Uvod
Često se napominje da je Fredrik Džejmson (Fredric Jameson, 1934) “verovatno najvažniji kritičar kulture koji piše na engleskom jeziku danas”,1 ili, kako je Peri Anderson (Perry Anderson, 1938–) rekao u svom uvodu za Džejmsonovu zbirku eseja Izabrani spisi o postmodernom (Selected Writings on the Postmodern), “najzanimljiviji i najneobičniji teoretičar postmodernizma”.2 Džejmson je pre svega marksistički mislilac. On uporno dokazuje trajni značaj tradicionalnih marksističkih koncepata, uključujući istoriju, klasnu borbu, postvarenje, robni fetišizam i totalizujuću prirodu (poznog ili multinacionalnog) kapitalizma. Njegovo je gledište da uprkos korenito promenjenoj političkoj i teorijskoj klimi marksizam ne treba napustiti, nego da treba iznova promisliti neka ili većinu njegovih temeljnih načela. Prema tome, Džejmsonov rad ostaje unutar hegelovsko-marksističkog okvira izlaganjem jedne vrste ne-dogmatske marksističke kulturalne prakse, koju on smatra prikladnom za pozni kapitalizam.
Džejmson je rođen 1934. godine u Klivlendu, državi Ohajo (SAD). Početkom pedesetih je studirao francuski i nemački jezik na Havenford koledžu (Havenford College). Potom se otisnuo u Evropu i 1954–55. godinu proveo na studijama u Aix-en-Provence, a 1956–1957. godinu na studijama u Minhenu i Berlinu. Na Jejlu je magistrirao i odbranio doktorsku tezu na temu Žana-Pola Sartra (Jean-Paul Sartre, 1905–1980). Šezdesetih je radio kao instruktor i asistent, a potom i kao docent na Harvardskom univerzitetu. Na Kalifornijski univerzitet u San Dijegu je prešao 1967. godine, gde je od 1971. do 1976. godine bio profesor francuskog jezika i komparativne književnosti. Od 1976. do 1983. godine predavao je na katedri za francuski jezik na Jejlu. Otada je počasni profesor komparativne književnosti na Djuk univerzitetu (Duke University).
Između ostalih radova, Džejmson je objavio brojne knjige: Sartr: Poreklo stila (Sartre: The Origins of a Style, 1961); Marksizam i forma: Dijalektičke teorije književnosti dvadesetog veka (Marxism and Form: Twentieth Century Dialectical Theories of Literature, 1971), U tamnici jezika: Kritička analiza strukturalizma i ruskog formalizma (The Prison-House of Language: A Critical Account of Structuralism and Russian Formalism, 1972), Priče o agresiji: Vindam Luis, modernista kao fašista (Fables of Aggression: Wyndham Lewis, the Modernist as Fascist, 1979), Političko nesvesno: Pripovedanje kao društveno simbolički čin (The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, 1981), Pozni marks izam: Adorno ili istrajavanje dijalektike (Late Marxism: Adorno, or, The Persistence of Dialectic, 1990), Postmodernizam ili kulturna logika poznog kapitalizma (Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, 1991), Geopolitička estetika: Film i prostor u svetskom sistemu (The Geopolitical Aesthetic: Cinema and Space in the World System, 1992), i Breht i metod (Brecht and Method, 1998); zbirke eseja ili predavanja: Ideologije teorije, eseji 1971–1986 (The Ideologies of Theory, Essays 1971–1986, 1988), Obeležja vidljivog (Signatures of the Visible, 1990), Klice vremena (The Seeds of Time, 1994), Kulturalni preokret: Odabrani spisi o postmodernom 1983–1998 (The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern, 1983–1998, 1998), Singularna modernost: Eseji o ontologiji sadašnjosti (A Singular Modernity: Essays on the Ontology of the Present, 2002), Arheologije budućnosti: Želja zvana utopija i druge naučne fantastike (Archaeologies of the Future: The Desire Called Utopia and Other Science Fictions, 2005) i brojne članke i eseje.
Marksizam
Džejmsonove prve tri značajne knjige – Sartr: Poreklo stila (1961), Marksizam i forma (1971) i U tamnici jezika (1972), kao i većina njegovih članaka iz ranog perioda, pokušaji su razvijanja književne kritike usmerene protiv dominantnih formalističkih i konzervativnih modela nove kritike i protiv akademskog anglo-američkog književnog establišmenta. Svi ovi tekstovi se mogu tumačiti kao deo Džejmsonovog pokušaja da stvori preduslov za kritičku teoriju književnosti.
Dok su knjige Marksizam i forma i U tamnici jezika već bile marksističke po opredeljenju, metodologiji i delovanju, Džejmson u svojoj prvoj knjizi Sartr koristi metod koji je više fenomenološki nego dijalektički i tumači Sartrove spise koristeći se upravo Sartrovim kategorijama. Džejmson je usvojio Sartrovu ontologiju i pogled na svet, i ta će komponenta u velikoj meri uobličiti njegovo kasnije pisanje. Pri tom se čak i stil kojim je napisao knjigu Sartr: Poreklo sna (na primer, “ozloglašeno” teške rečenične konstrukcije) može naći u Sartrovim kasnijim spisima.
Kao što je Daglas Kelner (Douglas Kellner, 1943–) primetio, Džejmsonov “prvobitni izbor” – pod uticajem Sartra – bio je da postane intelektualac koji će se baviti aktivnošću pisanja određene vrste rečenice ili konstruisanja određene vrste teksta. Ako se čitaju u kontekstu severnoameričkog poslovnog društva pedesetih, oba izbora (Sartr kao tema, i složen književno-teorijski stil) mogu se videti kao Džejmsonov pokušaj da napravi od sebe kritičkog intelektualca koji se suprotstavlja konformističkoj struji tog vremena. Ovde ga vidimo kako se već okreće protiv književnog establišmenta, protiv dominantnih modela književne kritike.3
U stvari se sva Džejmsonova dela svode na kritičku intervenciju protiv hegemonih formi književne kritike i preovlađujućeg načina mišljenja u anglo-američkom svetu.
