socijalne politike koja se ticala žena, a koja je jedinstven slučaj u svetu, bilo je donošenje dekreta 1922. koji je u određenim kategorijama poslova omogućavao plaćeni mesečni menstrualni dopust (Ilič 1999: 96-111). Ne samo da su se početkom XX veka u sovjetskoj Rusiji vodile rasprave i istraživanja o uticaju industrijskog i drugog rada na žensko reproduktivno zdravlje, već je običajna praksa menstrualnog dopusta od nekoliko dana, koja je važila tokom 1920-ih i 1930-ih, imala svoj osnov u legislativi.
Neposredno nakon revolucije su doneta dva dekreta koja su ustanovila mogućnost zasnivanja civilnog braka (pored postojećeg crkvenog), te mogućnost razvoda na zahtev supruge ili supruga, čime se u pogledu bračnog prava već ostvarilo daleko više nego što su predrevolucionarne feministkinje pokušavale. Kompletan zakon je godinu dana kasnije ratifikovao Izvršni centralni komitet sovjeta. Godine 1918. je donet tada u svetu najprogresivniji Zakon o braku, porodici i starateljstvu, čiji tvorac je bio pravnik Aleksandar Goikbarg. Ovim zakonom se legalno ukinuo inferioran status žene i ustanovila se puna zakonska ravnopravnost u braku. Zakon je omogućio razvod uzajamnim sporazumom, ženama je omogućio da zadrže svoje prezime i konačno se ukinula titula „glava domaćinstva“. Mešanje crkve i države u bračne odnose bilo je svedeno na minimum, a izjednačena su i prava bračne i vanbračne dece. Zakon je, nakon intenzivne i ekstenzivne debate, dopunjen i promenjen 1926.
Nakon revolucije, 1920. godine je donet i prvi zakon u istoriji kojim se legalizuje abortus, besplatan i dostupan svim ženama na zahtev. Iako donesen kao privremena mera, ženama je omogućavao puni reproduktivni izbor i kontrolu rađanja.
Zakonom o zemlji iz 1922. žene su dobile jednako pravo na posedovanje zemlje i drugog vlasništva, kao i pravo jednakog učešća u telima koja odlučuju o seoskom životu, a mogle su i samostalno upravljati jednim dvorom.
Dakako, sâmo donošenje zakona ne garantuje po sebi i njihovo provođenje. Ustanovljena je nova radna inspekcija, koja za razliku od carističke inspekcije nije postojala u funkciji zaštite industrijalaca već radnica i radnika. Posebno se insistiralo na tome da u ovaj rad budu uključene i žene, radne inspektorke.
No rad na tome da se žene koje su u najvećem broju bile nepismene uopšte upoznaju sa zakonima i da razumeju šta to za njih znači iziskivao je šire organizovano žensko delovanje. Ono je konačno dobilo svoj oblik osnivanjem Ženotdela 1919, ženske sekcije centralnog komiteta Komunističke partije. Ženotdel je bio prva masovna ženska socijalistička organizacija, čija se osnovna delatnost ticala agitacije i edukacije radnica i seljanki na svim nivoima – od opismenjavanja, upoznavanja sa zakonima i pravima, preko kulturne i političke edukacije do transformacije navika, običaja, kulture stanovanja i svega što je činilo sferu svakodnevnog života (byt). Usredsređenje na posebnu formu ženskog organiziranja i problema koji su najviše povezani sa svakodnevnicom se ponekad u okviru boljševizma smatralo sekundarnim, čak i ponižavajućim spram „bitnijeg“ partijskog rada, a takav pogled su imale i neke boljševikinje. Partijska sekretarka Elena Stasova je, primera radi, odbila da bude preusmerena u Ženotdel. Stoga je stvaranje relativno autonomne ženske organizacije bilo produkt žilave borbe nekoliko socijalistkinja, a u toj borbi su imale i Lenjinovu podršku.
Nama su danas poznatije ženotdelke koje su bile na rukovodećim pozicijama, poput Inese Arman, Aleksandre Kolontaj, Nadežde Krupske, Sofije Smidovič, Konkordie Samoilovne, Klaudije Nikolajeve, Varvare Moirove i Ane Artjuhine, no ženotdelovska mapa se ne bi razgranavala toliko široko da nije uključivala veliki broj „običnih“ žena koje su za istoriju uglavnom ostale bezimene. Od političkog je značaja i to što su neke od rukovotkinja također dolazile iz nižih slojeva (Nikolajeva, Artjuhina, Moirova).
Da bi žene ženama organizirano prenosile znanja i prakse u svrhe poboljšanja njihovih života, osmišljena je institucija delegatki: izabranih predstavnica radnih brigada i seoskih zajednica koje su funkcionirale kao most između partije i mase. Delegatke su bile aktivistkinje, agitatorke, propagandistkinje, organizatorke, praktikantkinje koje su na ženotdelovskim sekcijama i delegatskim skupštinama, kao i kroz rad u drugim sovjetskim institucijama, učile šta je politika i upravljanje državom, kako da agituju među radnicama i seljankama, kako da ih organizuju, kako da stvore ženski aktiv i da prenesu znanja i veštine svojim lokalnim zajednicama. One sâme su dolazile iz slojeva radništva i seljaštva, i ukupno ih je bilo oko dva miliona. „Žene koje su učestvovale u lokalnim skupštinama koje je organizirao Ženotdel uglavnom su bile seljanke (59%); u manjem broju su bile radnice (14%), bele okovratnice (8%) ili domaćice (10,5%). Gotovo trećina ih je bila nepismena.“ (Goldman 1996: 48)
Ženotdelovske delegatke su ulazile i u partijske niše, ponekad su popunjavale vodeće pozicije u sovjetskim institucijama, a bile su prepoznatljive po crvenim maramama koje su nosile. Moglo bi se reći da su delegatke nakon obuke postajale neka vrsta organskih intelektualki svojih slojeva.[6]
Iako je Ženotdel osmišljen kao centralizovano-hijerarhijska, piramidalna organizacija (model koji je u velikoj meri kopirao naš Antifašistički Front Žena[7]), ideja je bila da se svim ženama demokratično omogući da učestvuju u vizioniranju i gradnji novog društva. Piramidalna struktura sa veoma širokom bazom je upravo onemogućavala isključivi uticaj „odozgo“ te je razvijala i horizontalnu ravan komunikacije. Vodeće ženotdelke su formirale novi ženski kadar, ali one nisu instrumentalistički nametale ideje i politike, niti su „utuvljivale“ vladajuću ideologiju, jer je bilo nemoguće da institucija naprosto nameće direktive kojima bi se potom masa „običnih“ žena pokoravala. Nije se radilo o partijsko-ženskom entitetu koji u strogo uzročnom odnosu upravlja entitetom subordiniranih ženskih masa, jer ključni agens u polju ženskog organiziranja i odlučivanja nije bila partijska žensko-organizaciona vrhuška već ženska borba.