Džejmson je Sartra, koji je verovatno bio najuticajniji evropski intelektualac tog perioda, uzeo kao paradigmu nekonformističkog, kritičkog intelektualca, pisca posvećenog najvažnijim moralnim i političkim pitanjima dana, koji svoj poziv pisca koristi u borbi protiv zala današnjice. Džejmson je u Sartru pronašao alternativu anglo-američkom pozitivizmu, scijentizmu i esteticizmu, utisnutom u tada hegemonu Novu kritiku. Kasnije je zabeležio: moje sopstveno obrazovanje kao intelektualca nije bilo samo estetičko ili estetizujuće (romanističke filološke “studije stila”, ali i poezija Ezre Paunda, na primer) – nego isto tako i egzistencijalno, i, vrlo određeno, sartrovsko.4
Tokom pedesetih, Sartr se okrenuo marksizmu, posvetio socijalizmu i osnažio svoju poziciju političkog aktivizma. Džejmson otkriva: U mom slučaju, međutim, ispada da sam do marksizma došao preko Sartra a ne protiv njega; čak ne ni preko njegovih kasnijih, marksistički orijentisanih radova kao što je Kritika (Critique), nego vrlo određeno preko “klasičnih” egzistencijalističkih tekstova nastalih neposredno posle rata. […] Za Amerikance poput mene,
Sartr je bio uzor političkog intelektualca, jedan od nekolicine koje smo imali, ali dovoljan. […] za mene, trenutak otvorenog intelektualnog preobraćanja [u marksizam] došao je tokom čitanja Lefevrove studije o [Blezu] Paskalu, ali je već bio pripremljen sartrovskim tekstovima koje sam pomenuo.5
Već u prvoj Džejmsonovoj knjizi nalazimo njegov (pod Sartrovim uticajem) individualistički pristup i pobunu protiv konvencija svih vrsta. Takav pristup se ogleda u odsustvu citata ili upućivanja na druge kritičare i u izbegavanju standardnih prevoda Sartrovog rada. Džejmson s jedne strane pokazuje fenomenološku žeđ za samom stvari, pristup predmetu proučavanja bez konvencionalnih koncepata ili standardnih intepretacija. Ali s druge strane, ovaj pristup ukazuje na izolaciju radikalne inteligencije od makartističke ere i njenih posledica, koja nije imala tradiciju pri ruci koja bi ponela njene kulturalne preokupacije, ili koja bi bila u stanju da politički mobiliše ili ponudi modele za radikalnu samo-identifikaciju. Džejmson je, međutim, ubrzo prevazišao tu izolaciju i pri tom se okrenuo marksizmu. Kelner piše:
Kontekstualno čitajući Džejmsona, susrećemo se sa mladim kritičarem kulture, koga su radikalizovale studije u Evropi pedesetih i politički pokreti šezdesetih i koji se okrenuo marksizmu kao rešenju za sopstvene teorijske i političke dileme.6
Džejmsonovi članci iz šezdesetih i ranih sedamdesetih godina o Teodoru Adornu (Theodor W. Adorno, 1903–1969), Valteru Benjaminu (Walter Benjamin, 1892–1940) i Đerđu Lukaču (Gyorgy Lukacs, 1885–1971) već pokazuju njegovo zanimanje za marksističke mislioce i teme. Međutim, njegovo potpuno preobraćanje u marksizam je konačno jasno u knjizi Marksizam i forma,7 koja je jedno od njegovih najvažnijih dela. Naslov knjige s jedne strane pokazuje da se Džejmson okrenuo marksizmu, a sa druge strane njegovu prvobitnu usredsređenost na formu. Međutim, podnaslov Dijalektičke teorije književnosti dvadesetog veka, ukazuje na potrebu za razvitkom marksističke književne teorije koja će moći da odgovori zahtevima sadašnjice.
Gledajući unazad na taj tekst, primećuje se da je Džejmsonov osnovni projekat (oduvek) bilo razvijanje sistematske marksističke književne teorije – projekat koji se kasnije proširio na oblast kulture kao teorija kulture. S jedne strane, ovaj tekst se može čitati kao uvod u hegelovski marksizam, koji je tada bio uglavnom nepoznat u Sjedinjenim Državama, ali se, s druge strane, može čitati i kao uvod u Džejmsonovu sopstvenu teorijsku poziciju koja se tiče marksističke književne teorije.
U knjizi Marksizam i forma Džejmson predstavlja osnovne ideje najvećih figura zapadnog marksizma, kao što su Sartr, Adorno, Markuze (Herbert Marcuse, 1898–1979), Benjamin, Bloh (Ernest Bloch, 1880–1959), Lukač, i drugi, koristeći svoj metod “imanentne kritike” ili “bliskog čitanja”. Međutim, Džejmsonov metod simpatetičkog prolaženja kroz protivničku poziciju može da dovede do konfuzije između njegove pozicije, i pozicije koju objašnjava. Kao što je Teri Iglton (Terry Eagleton, 1943–) pokazao, u ovom tekstu postoji napetost između tekstualne egzegeze i kritike.8 Ali prema Džejmsonovom gledištu, ova napetost ili konfuzija može se prevazići potpunijim istorijskim i dijalektičkim razmišljanjem.
Džejmson, međutim, jasno pokazuje svoju naklonost prema Lukaču i njegovoj verziji hegelovskog marksizma. (On će ovo potrvrditi u eseju iz 1988. godine, Istorija i klasna svest kao “nezavršen projekat” /History and Class Consciousness as an “Unfinished Project”/),9 gde poziva na ponovno promišljanje ovog projekta u svetlu savremenih okolnosti). Kelner je tvrdio da je Lukač, u izvesnom smislu, […] za Džejmsona oduvek bio majstor književne analize, oduvek primer i ideal onoga šta književna kritika može da učini.10
Štaviše, on je usvojio centralne Lukačeve kategorije kao što su postvarenje, totalitet, ili klasna svest (transkribovana kao kognitivno mapiranje) da bi opisao kulturu savremenog kapitalizma.
A ipak, u knjizi Marksizam i forma otkrivamo da su Džejmsona privlačili i ostali teoretičari zapadnog marksizma – Adorno, Markuze, Benjamin i Bloh – koji se često nisu međusobno slagali. Stoga se u Džejmsonovom radu pojavljuju heterogene perspektive koje proizvode složenu mešavinu različitih varijacija dijalektičke misli. Džejmson, svejedno, naglašava važnost utopijskog marksizma u radovima Ernsta Bloha, koji je kulturalne tekstove video kao izraz želje za boljim svetom i nade u utopijsku budućnost. Džejmson se zalaže za utopijski način kulturalne interpretacije i utopijsku političku alternativu savremenog kapitalizma; štaviše, koncepti objašnjeni u knjizi Marksizam i forma često se pojavljuju u njegovim kasnijim radovima (na primer u zaključku knjige Političko nesvesno, gde utopijske kategorije igraju naročito važnu ulogu).
Knjiga Marksizam i forma otkriva i druge Džejmsonove preokupacije, koje nisu izgubile značaj u njegovim kasnijim radovima. Džejmson ostaje jedan od malobrojnih marksističkih kritičara koji su nepomirljivo posvećeni hermeneutici i u ovom ranom radu on nalazi prethodnicu ovog projekta u tumačenjima Benjamina, Markuzea i Bloha. Džejmson predstavlja svoju sopstvenu verziju dijalektičke književne kritike, razjašnjavajući značajne komponente metoda i pozicije koje će otada koristiti. Stoga knjiga Marksizam i forma predstavlja najbolji uvod u Džejmsonov rad kao celinu, kao i u tradiciju čiji je on značajan deo.
Hermeneutika
Ako Džejmsonov rad želimo da razumemo kao jedan smislen i povezan projekat, tada treba da razumemo veze i prelaze koji su ga vodili iz jedne faze u drugu, od jedne knjige prema drugoj. Esej Metakomentar (Metacommentary), napisan 1971. godine predstavlja kariku između knjiga Marksizam i forma i U tamnici jezika. U njegovim poslednjim stranicama ponavlja se zaključak iz Marksizma i forme, dok njegov veliki deo predstavlja opšti pregled Tamnice jezika, uključujući odbranu kritičke hermeneutike protiv “anti-interpretacije” Suzane Zontag (Susan Sontag, 1933–2004).11
Naslov eseja, Metakomentar, zapravo opisuje Džejmsonovu sopstvenu kritičku aktivnost – vrstu višeslojne kritike. Metakomentar donosi drugačiji način predstavljanja zamisli dijalektičke kritike, koji će Džejmson nastaviti da koristi u svojim kasnijim radovima. U ovom eseju se takođe nalazi dijalektički pokušaj da se suparničke pozicije i metodi sintetizuju u obuhvatniju teoriju. Ovo je projekat koji je ponovo razrađen u knjizi U tamnici jezika i u drugim kasnijim radovima. Knjiga U tamnici jezika12 je prvo Džejmsonovo sistematsko razmatranje različitih evropskih modela mišljenja, kao što su nova francuska filozofija, strukturalizam, formalizam i različite semiotičke teorije. Ovi modeli mišljenja su u to vreme potiskivali onu vrstu problematike kojom se Džejmson ozbiljno bavio, kao što su marksizam, fenomenologija i egzistencijalizam. Svejedno, uprkos njegovoj sve većoj posvećenosti marksizmu i uprkos vezanosti za mnoge objekte kritike novih teorija, Džejmson je – karakteristično – bio velikodušno naklonjen ovim novim strujama. Džejmson u ovom tekstu odbija ortodoksnu marksističku ideologiju kritike kao jednostavnog odbacivanja ili mistifikacije lažne svesti, i na taj način se uključuje u hermeneutički projekat koji usvaja neke aspekte suparničkih kritičkih teorija, dok kritikuje njihova ograničenja. Džejmson daje opšti pregled semiologije Ferdinanda de Sosira (Ferdinand de Saussure, 1857–1913), ruskog formalizma i raznovrsnosti strukturalističke misli i u isto vreme ih kritički procenjuje sa stanovišta svoje sopstvene marksističke teorije.
Džejmson tokom svojih istraživanja predstavlja sopstvene poglede na različite književne i kulturalne teme, pokazujući da sada više nije vezan samo za hegelovski marksizam, nego i za teorije Luja Altisera (Louis Althusser, 1918–1990), Rolana Barta (Roland Barthes, 1915–1980), Žaka Deride (Jacques Derrida, 1930–2004) i drugih figura struje koja će biti nazvana “poststrukturalizmom”. Njegov projekat U tamnici jezika može se smatrati jedinstvenom sintezom hegelovskog marksizma i nove francuske filozofije. Tu je međutim vidljiva i njegova kritička pozicija prema strukturalizmu, ruskom formalizmu i semiologiji.
Strukturalizam je prvenstveno sinhronijski model, koji formalizuje i sistematizuje različite konfiguracije misli i realnosti preko njihovih pravila organizacije i njihovih struktura i funkcija unutar sistemske celine. Dijahronijsko mišljenje je, s druge strane, istorijsko mišljenje koje nastoji da uhvati promenu, razvoj, pokret i prekid. Džejmsonova misao je nepokolebljivo dijahronijska, i “istorija” se može razumeti kao njena najznačajnija kategorija. Međutim, Džejmson postojano poziva na sintezu dijahronijskog i sinhronijskog mišljenja i na kombinovanje strukturalne analize datog istorijskog trenutka sa dijahronijskom analizom promena, razvoja i prekida. Ova pozicija mu dozvoljava da kritikuje strukturalizam kao vrstu sinhronijskog mišljenja te i druge formalizme, da su neadekvatno istorijski.