Tako su međuveze između viših kadrova Ženotdela i „običnih“ žena sve vreme činile čvorište presecanja uticaja i odluka. „Obične“ žene koje nisu bile partijske čelnice su također povratno uticale na sâmu organizaciju. Subjektivacije na različite načine utiču na institucije: o odlukama se pregovaralo i sporilo, ponekad im se pružao otpor (primer seljanki koje odbijaju da šalju svoju decu u vrtiće), a ženotdelovke su nastojale da saslušaju sve te žene, da razumeju njihove probleme i iznađu rešenja. Celokupno polje ženskog organiziranja je dakle bilo polje eksperimenta, pregovaranja, opiranja i užarenih debata povodom konkretnih problema – gde su se uvek čuli i glasovi „odozdo“. Dakle, nisu samo Aleksandra Kolontaj i „poznatije“ drugarice koje su pripadale partijskom vrhu generisale emancipatorske ideje bitne za promenu položaja žena, već su i „obične“ drugarice, žene iz naroda, uticale na restrukturiranje vizije i gradnju društva u kojem neće biti polne opresije. Ovo potvrđuju primeri višesatnih skupština i sastanaka koji su se događali u svim mestima nakon revolucije i gde su se ženotdelovski predlozi mogli i odbiti, kao i pisma čitateljki različitim časopisima u kojima se vide njihova mišljenja i reakcije, ali i rasprave između sâmih ženotdelovki, jer su i one imale različite pozicije i poglede.
Ženotdel nije bio ni puki prirepak partije koji bi oblikovao organizaciju prema njenim uputstvima. Zamišljen kao organizacija koja bi imala relativnu autonomiju, jer je ipak postojala kao poseban vid ženskog organiziranja, ali ujedno i kao deo šire boljševičke platforme, Ženotdel je nastojao da žensku borbu ne odvaja od klasne borbe. Organizacija nije bila puki prenosnik partijskih poruka ženama, već je, rečima Aleksandre Kolontaj, „predstavljala interes žena u okviru partije i u vladi“. (u Porter 1980: 354) Ženotdelovski kredo je bila emancipacija žena koja dolazi iz njihove samostalne inicijative, kroz samo-emancipaciju (Ali 2017: 156), a ne iz nekog drugog izvora. „Tvrdimo da bi emancipacija radnica trebalo da bude stvar samih radnica, navodi se u priručniku za ženotdelovske organizatorke objavljenom 1925. Od presudnog značaja za mobilizaciju žena u ovim revolucionarnim zadacima je bilo razvijanje njihove nezavisnosti i inicijative, što se na ruskom sažimalo u jednoj izražajnoj reči koja se učestalo ponavljala u ženotdelovskim izvorima – samodeiatel’nost.
Smidovič piše 1927. da je karakteristična značajka [ženske emancipacije] uključivanje samih radnica u borbu za njihovu emancipaciju i razvijanje njihove samodelatnosti“ (Clements 1992: 492) No, odnos partije i Ženotdela daleko od toga da je bio beskonfliktan, osobito u pogledu dodeljivanja finansijskih sredstava i odlučivanja koji zadaci imaju prioritet: utoliko je i ova relacija imala dinamičku dimenziju i u mnogim slučajevima je predstavljala bojno polje.
Doneseni su zakoni. Napravljena je ženska organizacija koja je nastojala da omogući provođenje zakona, da organizuje žene i da izgradi institucije koje bi omogućile polnu emancipaciju. To su bili prvi koraci u revolucionarnoj promeni društvenih odnosa ka jednakosti žena i muškaraca. No stvar je koračala još dalje… Konačni cilj nije bio donošenje zakona i obezbeđivanje njihovog provođenja, već ukidanje zakona uopšte. Mnogi socijalistički pravnici su na zakone gledali kao na mere prelaznog doba ka socijalizmu, dakle kao nešto privremeno. Pravo je, kao deo aparata prinude i izraz klasnih sukoba, smatrano konstitutivnim delom buržoaskog društva (poput braka, porodice i države), stoga se težilo njegovom ukidanju. U prvim godinama nakon revolucije se odvijala žustra debata između radikalnijih marksističkih pravnika (Pašukanisa, Stučke itd.) koji su imali libertetske stavove po pitanju porodice i braka i konzervativnijih pravnika, ali i onih koji su naprosto bili oprezniji i tražili su kompromisnija pravna rešenja. Smatralo se da su zakoni nužni u aktualnoj (i privremenoj) društvenoj konjunkturi, a da bi se ukinuli bilo je potrebno izgraditi institucije koje će potpuno drugačije prekrojiti prostor, vreme, komunalni život i brigu o deci… odnosno promeniti živote ljudi u pravcu jednakosti.
Vidimo, dakle, iz optike pre i posle revolucije, da se položaj žena u Rusiji zaista drastično promenio na bolje. Radikalna promena koja je za žene otpočela nakon revolucije smatrala se samo početkom u rasplamsanim vizijama i debatama o tome kako izgraditi novo pravedno društvo za žene i muškarce.
Žene i radikalno restrukturiranje društva
Promena je morala biti korenita. Istinski revolucionarna. Da bi se položaj žene u novom društvu transformisao u pravcu emancipacije, moralo je biti promenjeno celo društvo. Trebalo je stvoriti nove društvene i proizvodne odnose koji bi, između ostalog, ukinuli i polnu podređenost. Prema boljševičkom projektu emancipacije žena trebalo je iskoreniti sve ono što ženu stavljaju u položaj opresirane: ovi uslovi su se pre svega odnosili na napeti odnos sfere rada i sfere kućanstva, stoga i na politike braka i porodice.