Događaji prošlosti, piše Džejmson, mogu obnoviti svoju prvobitnu urgentnost za nas samo ako se ponovo ispričaju unutar celine jedne velike kolektivne priče; samo ako se vidi da imaju, iako u prerušenoj i simboličkoj formi, zajedničku osnovnu temu – za marksizam, to je kolektivna borba za izdvajanjem područja Slobode od područja Potrebe; samo ako se shvate kao ključne epizode u jednom velikom nezavršenom zapletu.13
Međutim, postavlja se problem kako obnoviti ovaj tihi žamor prošlosti i obnoviti ovu veliku priču. To je zadatak koji Džejmson sebi zadaje u knjizi Političko nesvesno (1981).
Sa uvodnom opomenom “Uvek istorizovati!” ova knjiga se nedvosmisleno najavljuje kao nastavak projekta koji je započet u knjizi Marksizam i forma i nastavljen u Tamnici jezika (ona na neki način upotpunjuje i sažima ove dve knjige). Kao što je Šon Homer (Sean Homer) izjavio: Ako se Marksizam i forma mogu videti kao stvaranje marksističkog intelektualnog prisustva u akademiji, objavljivanje Političkog nesvesnog 1981. godine jasno obeležava njegov dolazak, i pojavljivanje Džejmsona kao velikog teoretičara.14
Prema rečima Terija Igltona, knjiga Političko nesvesno je postavila Džejmsona: kao bez sumnje najznačajnijeg američkog marksističkog kritičara i kao jednog od vodećih književnih kritičara anglofonskog sveta.15
Knjiga Političko nesvesno sadrži izlaganje Džejmsonove književne metode, sistematski inventar istorije književnih formi i istoriju formi i modela same subjektivnosti. Džejmson tu nastoji da postavi marksističku književnu kritiku kao najobuhvatniji teorijski okvir, objedinjujući u svojoj analizi mnoštvo različitih suparničkih pristupa. On daje pregled istorije književne forme, i zaključuje artikulacijom “dvostruke hermeneutike” ideologije i utopije, kao odgovarajuće marksističke forme interpretacije.
Džejmson (pod Lukačevim uticajem) koristi istorijski narativ da ispriča priču o tome kako kulturalni tekstovi sadrže “političko nesvesno”, to jest “podzemne” narative i društveno iskustvo, koji zahtevaju složenu hermeneutiku da ih dešifruje i iznese na svetlost dana. Poseban narativ koji zanima Džejmsona je: konstrukcija buržoaskog subjekta u nastajućem kapitalizmu i njegova šizofrenična dezintegracija tokom vremena.16
Ključni stadijumi puta buržoaske subjektivnosti koja se dezintegriše izloženi su kod Džordža Gisinga (George Gissing, 1857–1903), Džozefa Konrada (Joseph Conrad, 1857–1924) i Vindama Luisa (Wyndham Lewis, 1882–1957) – a ta priča će doći do svog vrhunca u Džejmsonovom prikazu postmodernizma i postmodernosti. Džejmson se usredsređuje na pisce koji otkrivaju ubrzanu fragmentaciju i postvarenje iskustva u kapitalističkom društvu. On s jedne strane on sledi Lukača iz njegove knjige Istorija i klasna svest (History and Class Consciousness) i sa druge Maksa Vebera (Max Weber, 1864–1920) i racionalizaciju i “razočarenje” koje je razvio u knjizi Ekonomija i društvo (Economy and Society). Džejmson raspravlja o književnoj reprezentaciji iskustva, koje vidi kao otkrivanje narastajuće krize buržoaske subjektivnosti u kapitalizmu.
Gising predstavlja otuđenje srednje klase od narastajućeg proletarijata i moćne i bogate buržoazije. Džejmson koristi (sledeći Ničea /Friedrich Nietzsche, 1844–1900/) predstavu “ogorčenja” da bi opisao rad Gisinga, koji predstavlja kao nagoveštaj gubitka samopouzdanja i usmerenja buržoaske svesti na kraju devetnaestog veka. Drugi pisci, kao Teodor Drajzer (Theodore Dreiser, 1871–1945), ispoljavaju sve veći subjektivizam i otuđenje od buržoaskog društva kao celine. Ova kriza se pojačava sa širenjem imperijalizma u dvadesetom veku i Džejmson smatra da Konradovi romani daju ključne artikulacije sve veće fragmentacije individualne svesti u dobu sve veće komodifikacije i kolonijalizacije. Podeljen stil (složeni modernistički stil prve polovine i avanturističke priče u drugoj polovini) Konradovog romana Lord Džim može se tumačiti kao rascep između pokušaja da se donese modernistički domen intenzivne subjektivnosti, i pokušaja da se postane popularan u dobu komodifikacije.
Iako Džejmson ovu temu ne iznosi sistematski, Političko nesvesno se može čitati kao alegorija istorije subjektivnosti.17 Različiti stadijumi subjektivnosti dovedeni su u vezu sa različitim stadijumima društveno-ekonomskog razvoja i različitim kulturalnim formama. Džejmson ovde konkretizuje Marksovo načelo da je svest proizvod društvenog bića. A ipak, dovodeći u vezu kulturalne forme sa njihovim društveno-istorijskim uslovima i stadijumima ekonomskog razvitka, Džejmson ne prati redukcionizam takozvanog “vulgarnog marksizma” i tako odbacuje ortodoksno tumačenje hipoteze baze i nadgradnje. Umesto da kulturu (nadgradnju) predstavi samo kao epifenomen ekonomije (baze), on se okreće složenijem modelu koji se oslanja na hegelovski marksizam, Altisera i Sigmunda Frojda (Sigmund Freud, 1856–1939).18
U Džejmsonovoj slici odnosa između kulture i njenih društveno-ekonomskih osnova insistira se na upotrebi kategorija kao što su poluautonomija, naddeterminacija, nejednaki razvoj i recipročna interakcija, da bi se opisao složeni odnos između različitih nivoa društvene realnosti. Džejmson se zalaže za upotrebu dijalektičke kategorije “posredovanja” da bi pokazao kako su različite sfere egzistencije povezane, a da pri tom nisu svedene jedna na drugu.19 Štaviše, u opisivanju odnosa između kulturalnih “tekstova” i njihovih istorijskih okruženja, on se koristi kategorijama Frojdove psihoanalize kao što su potiskivanje, sažimanje, i premeštanje. One treba da ukažu na složene načine na koje ovi tekstovi izražavaju društveno iskustvo.