Ali pored menjanja proizvodnih odnosa, trebalo je menjati i sâme individue, odnosno trebalo je stvoriti nove žene i nove muškarce. Utoliko se radikalna promena društva nije ticala samo promene institucija i praksi, već su i revolucionarne slike, glasovi, diskursi, vizije i utopije bili važan deo promene. Konstrukcija novih identiteta i bitke u idejnom polju su podjednako činile deo borbe za novo društvo. Vizure novog društva su se razvijale u brojnim knjigama, časopisima, člancima, pamfletima, na sastancima, u debatama, predlozima i u umetnostima. Za kreiranje identiteta nove žene svakako je bitnu ulogu imala štampa, posebno ženski časopisi kao što su Radnica (Rabotnica), Seljanka (Kristianka), Komunistkinja (Kommunistka) i brojni drugi, kao i stranice posvećene ženama u partijskim i sindikalnim časopisima.
Ključni momenat ženskog oslobođenja u boljševičkoj viziji odnosio se na mogućnost žena da ravnopravno sudeluju u sferi rada. Biti žena koja ima jednake mogućnosti kao i muškarac da radi, da bude zaposlena, ekonomski nezavisna, odnosno da može da živi od svog rada, značilo je moći ući u sferu nadničnog rada. A da bi žena to zaista mogla da ostvari na jednakopravnim osnovama kao i muškarac, to je impliciralo da se mora osloboditi onog drugog rada koji ju je u tome ometao: kućnog rada! Ukidanje kućnog ropstva je bila jedna od gorućih tema rasprava i politika koje su makar započele da se pletu. Stoga je i slika kućnog rada bila vrlo negativna: smatralo se da ovaj rad ženu degradira, zatupljuje, zaglupljuje, porobljava i da je pokazatelj političke zaostalosti. Lenjin u razgovoru sa Klarom Cetkin kućni rad karakterizira kao trivijalni, monoton posao žena koji „rasipa i troši njihovu snagu i vreme, sužava njihove umove i čini ih ustajalim, usporava njihova srca i oslabljuje njihovu volju“ (Zetkin 1934: 21) Kućni rad, u svoj svojoj lepezi poslova od čišćenja, kuhanja, šivenja, pranja, nege dece, starijih i onemoćalih članova domaćinstva, vaspitanja i emotivnih napora, bio je glavna nit začkoljica i debata o njegovom ukidanju te prenošenju u drugačiji oblik. Da bi svaka kuharica, to će reći skoro svaka žena, mogla istinski da se politizuje, odnosno da demokratično učestvuje u javnim stvarima, kućni rad je trebalo radikalno restrukturirati. Trebalo je, rečima sovjetskog ekonomiste Evgenija Preobraženskog, kućni lonac zameniti velikim javnim kotlom.
Suštinski socijalistički oblik oslobađanja od kućnog rada ticao se pre svega njegove socijalizacije. Dakle, nije se išlo u pravcu liberalno-feminističkih zahteva za podelom kućnih poslova između muškaraca i žena, već su žene nastojale da stvaraju institucije koje bi omogućile transformaciju podele rada i socijalizaciju kućne i porodične sfere. To je značilo da je valjalo izgraditi nove institucije koje bi ovu sferu, nametnutu i biologistički pripisanu ženama, prebacile na leđa sociusa: komunalne kuhinje i restorane u kojima bi radnice i radnici svakodnevno i pristupačno mogli da se hrane, komunalne perionice, dojilišta i jaslice u blizini radnog mesta koja bi radnicama omogućavala da se posvete društveno validiranim vrstama rada, vrtiće i škole koji bi znatno smanjile žensko vreme čuvanja i brige o maloj deci, te komunalne stanove koji bi se gradili tako da bi već svojom arhitektonikom prostor za kuhanje, pranje i slično činili kolektivnim…
Dakle, socijalizacija rada u sferi koja nije neposredno nadnična bila je krucijalna. Ali to ne znači da neki glasovi nisu nastojali da ukažu i na bitnost promene stavova muškaraca u vremenu dok se ne izgrade nove institucije. Tako Lenjin u pomenutom intervjuu ističe da se drugovi ne bi trebali miriti sa situacijom u kojoj su žene njihove kućne robinje i time ukazuje na to da se žensko pitanje ipak jednim delom tiče i edukacije muškaraca, sve dok se „ne iskoreni i najmanji delić ideje ‘gospodarenja’“ (Ibid). U boljševičkim redovima je bilo progresivnih drugova koji su bili svesni ovog pitanja,[8] ali bilo je i onih uporno konzervativno-patrijarhalnih, tako da je naputak sa Trećeg Kongresa Kominterne o metodama i oblicima rada među komunistkinjama – da se u proleterskim redovima treba boriti protiv predrasuda prema ženama, te uvećavati svesnost radnih žena i muškaraca o njihovim zajedničkim interesima – valjalo primenjivati i na partijske redove. No, na tome nije temeljitije rađeno.
Ipak, nit vodilja sovjetskog programa je bila progresivna socijalizacija kućnog rada i brige o deci, jer se jasno razumela strukturna veza između sfere društveno validiranog rada i sfere kuće, tako da je u grozničavom radu na stvaranju novog društva to imalo prvenstvo. Rečima Ane Artjuhine, „naš zadatak nije individualno poboljšanje svakodnevnice, već izgradnja socijalizirane svakodnevnice“ (Goldman 1996: 54)
Pored razrešenja od kućnog rada, nova sovjetska žena je bila emancipovana jedino ako je mogla slobodno zasnivati emotivne, seksualne i partnerske odnose. U ovom pogledu se razvila sovjetska koncepcija ukidanja braka i zasnivanja slobodne ljubavi. Da, sovjetska Rusija je u to vreme imala svoje antiviktorijanke i antiviktorijance, te se nastavljala na razgranatu istorijsku liniju politika i praksi slobodne ljubavi, kreirajući radikalnu politiku ličnih ljudskih odnosa.