Ovako Džejmson ne napušta marksističku dijalektiku, nego naprotiv, sve fenomene nadgradnje (uključujući kulturu) povezuje sa društveno-ekonomskom bazom, i stadijume kulturalnog razvoja tumači kao deo putanje istorije kapitalizma. Stoga, iz perspektive koja je više globalna i totalizujuća, Džejmson u knjizi Političko nesvesno prikazuje prvenstvo marksizma kao “apsolutnog horizonta sveg čitanja i tumačenja”.20 A ipak se iz knjige Političko nesvesno, kao i iz njegovih drugih ranijih dela, stiče utisak da Džejmsonovoj filozofiji i teoriji nedostaje važna karakteristika. Komponenta koja nedostaje je analiza njegovog sopstvenog istorijskog trenutka, njegove savremene scene. Takav iskorak u naš sopstveni istorijski milje, koje je za Kelnera “postignuće, kao i logičan, zaista neophodan napredak u Džejmsonovoj misli”,21 ostvaren je u njegovim spisima o postmodernizmu. Ali se čak i u njegovim ranijim radovima, kao u knjizi Marksizam i forma, naslućuje ovaj teorijski projekat, koji će svoj potpuni izraz naći gotovo petnaest godina kasnije.
U predgovoru za knjigu Marksizam i forma Džejmson je napisao: […] velikim delom, a posebno u Sjedinjenim Državama, razvoj postindustrijskog monopolskog kapitalizma donosi sve veće zamagljivanje klasne strukture putem tehnika mistifikacije koje praktikuju mediji, a naročito reklamiranja, u njegovoj ogromnoj ekspanziji od početka hladnog rata. Egzistencijalistički rečeno, to znači da naš doživljaj više nije ceo: više nismo sposobni da napravimo nikakvu osećajnu vezu između preokupacija privatnog života, koji teče svojim tokom unutar granica imućnog društva, i strukturalnih projekcija sistema u spoljašnjem svetu, u obliku neokolonijalizma, opresije i protivgerilskog ratovanja. Psihološki rečeno, možemo da kažemo da smo kao servisna ekonomija toliko udaljeni od realnosti proizvodnje i rada u svetu da nastanjujemo svet snova veštačkih podražaja i televiziranog iskustva: nikada ni u jednoj prethodnoj civilizaciji velika metafizička pitanja, osnovna pitanja bića i smisla života, nisu izgledala tako daleka i besmislena.22
Ovo je, međutim, opis posebnog trenutka u istoriji, preciznije, opis američke scene sedamdesetih. Čak i ako se ostavi po strani pitanje da li je ovaj trenutak zaista toliko nov u istoriji čovečanstva i ako se ne traga za uticajima koji su Džejmsonu pomogli da ga artikuliše na taj način (to su najverovatnije oni Žana Bordijara /Jean Baudrillard, 1929–2007/ i Gia Debora /Guy Debord, 1931–1994/), možemo ga svejedno tumačiti kao izvanredno predviđanje “postmodernog stanja”. Ako ga čitamo kao urtext, možemo shvatiti njegove novije teorijske poteze i preokupacije. Ova situacija beskonačne fragmentacije, postvarenja i čistog besmisla (u visokorazvijenim zemljama) zahteva ono što Džejmson naziva “postindustrijskim marksizmom”. To je ponovno promišljanje marksizma u svetlu novih istorijskih uslova i iskustava. Ukratko, ova situacija zahteva istorijsku misao. Ovaj novi i izuzetni istorijski momenat, za Džejmsona, zahteva nove teorijske artikulacije; situacija ne zahteva samo ispravnu dijagnozu, nego i izlečenje. Džejmson, međutim, značajne promene ne vidi samo u egzistencijalnoj i psihološkoj sferi, nego i u polju kulture. Predviđanje čak i ovih promena već možemo naći u knjizi Marksizam i forma:
Ipak mi se čini da nešto više treba da se kaže u suočenju sa ovako artikulisanim odbranama modernizma kao što je “nova senzibilnost” Suzane Zontag [prema] Književnosti tišine (Literature of Silence) Ihaba Hasana. Ove teorije odražavaju usaglašenu kulturu pomoću onoga što nam je svima poznato: muzikom Džona Kejdža, filmovima Endija Vorhola, Burousovim romanima, Beketovim komadima, Godarom, kemp [kulturom], psihodeličnim iskustvima Normana O. Brauna; nijedna kritika ne može obavezivati bez fasciniranosti svim ovim stvarima, kao stilizacijama realnosti.23
Džejmson je fasciniran pomenutim “stvarima” i 1975. godine je spreman da objavi kraj modernosti i prekid istorije koji će ispuniti kategorija “postmodernizma”.
Postmodernizam
Džejmsonovo suočavanje sa postmodernizmom nagoveštava zaokret od književne kritike i analize, prema teoriji i analizi kulture. Njegova prva bavljenja postmodernizmom mogu se naći u njegovim upućivanjima na Godarove (Jean-Luc Godard, 1930–) filmove i studijama filmova Sjaj (The Shining, 1981) i Diva (Diva, 1982).
Svoju prvu analizu postmoderne kulture predstavio je u predavanju koje je kasnije objavljeno pod naslovom Postmodernizam i potrošačko društvo,24 ali se njegova najrazrađenija i najsistematičnija analiza postmodernizma pojavila u eseju iz 1984. godine pod naslovom Postmodernizam, kulturna logika kasnog kapitalizma.25 U ovom eseju, on s jedne strane brani marksističku teoriju od postmodernih i poststrukturalističkih napada koji su je označavali kao prevaziđenu, totalizujuću i redukcionističku, ali sa druge strane ipak unosi mnoge od ovih postmodernih i poststrukturalističkih teorija u sastav svoje analize:
Ovo izlaganje će redom preuzimati sledeće konstitutivne osobine postmodernog: novu površnost, koja svoje proširenje nalazi u savremenoj “teoriji” i u celokupnoj novoj kulturi slike ili simulakruma; posledično slabljenje istoričnosti i u našem odnosu prema javnoj Istoriji, i u novim oblicima naše privatne temporalnosti; čitave “šizofrenične” strukture (sledeći Lakana) određivaće nove tipove sintakse ili sintagmatskih odnosa u više temporalnim umetnostima; potpuno novi tip osnovnog emocionalnog tona – koji ću zvati “intenzitetima” – koji se najbolje može shvatiti vraćanjem starijim teorijama sublimnog; duboki konstitutivni odnosi svega ovoga prema novoj tehnologiji, koja je i sama metafora za čitav novi ekonomski svetski sistem; i, posle kratkog pregleda postmodernih promena življenog iskustva izgrađenog prostora, neka razmišljanja o misiji političke umetnosti u zbunjujućem novom svetskom prostoru poznog multinacionalnog kapitala.26
Džejmson se ovde oslanja na različite filozofske i teorijske pravce, praveći sintezu hegelovsko-marksističkih pojmova totaliteta, Mandelove (Ernest Mandel, 1923–1995) teorije faza kapitalizma, Altiserove teorije slojeva društva, ali isto tako i koncepata iz nove francuske filozofije kao što su “simulakrum” (Bodrijar, Žil Delez /Gilles Deleuze, 1925–1995/), “šizofrenično” (Žak Lakan, /Jacques Lacan, 1901- 1981/), Delez i Feliks Gatari /Pierre-Felix Guattari, 1930–1992/), “sublimno” (Žan- Fransoa Liotar /Jean-Francois Lyotard, 1924–1998/). Prema tome, kao i u njegovim ranijim radovima, Džejmson marksizmu dodaje nove crte postmodernizma.
Značajno je primetiti da postmodernizam za Džejmsona nije samo (još jedan) stil ili estetički fenomen, nego da definiše čitavu kulturu i skicira novi stadijum istorije i njegove nove kulturalne forme i modele iskustva i subjektiviteta, odvajajući ga od starog. On u postmodernizam uključuje širok spektar kulturalnih, društvenih, ekonomskih i političkih fenomena, premeštajući tako raspravu o postmodernizmu iz teorije kulture u polje teorije društva.
Za Džejmsona, postmoderna kultura se razlikuje od svog ranijeg stadijuma brisanjem starijih (suštinski visokomodernističkih) granica između visoke kulture i takozvane masovne ili komercijalne kulture i pojavom novih vrsta tekstova u koje su unesene forme, kategorije i sadržaji te iste kulturne industrije javno okrivljene od strane ostrašćenih ideologa modernizma, od Livisa i američke Nove kritike, sve do Adorna i Frankfurtske škole.27
Fenomeni koji pripadaju kulturi postmodernizma, kao što su romani Edgara Lorensa Doktorova (Edgar Laurence Doctorow, 1931–), muzika Filipa Glasa (Philip Glass, 1937–), filmovi Stenlija Kjubrika (Stanley Kubrick, 1928–1999) ili arhitektura Filipa Džonsona (Philip Johnson, 1906–2005) i Majkla Grejvsa (Michael Graves, 1934–), kombinuju klasične forme visoke kulture sa materijalom koji je tradicionalno povezivan sa masovnom kulturom i tako premošćuju jaz između “visoke” i “niske” kulture.
Kada Džejmson postavlja postmodernu kulturu unutar stadijuma [razvoja] društva, on koristi marksistički model stadijuma kapitalističkog razvoja, tvrdeći da je postmodernizam deo novog stadijuma kapitalizma. Džejmson ovde prati periodizaciju iz Mandelove knjige Pozni kapitalizam (Late Capitalism),28 tvrdeći da su postojala tri osnovna trenutka u kapitalizmu, od kojih svaki obeležava dijalektičku ekspanziju prethodnog stadijuma: to su stadijum tržišnog kapitalizma, zatim stadijum monopolskog kapitalizma ili stadijum imperijalizma i naš stadijum – koji se pogrešno naziva postindustrijskim, ali koji se bolje može nazvati multinacionalnim kapital[izm]om.29
Ovim trima formama društva odgovaraju sledeće kulturalne forme: realizam, modernizam i postmodernizam. Džejmson nagoveštava da postoje podudaranja između postmodernih tekstova i subjekata u savremenom društvu – i jednima i drugima nedostaje celina, dubina, koherencija; i jedni i drugi su šizoidni, raspršeni, nestabilni i fragmentarni. Pitanje je, međutim, kako se tako ambiciozna teorija kao što je Džejmsonova može izvesti iz kulturalne analize i kako je moguće izvoditi političke zaključke iz primarno kulturalnih premisa. Kelner piše:
Verovatno najsnažniji teorijski argument koji se tiče značaja analize kulture za radikalnu teoriju društva danas, bavi se sve većom važnošću kulture u reprodukciji savremenog kapitalističkog društva.30
Kulturalni fenomeni (mediji, reklamiranje, estetizacija savremenog života i politički spektakl) zaista igraju izuzetno važnu ulogu unutar potrošačkog društva i u samoj organizaciji i reprodukciji savremenog kapitalizma. Možda je tačno da u odsustvu radikalne političke borbe, kultura nudi zadovoljavajuću zamenu za to. Svejedno, samo posredovanje između novih konfiguracija kulture i kapitalizma ostaje problematično i nije dovoljno objašnjeno. Džejmson takođe ne govori dovoljno o navodnom novom stadijumu “poznog” ili multinacionalnog kapitalizma i ne daje sistematsku analizu političke ekonomije u ovoj fazi razvoja kapitalizma.