Sovjetska koncepcija slobodne ljubavi i drugarske zajednice zasnovane na poštovanju, solidarnosti i jednakosti pre svega ima svoje preteče u marksističkoj teoriji – iako postoje momenti utopijsko-socijalističke tradicije, prevazilaze se ograničenja na eksperimente u falansterijama i sličnim užim zajednicama te se zahtevaju strukturne promene društva zasnovane na redefinisanju odnosa sfere nadničnog rada i sfere kućnog rada – ali naslanja se i na vlastitu istorijsku liniju: od inspiracije Černiševskim do radikalnih devetnaestovekovnih ženskih figura. Devetnaestovekovne nihilistkinje su već dobrim delom dovele u pitanje tradicionalno razumevanje porodice i braka, jer su mnoge od njih praktikovale slobodnu partnersku zajednicu, drugarske odnose, kao i emancipaciju od nametnutih porodičnih uloga. Ipak, one nisu zagovarale slobodnu ljubav, već pre asketsku revolucionarnu disciplinu i primat borbe za promenu društva – razgrađujući tradicionalne bračne i porodične veze koje su naprosto oduzimale revolucionarnu energiju.[9]Pored naslanjanja na marksističke i druge tradicije u pogledu koncepcija slobodne ljubavi, bitnu ulogu je imao i sâm način života brojnih ruskih revolucionarki i revolucionara u emigraciji, koji je uzdrmao konvencionalno-tradicionalne norme.[10]
Nova žena, dakle, nije bila samo ekonomski samostalna žena koja ulazi u sferu proizvodnje, već i žena oslobođena moralnog i emotivnog ropstva, žena koja se buni protiv jednostranog buržoaskog seksualnog morala, te koja gradi partnerske odnose (ne nužno monogamne niti bračne) zasnovane na slobodi, jednakosti i iskrenoj drugarskoj solidarnosti. (Kolontaj, 19??) Ali ovaj aspekt transformacije je od samog početka imao i protivnice/ke: mnogi su ipak isticali monogamiju kao prirodnu, dok su drugi naprosto smatrali da je tema od sekundarnog značaja u trenutnoj katastrofalnoj konstelaciji ratom uništene zemlje. Zbog toga je i ovo polje raspirivalo užarenu debatu, a tema se ne vezuje samo za Aleksandru Kolontaj (svakako jednu od pionirki u promišljanjima slobodne ljubavi) već za znatan broj aktiviskinja/ista, društvenih planerki/era, članica/ova partije, ali i običnih ljudi. Primera radi, ukrajinska delegatkinja Centralnog izvršnog komiteta sovjeta N. A. Roslavets je još 1918. bila jedna od onih koja se suprotstavljala Goikbergovom Zakonu o braku kao nedovoljno progresivnom. Iz socijalističke vizure, nije trebalo omogućiti civilni brak pored crkvenog, već je valjalo brak – kao buržoasku instituciju pre svega fundiranu na ekonomskim vlasničkim odnosima – u potpunosti ukinuti. (Goldman 2004: 55) I sovjetski pravnik A. Zelenetskii predstavlja libertetski element sovjetske misli koji 1921. razbuktava debatu o nestanku bračnog ugovora i zakona. (Isto: 200-202) U časopisima Radnica i Seljanka se tokom 1920-ih pojavljuje mnoštvo priča koje referišu na vanbračne seksualne veze, a ove fikcije su bile materijal o polnim i moralnim dilemama koje su čitateljke/i, šaljući pisma redakciji, komentarisale/i iskazujući različite pozicije u pogledu emotivno-seksualnih politika. (Attwood 1999: 56) Čak i krajem dekade su još uvek postojali plamičci promišljanja ove teme: 1927. je snimljen film Ljubav utroje (na ruskom Третья Мещанская, na engleskom je preveden kao Bed and Sofa),[11] u kojem se prikazuje ménage à trois inspirisan ljubavnim trouglom između Vladimira Majakovskog, njegove ljubavnice Lili Brik i njenog muža Osipa Brika.
Debata o slobodnoj ljubavi, novim oblicima porodičnih i partnerskih veza, te o novim formama socijaliziranog vaspitanja i podizanja dece također pokazuju da post-revolucionarna partija nije bila monolitna i homogena, već su se i u njenom okviru izražavala različita mišljenja i koncepcije. Govorilo se, raspravljalo, projektovalo, gradilo i maštalo o socijalističkom društvu u kojem će kućni rad biti društveno organiziran, u kojem će ishrana i briga o deci biti kolektivizirani, u kojem će kolektivni oblici stanovanja izmeniti svakodnevni život. U rano-sovjetskom vizionarskom pejzažu su arhitekti već gradili zgrade u kojima su individualni stanovi bili bez privatnih kuhinja, a sa kolektivnim prostorijama za čitanje, socijaliziranje i rad. Kuhinje su zamišljane kao deo javnog a ne privatnog prostora, da bi žene istinski učestvovale u javnoj stvari. U tom pejzažu su se ozbiljno propitivale i političko-ekonomske spone koje stvaraju porodične i bračne forme, te se verovalo da će tradicionalna porodica i brak progresivno nestati. Ovo je bilo miljama daleko od jugoslovenske socijalističke varijante u kojoj su se, primera radi, afažeovke i socijalistkinje pre svega zalagale sa učvršćivanje porodice i braka.[12]
Utopija pokreće stvarnost, utopija se sudara sa stvarnošću, pobeđuje konzervativnost…
Da, ruske revolucionarke su bile utopistkinje, s obzirom na vizije koje su izgledale neverovatno smele spram postojećih uslova, ali isto tako su bile i realistkinje koje su znale da je nemoguće menjati život žena ukoliko se radikalno ne izmeni sfera svakodnevnog života i ne izgrade institucije koje će omogućiti komunalizaciju kućnih poslova, brige o deci i starijima, razmene i obrazovanja. One su, na tragu marksističke nauke, znale da sovjetski socijalizam najpre mora razrešiti kontradiktorne odnose između sfere rada i kućne sfere. Dakle, nije se radilo o pukoj fikciji i izmaštanim vizijama iluzionarki, već se organizovano radilo na svim linijama idejno-realnih frontova na promeni sveta. Dok se utopije nisu sudarile sa stvarnošću…
Emancipacija žena nakon Oktobra bi se mogla pratiti u liniji dekrešenda: od zaleta i entuzijazma prvih godina revolucije i ratnog komunizma; preko utišavanja u doba NEP-a (Nove ekonomske politike) i ozbiljnijih teškoća nastalih vraćanjem kapital-odnosa; do konačnog zatišja u Staljinovo doba (petoletki), pobede birokratizacije i konzervativnosti. U ovoj razdeobnoj liniji svakako treba videti diskontinuitet koji se uopšte upisuje u ruski revolucionarni projekt, ne samo u njegov ženski aspekt: rez između pred- i post-staljinističke politike.[13]
Ipak, neki istraživači i istraživačice jaz upisuju na drugim mestima. Barbara Evans Clements smatra kako su utopizam Ženotdela i ženska vizija socijalističkog društva od samog početka bili drugačiji od muške vizije. Ona također ističe da je ženski utopizam bio više u zamahu tokom ratnog komunizma, jer je partijsko rukovodstvo bilo usredsređeno na militarne stvari te slobodnije prepustilo revolucionarkama da kreiraju vizije novog društva. (Clements 1992: 485)
No, ovime se prenebregava činjenica da progresivne i radikalne vizije socijalističkog društva oslobođenog polne opresije nisu bile samo ženske već u mnogim slučajevima i muške. Također je upitna interpretacija prema kojoj su žene imale prostor za organiziranje i vizioniranje samo onda kada je muško partijsko rukovodstvo bilo zauzeto drugim stvarima, čime se implicira da je ženski aspekt revolucioniranja društva od početka bio kontrolisan koncima koje su pomerali vodeći partijski lutkari, a ženskom polju organiziranja se oduzima kvalifikativ samo-organizacije i samo-emancipacije.[14]
Vreme NEP-a jeste narušilo utopijski zalet i entuzijazam za neograničene mogućnosti. Godine rata i iscrpljivanja zemlje, težina nerazvijenosti seljačke ekonomije, seljačke pobune protiv rekvizicija hrane, siromaštvo i oskudica, nezaposlenost, glad, ogroman porast broja dece koja su ostala bez roditelja (besprizorniki) i slične medalje ruske NEP-ovske stvarnosti su doveli do regresa i u putanji ženske emancipacije. Ženske utopije su se sudarale sa tvrdokornom stvarnošću i njenim različitim kontradikcijama: društvo nastoji da oslobodi ženu neplaćenog kućnog rada i da stvori bolju mrežu kolektivnih kuhinja, restorana, centara za brigu o deci i kolektivnih praonica, ali to društvo još uvek nema materijalne uslove za izgradnju ovih objekata; društvo je u situaciji seljačkih pobuna prinuđeno na ustupke i povratak ekonomije sa kapitalističkim elementima, zbog čega su žene – u skladu sa polnom pozicijom koja je s obzirom na rađanje, dojenje i menstrualne teškoće trošak u kapital-odnosu – primorane da se se ponovo učaure u kućne poslove; društvo bi da omogući posao svim ženama i muškarcima, ali stopa nezaposlenosti u urušenoj republici raste a žene su prve na udaru otkaza, i zato što su kao one koje imaju reproduktivnu sposobnost neisplativije i zato što je društvo i dalje uronjeno u patrijarhalne odnose; društvo se zalaže za kolektivno podizanje dece, ali tim istim društvom nakon rata i oskudice mili ogromna reka dece bez roditelja te ga prisiljava da postepeno donese zakone kojima se omogućava usvajanje i individualno-porodična briga o deci; socijalistički teoretičari i pravnici nastoje da ukinu brak i porodicu, ali u post-ratnoj sovjetskoj stvarnosti žene bez muževljeve nadnice ostaju bez ikakve sigurnosti ukoliko nemaju drugi izvor prihoda, stoga društvo nastavlja nadničnu politiku koja se oslanja na porodicu (osobito na seosku porodičnu jedinicu kao proizvodnu); društvo bi da zakonski omogući slobodan izbor partnera i razvod, ali nedostaju sredstava kontracepcije a žene su one koje rađaju i kojima ostaju deca ukoliko ih partner na krilima slobodne ljubavi ostavi: otuda kompromisne koncepcije protekcionističkih zakonskih mera koje stavljaju akcente na alimentaciju… Moglo bi se još nabrajati.
Ipak, utopijske ideje i političke borbe protiv degradacije položaja žena nisu nestale, iako su se u sudaru sa stvarnošću neki ideali utišali. Promenili su se prioriteti. U pogledu ženotdelovskog strukturiranja novog društva u vreme NEP-a, teme o slobodnoj ljubavi i seksualnosti više nisu bile na tapetu. Akcenat se stavljao na pragmatičnije stvari: lokalno organiziranje žena u borbi za institucije koje bi komunalizovale život i brigu o deci. Posla je bilo preko glave, uslova i sredstava gotovo nikakvih. Žene su i dalje vodile svoju borbu, dok je u sudaru sa staljinističkim modelom „emancipacije“ nisu izgubile.
Ženotdel je ugašen 1930, a nekoliko godina pre zvaničnog ukidanja su se već ženotdelovske sekcije na lokalnom nivou nadmetale sa drugim partijskim i sindikalnim organizacijama za polje rada. Pod izgovorom racionalizacije i uz obrazloženje da se radi o dupliranju agitacije i propagande, još 1927. su ukinuti neki rejonski ženotdeli ili se njihov rad prebacio na druge organizacije. Nekoliko godina kasnije je zaključeno da više nema potrebe za posebnim ženskim organiziranjem, sasvim u skladu sa politikom nove staljinističke ere. Ženski organizacioni rad se utopio u opštem radu na kolektivizaciji i industrijalizaciji.
Sfera proizvodnje je, zajedno sa gorivom udarničkog rada i socijalističkog takmičenja, postala motor partijskih usmerenja. Ubrzani tempo industrijalizacije je bacio u zasenak bilo kakve težnje za promenama formi domaćeg, porodičnog i seksualnog života. Revolucija koja je mogla nastaviti svoj emancipatorski put samo kao internacionalna pretvorila se u puku revolucionarnu retoriku i borbu za opstanak socijalizma u jednoj zemlji. Umesto revolucije – modernizacija, kroz zahuktale fabričke dimnjake i prisilne seoske kolektivizacije. I dakako, kroz žene koje su opet u skoro svakom domaćinstvu bile kuharice.
Staljinistički period, dakle, čini rez u emancipatorskoj ženskoj putanji, jer je ona ovde prekinuta. Slika nove socijalističke žene je i dalje bila diskurzivno prisutna, ali je u potpunosti redefinisana. Nastaje hibridna slika nove-stare žene: na sliku nove sovjetske žene se nakalemljuje slika tradicionalne ženske uloge. Žena se i dalje podstiče da ulazi u sferu nadničnog rada, ali istovremeno se podstiče i da rađa, bude supruga i ona koja je zadužena za njoj „prirođene“ kućne poslove. Nova-stara sovjetska žena je i žena u proizvodnji i žena u kući. I jednaka je sa muškarcima i nije: upakovana u paternalističke diskurzivne i praktičke oblande smatrana je pre svega majkom i domaćicom. Nova-stara sovjetska žena i jeste i nije domaćica, štaviše figura domaćice je i pozitivna i nije, sve u skladu sa staljinističkim kvazidijalektičkim sofisterijama. Tako su, primera radi, žene muževa iz administrativne, partijske, vojne i radničke elite (žene političkih funkcionera, žene tzv. nepovaca – sitnih preduzetnika i trgovaca koji su se obogatili tokom NEP-a, žene oficira Crvene armije i žene stahanovskih radnika) mogle biti pozitivna figura domaćice, jer su kao pripadnice viših slojeva mogle da ne ulaze u sferu nadničnog rada i imale su vremena i prostora da se društveno angažuju i volontiraju. Dok žene nižih slojeva, kojima su uslovi za bilo kakvo volontiranje nemogući, nisu mogle biti samo domaćice: ukoliko bi služile samo svoju porodicu ali ne i društvo u celini one bi bile prezrene parazitkinje. Zato su, pored što većeg broja rođene dece, morale društvu doprinositi intenzivnim radom u proizvodnji.