Jedan od novijih događaja u Džejmsonovom radu je njegovo zanimanje za film. On je tokom osamdesetih i devedesetih mnogo pisao o filmskoj kritici. Strategije koje on koristi u tumačenju filma sastoje se od serija kontinuiteta sa njegovim pre-postmodernim spisima. Njegova prva knjiga o filmu Obeležja vidljivog,31 zbirka je njegovih spisa iz kasnih sedamdesetih i osamdesetih, a Geopolitička estetika (1992)32 je nastavak njegovih istraživanja “političkog nesvesnog”, ovog puta preko vesterna i kinematografije Trećeg sveta.
Zaključak
Džejmsonov rad se često kritikuje kao istorijski i kulturalno isuviše ograničen, štaviše kao specifično severnoamerički:
Njegova glavna briga oko univerzalizacije kapitalizma i promišljanja ili reprezentovanja totaliteta svetskog ekonomskog sistema ne može se odvojiti od njegove pozicije kao teoretičara iz Sjedinjenih Država, jedine zemlje koja u sadašnjem trenutku može težiti globalnoj hegemoniji.33
Zato ne iznenađuje što njegovo specifično shvatanje takozvanog Trećeg sveta može biti problematično, naročito za čitaoce iz Trećeg sveta. U jednom od eseja o književnosti Trećeg sveta možemo naći primer preteranog uopštavanja, što ukazuje na njegovu poziciju udaljenog posmatrača:
Tekstovi Trećeg sveta, čak i oni koji su naizgled privatni i u koje je uložena primerena libidinalna dinamika, neizbežno projektuju političku dimenziju u formi nacionalne alegorije: priča o individualnoj sudbini uvek je alegorija situacije sukoba između javne kulture i društva trećeg sveta.34
Da bi potkrepio ovaj stav Džejmson predlaže čitanje dela (samo) dva pisca, jednog kineskog, Lua Ksina (Lu Xin, 1881–1936) i jednog senegalskog, Usmana Sembene (Ousmane Sembene, 1923–2007). Postavlja se pitanje kako je moguće heterogenost i raznolikost književnosti Trećeg sveta svesti na samo dva primera i da li zaista može da se kaže da celokupna književnost Trećeg sveta uvek sadrži nacionalne alegorije?
Džejmsonova preterano totalizujuća logika, koja sa Trećim svetom postupa kao sa homogenom celinom, problematičan je koncept. Pisac Aijaz Ahmad je posle čitanja Džejmsonovog eseja primetio:
Postalo mi je jasno da sam, između mnogih drugih stvari, ovde teorizovan i ja. Dakle, rođen sam u Indiji; državljanin sam Pakistana; pišem poeziju na urdu jeziku koji se uglavnom ne razume među američkim intelektualcima. Pa sam se pitao: “Sve? […] neizbežno?” […] Što sam dalje čitao sve mi je više postajalo jasno, uz ne malo žaljenje, da je čovek koga sam uprkos velikoj fizičkoj udaljenosti toliko dugo i sa takvom naklonošću smatrao za prijatelja, po njegovom sopstvenom mišljenju, moje civilizacijsko Drugo.35
Nemoguće je pogrešno protumačiti činjenicu da je u Džejmsonovim tekstovima Treći svet definisan isključivo izrazima njegovog iskustva kolonijalizma. Robert Jang (Robert Young, 1935–) je kritički primetio: Teško je, međutim, izbeći zaključak da njegovo insistiranje na razvitku socijalizma kao globalnog totaliteta uključuje formu neokolonijalizma: “mi Amerikanci, mi gospodari sveta”, znamo šta je dobro za druge. Ovaj stav se ne menja, bilo da je u pitanju kapitalizam ili socijalizam.36
Za Džejmsona marksizam može ponuditi adekvatan prikaz: esencijalne misterije kulturalne prošlosti […]. Ova pitanja nam mogu razotkriti svoju prvobitnu urgentnost samo ako se ponovo ispričaju unutar jedinstva jedne velike kolektivne priče […] samo ako se shvate kao ključne epizode u jednom jedinom velikom nezavršenom zapletu.37
Koncept istorije je jedan od najznačajnijih koncepata marksizma, ali u ovom konkretnom slučaju, pitanje glasi: o čijoj istoriji govori Džejmson? I ako istorija sveta (Prvog, Trećeg i naposletku, Drugog) čini jedan narativ – čiji je to narativ? Čiji nezavršen zaplet? Kritički rečeno Jangovim rečima: Nema potrebe otkrivati prvobitnu urgentnost ako živite u Urgentnim Državama.38
Ova istorija je očigledno istorija Zapada: istorija modernizacije i uspona kapitalizma. I još više, nikome nije “dozvoljena istorija izvan ‘nas’ (engl. ‘us’, prim. prev.) – odnosno izvan zapadne civilizacije i zapadnog pogleda na svet, koji za Džejmsona izgleda da znači USA”.39 Ovaj amerocentrizam je verovatno jedan od najproblematičnijih aspekata Džejmsonove misli i uzrok neslaganja sa njegovom teorijom.
Ernest Ženko
Prevod s engleskog
Margarita Petrović
1 Ovo je često spominjan citat Kolina Mekejba (Colin MacCabe) iz njegovog Uvoda u Džejmsonovu knjigu The Geopolitical Aesthetics: Cinema and Space in the World System, Indiana University Press, Bloomington, 1995, str. ix.
2 Fredric Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern, 1983–1998, Verso, London, 1998.
3 Douglas Kellner, “Introduction: Jameson, Marxism, and Postmodernism”, iz Douglas Kellner (ed.), Postmodernism / Jameson / Critique, Maisonneuve Press, Washington, 1989, str. 7.
4 Fredric Jameson, The Ideologies of Theory, Essays 1971–1986: Vol. 1 Situations of Theory, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1988, str. Xxviii.
5 Fredric Jameson, “On Aronson’s Sartre”, Minnesota Review, no. 18, Minneapolis, 1982, str. 122–123.
6 Douglas Kellner, “Introduction: Jameson, Marxism, and Postmodernism”, iz Douglas Kellner (ed.), Postmodernism / Jameson / Critique, Maisonneuve Press, Washington, 1989, str. 9.
7 Fredric Jameson, Marxism and Form: Twentieth Century Dialectic Theories of Literature, Princeton University Press, Princeton, 1971.