Porast broja žena u industrijskoj proizvodnji je tokom 1930-ih zaista bio velik. Uprkos ovom uvećanju, one su opet teglile dvostruko breme rada jer se na kolektivizaciji kućnog rada radilo veoma malo. Jedini aspekt socijalizacije „ženskog“ kućnog rada se odnosio na otvaranje većeg broja vrtića i škola za decu, sasvim u skladu sa produktivističkim imperativima za što većim natalitetom i oslanjanjem na nuklearni tip porodice u te svrhe. Pored toga, prioritet industrijalizacije je nametao zahuktali tempo rada u kojem više nije bilo mesta za protekcionističke zakonske mere za žene, te se umesto na protekciju politika usredsređuje na navodnu jednakost polova: tako su žene, bez obzira na nejednaku poziciju i njihovu specifičnu ulogu u biološkoj reprodukciju (trudnoća, rađanje i dojenje), kao i bez obzira na to što sav kućni rad pada na njihova pleća, izjednačene sa muškarcima. U proizvodnju su ulazili svi jednako – bez obzira na nejednake pozicije.
Staljinistički hibridni model nove-stare žene čije mesto je istovremeno i u proizvodnji i u kući je potpuno različit od radikalne slike nove sovjetske žene koja je nastala neposredno nakon revolucije i koja je razvijala viziju oslobođenja od kućnog rada kroz komunalizaciju, te akcentovala protekcionističke mere namenjene specifično ženskoj poziciji. Staljinistička politika koja je snažno podsticala žene da uđu u svet rada i obrazovanja, istovremeno naglašavajući jaku i stabilnu porodicu, razlikovala se i od nacističke slike žene čije je mesto isključivo vezano uz kuću i porodicu. (Goldman 2004: 342, 343) A nije na odmet napomenuti da je ovakva staljinistička optika žene i u kući i u proizvodnji kopirana u jugoslovenskom socijalističkom modelu.
Radikalna postrevolucionarna vizija ukidanja porodice, braka i zakona je nestala, umesto nje se razgranala vizija njihovog snaženja. Umesto struje koju je zastupao Pašukanis, glavna pravna struja postaje ona Višinskog: zalaganje za centralizovanu pravnu kontrolu i socijalizam u kojem zakoni imaju svoju punu primenu. Tako je doktrina ukidanja zakona proglašena „legalnim nihilizmom“ ili čak „trockističko-buharinskom perverzijom“, a mnogi progresivni zakonotvorci ili učesnici debate o ukidanju zakona su ubijeni (Pašukanis, Krilenko, Beloborodov, Kiselev, Krasikov…) ili zatvoreni u mentalne institucije (Goikberg, Solc). (Isto: 340). Novi zakoni su odražavali retoriku porodične odgovornosti i pronatalističku politiku. Pobeda birokratizacije i konzervativizma je 1933. donela povratak kriminalizacije homoseksualnosti (kazna od 5 do 8 godina prinudnog rada), 1936. je donesen retrogradni Zakon o braku, abortus postaje ograničen a 1944. u potpunosti zabranjen.
Staljinistička glorifikacija porodice, zakona i države se tako perverzno naslanjala na revolucionarnu sovjetsku viziju, tvrdeći da je sa njom u kontinuitetu, dok je ženska emancipacija ostajala stvar prazne retorike i punih ruku posla. Jer kuharice iz nižih društvenih slojeva su mogle ući u sferu nadničnog rada ostajući pritom kućne kuharice, čistačice, majke i negovateljice… Teško da su imale vremena da se posvete politici.
Tako se post-oktobarska revolucionarna politika koja je gradila blisku vezu između radničkog i ženskog samoorganiziranog pokreta prekinula i utopila u patrijarhalno-tradicionalističkoj klimi. No ona nije nestala. Lekcije o ženskoj emancipaciji nakon Oktobra su žive i danas. U nama savremenom neoliberalnom kapitalističkom društvu koje još više razdvaja nadnični i kućni rad, povećava broj radnih sati i umanjuje bilo kakvu mogućnost socijalizacije brige o deci, čineći od žena nove robinje, u kojem je pravo na abortus u mnogim društvenim formacijama već zabranjeno a u drugima klimavo i preti mu ukidanje, te u kojima su menstrualni dopust ili pravedniji partnerski odnosi nemoguće misije, oktobarske lekcije su nam potrebnije nego ikad. Sve dok ne promenimo društvo na takav način da i svaki kuhar i svaka kuharica istinski demokratično mogu da grade politiku.