8 Terry Eagleton, “Fredric Jameson: The Politics of Style“, iz Against the Grain: Selected Essays, 1975–1985, Verso, London, 1986, str. 65–78.
9 Fredric Jameson, “History and Class Consciousness as an ‘Unfinished Project’ ”, iz Rethinking MARXISM 1/1, Amherst, MA., Spring, 1988, str. 49–72.
10 Douglas Kellner, “Introduction: Jameson, Marxism, and Postmodernism”, iz Douglas Kellner (ed.), Postmodernism / Jameson / Critique, Maisonneuve Press, Washington, 1989, str. 10
11 Susan Suntag, Against Interpretation, Dell, New York, 1966.
12 Fredric Jameson, The Prison House of Language: A Critical Account of Structuralism and Russian Formalism, Princeton University Press, Princeton, 1972.
13 Fredric Jameson, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, Cornell University Press, Ithaca, 1981, str. 19–20.
14 Sean Homer, Fredric Jameson: Marxism, Hermeneutics, Postmodernism, Polity Press, Cambridge, 1998, str. 36.
15 Terry Eagleton, “The Idealism of American Criticism”, iz Against the Grain: Selected Essays, 1975–1985, Verso, London, 1986, str. 57.
16 Fredric Jameson, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, Cornell University Press, Ithaca, 1981, str. 9.
17 Na neki način se može uporediti sa Horkhajmerovom (Max Horkheimer, 1985–1973) i Adornovom Dijalektikom prosvetiteljstva (The Dialectic of Enlightenment). Videti: Max Horkheimer and Theodor W. Adorno, The Dialectic of Enlightenment, Herder and Herder, New York, 1972.
18 Fredric Jameson, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, Cornell University Press, Ithaca, 1981, str. 23–58.
19 Fredric Jameson, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, str. 39.
20 Fredric Jameson, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, str. 17.
21 Douglas Kellner, “Introduction: Jameson, Marxism, and Postmodernism”, iz Douglas Kellner (ed.), Postmodernism / Jameson / Critique, Maisonneuve Press, Washington, 1989, str. 19.
22 Fredric Jameson, Marxism and Form: Twentieth Century Dialectic Theories of Literature, Princeton University Press, Princeton, 1971, str. xvii–xviii.
23 Fredric Jameson, Marxism and Form: Twentieth Century Dialectic Theories of Literature, str. 413.
24 Fredric Jameson, “Postmodernism and Consumer Society”, iz Hal Foster (ed.) The Anti- Aesthetic, Bay Press, Port Townsend, 1983, str. 111–125.
25 Fredric Jameson, “Postmodernism, or The Cultural Logic of Late Capitalism”, New Left Review 146, London, 1984, str. 52–92.
26 Fredric Jameson, “Postmodernism, or The Cultural Logic of Late Capitalism”, str. 58.
27 Fredric Jameson, “Postmodernism, or The Cultural Logic of Late Capitalism”, str. 54–55.
28 Ernest Mandel, Late Capitalism, New Left Books, London, 1978.
29 Fredric Jameson, “Postmodernism, or The Cultural Logic of Late Capitalism”, New Left Review 146, London, 1984, str. 78.
30 Douglas Kellner, “Introduction: Jameson, Marxism, and Postmodernism”, iz Douglas Kellner (ed.), Postmodernism / Jameson / Critique, Maisonneuve Press, Washington, 1989, str. 27.
31 Fredric Jameson, Signatures of the Visible, Routledge, New York and London, 1992.
32 Fredric Jameson, The Geopolitical Aesthetics: Cinema and Space in the World System, Indiana University Press, Bloomington, 1995.
33 Sean Homer, Fredric Jameson: Marxism, Hermeneutics, Postmodernism, Polity Press, Cambridge, 1998, str. 2.
34 Fredric Jameson, “Third World Literature in an Age of Multinational Capitalism”, Social Text vol. 15, Durham, 1986, str. 69.
35 Aijaz Ahmad, “Jameson’s Rhetoric of Otherness and the ‘National Allegory’”, Social Text vol. 17, Durham, 1987, str. 3.
36 Robert Young, White Mythologies: Writing History and the West, Routledge, London and New York, 1995, str. 112.
37 Fredric Jameson, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, Cornell University Press, Ithaca, 1986, str. 19–20.
Literatura
Fredrik Džejmson, Marksizam i forma: dijalektičke teorije književnosti XX veka, Nolit, Beograd, 1974.
Fredrik Džejmson, Političko nesvesno: pripovedanje kao društveno-simbolični čin, Rad, Beograd, 1984.
Fredrik Džejmson, Postmodernizam ili Kulturna logika kasnog kapitalizma, ilegalno izdanje, Beograd, 1985.
Sean Homer, Fredric Jameson: Marxism, Hermeneutics, Postmodernism, Polity Press, Cambridge, 1998.
Fredric Jameson, The Prison House of Language: A Critical Account of Structuralism and Russian Formalism, Princeton University Press, Princeton, 1972.
Fredric Jameson, “Postmodernism and Consumer Society”, iz Hal Foster (ed.), The Anti-Aesthetic, Bay Press, Port Townsend, 1983, str. 111–125.
Fredric Jameson, The Ideologies of Theory, Essays 1971–1986: Vol. 1 Situations of Theory, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1988.
Fredric Jameson, Signatures of the Visible, Routledge, New York and London, 1992.
Fredric Jameson, The Geopolitical Aesthetics: Cinema and Space in the World System, Indiana University Press, Bloomington, 1995.
Fredric Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern, 1983–1998, Verso, London, 1998.
Douglas Kellner (ed.), Postmodernism / Jameson / Critique, Maisonneuve Press, Washington, 1989.
Ernest Ženko, Totaliteta in umetnost – Lyotard, Jameson in Welsch, Založba ZRC, Ljubljana, 2003.
38 Robert Young, White Mythologies: Writing History and the West, Routledge, London and New York, 1995, str. 113.
39 Robert Young, White Mythologies: Writing History and the West, str. 113.