Bilješke:
[1] Nezaboravan je opis Džona Rida, američkog novinara i očevica revolucije, u kojem se vidi kakva groznica za čitanjem i demokratizacija znanja su vladali u revolucionarnoj Rusiji. „Cela Rusija učila je da čita i čitala je – politiku, ekonomiju, istoriju – jer je narod želeo znanja… U svakom gradu, u većini varošica, na frontu, svaka politička grupa imala je svoj list, a koji put i više listova. Hiljade organizacija rasturale su stotine hiljada letaka i bacale ih u vojsku, u sela, u fabrike, po ulicama. Tako dugo neutoljena žeđ za znanjem došla je u revoluciji do oduševljenog izraza. Samo iz Smoljnog instituta izlazile su svih šest meseci svakog dana tone, kamioni, vozovi literature, zasićujući zemlju. Rusija je upijala u sebe stvari za čitanje nezajažljivo, kao što vreli pesak upija vodu. A to nisu bile bajke, falsifikovana istorija, razvodnjena religija ili jevtini romani koji demorališu, nego socijalne i ekonomske teorije, filozofija, dela Tolstoja, Gogolja i Gorkog… A zatim živa reč (…) predavanja, debate, govori u pozorištima, cirkusima, školama, klubovima, u sedištima sovjeta, sindikata, kasarnama… Mitinzi u rovovima na frontu, na seoskim trgovima, u fabrikama… Kako je to divan prizor kad 40 000 radnika Putilovske fabrike izađu da slušaju socijaldemokrate, esere, anarhiste – ma koga ko je imao šta da im kaže i ma koliko dugo govorio! Tokom mnogih meseci u Petrogradu, kao i u celoj Rusiji, svaki ugao predstavljao je javnu tribinu. U vozovima, tramvajima, svuda je dolazilo do improvizovanih diskusija i debata… Pa onda, sveruske konferencije i kongresi koji su dovodili u vezu ljude sa dva kontinenta; kongresi sovjetâ, zadruga, zemstva, nacionalnosti, sveštenika, seljaka, političkih partija; Demokratska konferencija, Moskovska konferencija, Veće ruske republike. U Petrogradu je svakodnevno zasedalo po tri ili četiri kongresa. Na svakom sastanku preglasan je svaki pokušaj da se govornicima ograniči vreme govora. Svako je imao punu slobodu da kaže ono to mu je ležalo na srcu…“ (Rid 1954: 36, 37)
[2] Knut je kožni bič sa olovnim kuglicama ili bodljama koji se uobičajeno upotrebljavao za kažnjavanje „neposlušnih“ seljanki i seljaka. A pogromi su se odnosili na jevrejsko stanovništvo koje je trpelo strahovito nasilje u vreme carizma.
[3] Nije na odmet istaći da je previše uprošćeno suprotstavljanje privatnog i komunalnog vlasništva kao barometra demokratičnosti prilično problematično, jer koncepti privatne i komunalne svojine su dosta heterogeni i ne upućuju sami za sebe na to koliko doprinose jednakosti ili nejednakosti. Također, privatno vlasništvo nema uvek kapitalistički oblik, kao što ni komunalno vlasništvo nema uvek socijalistički…
[4] Barbara Evans Clements navodi da ruska reč mir, koja imenuje selo, istovremeno znači i svet. (Clements 1982: 217). Za seljanku je njeno mesto rođenja i boravka najčešće bilo ceo svet, jer i nije mogla nigde drugde otići. Wendy Z. Goldman navodi plastičan iskaz jedne seljanke: „Na selu na ženu gledaju kao na radnu kobilu. Radiš ceo svoj život za muža i njegovu celu porodicu, trpiš udarce i svaku vrstu poniženja, ali to nije bitno jer i nemaš kuda da odeš – vezana si brakom.“ (Goldman 2004: 184)
[5] Na srpskom je objavljena kratka priča Sergeja Stepnjaka o Olgi Ljubatovič, videti: Stepnjak, 2009. Tarik Ali u knjizi o Lenjinu posvećuje ceo odeljak ženskom aspektu ruske revolucionarne priče, odakle se mogu iščitati i neke od priča predrevolucionarnih ruskih varijanti anarhistkinja i socijalistkinja, videti: Tariq Ali 2017: Section Four. The Question of Women. No, detaljnu kolektivnu istoriju poznatijih i manje poznatih ženskih revolucionarnih figura koje su delovale od 1870. pa sve do Oktobra daje Anna Hillyar (1999).
[6] Možda bi u ovoj figuri delegatki trebalo videti nešto od figure praktikanta koji je delovao kao partijski militant onda kada je je ruska socijal-demokratija krajem XIX i početkom XX veka počinjala svoj put od ilegale. Lars Lih uočava da su ruski socijal-demokratski praktikanti predstavljali novu vrstu aktivista, „ponekad hibridnu, sačinjenu istovremeno od plebejskih intelektualaca i radnika inteligencije (radnika koji su usvojili ideale inteligencije)“ koji su usvajali i razvijali određenu racionalnost, kulturu i disciplinu. (Lih 2011: 58, 71).
[7] O paraleli Ženotdela i AFŽ-a videti poglavlje u tekstu: Okić 2017: 165-170.
[8] Kako navodi Dojčer, Trocki je u zatvoru odbijao da opterećuje svoju prvu ženu, Aleksandru Sokolovsku, poslovima koje patrijarhalni svet podrazumeva kao ženski. „Žene su obično odnosile kući rublje muškaraca; ali Bronstein se nije želio koristiti tom pogodnošću, sam je prao i krpao svoje rublje i rugao se revolucionarima koji su toliko sputani buržujskim navikama i predrasudama te opterećuju svoje žene takvim poslovima.“ (Deutscher 1975: 27) Slično se ponašao i prema drugoj supruzi Nataliji Sedovi. „Kako mu je bilo stalo da pomogne svojoj ženi te da joj omogući da se i dalje bavi svojim umjetničkim zanimanjem i da prati politički život ruske kolonije, sudjelovao je u kućnim poslovima i u odgoju djece“. (Ibid: 111)
[9] Posvećenost revoluciji nauštrb privatnih emotivnih odnosa revolucionarki i revolucionara plastično je prikazana i u romanu Maksima Gorkog Mati. „Porodični život smanjuje energiju revolucionara, uvijek smanjuje! Djeca, nesigurnost, nužnost da se mnogo radi za kruh. A revolucionar mora razvijati svoju energiju neumorno, sve dublje i šire. To zahtijeva vrijeme – mi moramo ići uvijek ispred svih, zato što smo mi – radnici, pozvani silom historije da porušimo stari svijet, da stvorimo novi život. Ako i zaostajemo, podajući se umoru ili zaneseni bliskom mogućnošću neke sitne pobjede – to je loše, to je gotovo izdaja stvari. Nema nikoga s kim bismo mi mogli ići zajedno a da ne unakazimo svoju vjeru, i nikada ne smijemo zaboraviti da je naš zadatak – ne sitna osvajanja, već samo puna pobjeda.“ (Gorki 1979: 272) Dakako, to ne znači da veliki broj revolucionarki nije ulazio u tradicionalnu bračnu zajednicu i imao decu, Anna Hillyar statistički pokazuje da je u tom pogledu situacija bila šarena.
[10] „Život na margini, uvek u pokretu, kao i solidarnost među drugaricama i drugovima u egzilu delimično su ih oslobodili konzervativne moralnosti koja je karakterisala radnički pokret u drugim zemljama. Na porodicu se uglavnom gledalo kao na mesto gde se perpetuira opresija i gde se ulivaju konzervativne i reakcionarne vrednosti, predrasude i sujeverja. Na nju se gledalo kao na prepreku ka punijem i bogatijem društvenom životu izvan zidova domaćinstva.“ (Arruza 2013: 38)
[11] Film je dostupan na Youtube kanalu https://www.youtube.com/watch?v=lNipP_F4MxI
[12] Iako se i jugoslovenske socijalistkinje oslanjaju na materijalističko razumevanje porodice (uglavnom na Engelsa), te insistiraju na rasterećenju rada u individualnim domaćinstvima organiziranjem kućnih poslova na kolektivom nivou, klasična nuklearna porodica ostaje ideal. „(…) Ono što želimo da negujemo“, kaže Vida Tomšič, „jeste da se deca rađaju u čvrstim porodicama“, a nije bila blagonaklona ni prema razvodu, ni prema abortusu. Videti: Tomšič, 1971.
[13] U tom smislu se ne slažem sa interpretacijom Šile Ficpatrik koja pojednostavljeno razvija liniju kontinuiteta između Lenjina i Staljina, ponajviše izjednačavanjem partijske discipline i jedinstva sa autoritarnim tendencijama. Videti: Fitzpatrick, 2001. O tezi diskontinuiteta u revoluciji videti i Suvin: 2017.
[14] U ovom pogledu se ne slažem ni sa linijom interpretacije Mišel Džejn Paterson, prema kojoj su sve tenzije između Ženotdela i ostalih organizacija u potpunosti tumačene kao nedostatak autonomije i kao posledica navodne apsolutne partijske kontrole ženskog organiziranja. Čini se kao da se Paterson usredsredila isključivo na negativne strane priče o Ženotdelu, kojih je svakako bilo, ali bez objašnjenja širih ekonomskih, političkih i socijalnih uslova koji su otežavali (i) žensko organiziranje. Također, Paterson ne smatra da je heterogenost Ženotdela i napeti odnos sa partijom nešto što bi kao polje borbe, pregovaranja, otpora i neodustajanja moglo biti i produktivno. Otuda je i mogla zaključiti da je Ženotdel bio neizvodljiva i nefunkcionalna organizacija. Videti: Patterson, 2011.
Literatura:
Ali Tariq (2017). The Dilemmas of Lenin. Terrorism, War, Empire, Love, Revolution. London, New York: Verso.
Arruzza Cinzia (2013). Dangerous Liaisons: The Marriages and Divorces of Marxism and Feminism. Pontypool: Merlin Press.
Attwood Lynne (1999). Creating the New Soviet Woman. Women’s Magazines as Engineers of Female Identity, 1922–53. London: Palgrave Macmillan.
Carr Hallett Edward (1979). Ruska revolucija. Od Lenjina do Staljina (1917-1929). Zagreb: Globus.
Clements Evans Barbara (1992). „The Utopianism of the Zhenotdel“. U: Slavic Review, Vol. 51, No. 3, pp. 485-496. Association for Slavic, East European, and Eurasian Studies; Cambridge University Press.
Clements Evans Barbara (1982). „Working-Class and Peasant Women in the Russian Revolution, 1917-1923“. U: Signs, Vol. 8, No. 2, pp. 215-235. The University of Chicago Press.
Deutscher Isaac (1975). Trocki. Naoružani prorok. Zagreb: Sveučilišna naklada Liber.
Fitzpatrick Sheila (2001). The Russian Revolution. Oxford: Oxford University Press.
Goldman Wendy Z. (2004). Women, The State And Revolution. Soviet Family Policy and Social Life, 1917-1936. Cambridge: Cambridge University Press.
Goldman Wendy Z. (1996). „Industrial Politics, Peasant Rebellion and the Death of the Proletarian Women’s Movementin the USSR“. U: Slavic Review, Vol. 55, No. 1, pp. 46-77. Association for Slavic, East European, and Eurasian Studies; Cambridge University Press.
Gorki Maksim (1979). Mati. Sarajevo: „Svjetlost’“ OOUR Izdavačka djelatnost.
Hillyar Anna (1999). Revolutionary Women in Russia, 1870-1917: A Study in Collective Biography (PhD Thesis). Southampton: University of Southampton.
Ilič Melanie (1999). Women Workers in the Soviet Interwar Economy From ‘Protection’ to ‘Equality’. London, New York: Macmillan Press, St. Martin’s Press.
Kollontai Alexandra (1920). Communism and the Family. (Scanned & transcribed by The Socialist Truth in Cyprus – London Bureaux).
Kollontai Alexandra (1921). Sexual Relations and the Class Struggle. (Scanned & transcribed by The Socialist Truth in Cyprus – London Bureaux).
Kolontaj Aleksandra (19??). Nova žena. Beograd: Štamparija R. M. Vesnića.
Le Monde Diplomatiqe, srpsko izdanje, broj 28, novembar 2017. Ovaj broj je tematski posvećen stogodišnjici Oktobarske revolucije.
Lih Lars T. (2011). Lenin. London: Reaktion Books.
Okić Tijana (2016). „Od revolucionarnog do proizvodnog subjekta: alternativna historija AFŽ-a“. U: Izgubljena revolucija: AFŽ između mita i zaborava (urednice: Andreja Dugandžić i Tijana Okić). Sarajevo: Udruženje za kulturu i umjetnost Crvena.
Pašukanis J. B. (1958). Opšta teorija prava i marksizam. Pokušaj kritike osnovnih pravnih pojmova. Sarajevo: Izdavačko preduzeće „Veselin Masleša“
Patterson Michelle Jane (2011). Red ‘Teaspoons of Charity’: Zhenotdel, Russian Women and The Communist Party, 1919-1930. (PHD thesis). Toronto: Department of History, University of Toronto.
Porter Cathy (1980). Alexandra Kollontai. A Biography. London: Virago.
Rid Džon (1954). 10 dana koji su potresli svet. Sarajevo: Mladost.
Stepnjak Sergej (2009). Nihilistkinja. Beograd: Anarhistička biblioteka, Centar za libertetske studije.
Suvin Darko (2017). Pouke iz Ruske revolucije: epistemološki pristup. Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe. (online)
The Russian Revolution and the Emancipation of Women (2006). U: Spartacist English edition No. 59. (online)
Third Congress of the Communist International (1980). Methods and Forms of Work among Communist Party Women: Theses, (online)
Tomšič Vida (1971). Porodica u socijalističkom društvu. Beograd: Dom pionira, Centar za roditelje.
Trudell Megan (2017). The Woman of 1917. Jacobin. (online)
Zetkin Clara (1934). Lenin on the Women Question. International publishers.
