Pisac je uspio da iznijansira nekoliko suštinskih pitanja o odnosu između umjetnosti i morala, smislu umjetnosti, umjetničke poruke i komunikacije između emitenta i primaoca. Tako se može izvesti sljedeći zaključak:
1. umjetnost ima moralno dejstvo jer proizvodi dobre ili loše reakcije,
2. čak i kad nema za cilj izazivanje moralne dezorganizacije, onaj ko čita može pogrešnom interpretacijom da bude zaveden na put moralne konfuzije.
S druge strane, Kiš je jasno stavio do znanja da u kontekstu društvenih i političkih zbivanja različite interpretacije ideoloških znakova mogu da imaju negativne posljedice.
1. Čak i prividna etički ispravna teorija, ali zasnovana na ateizmu i imoralizmu može da posluži kao osnov za razne destrukcije u vidu političkog totalitarizma, naročito ako su za njeno dešifrovanje nadležni slavoljubivi ljudi male pameti. Ničeova teorija je paradigmatičan primjer jer je poslužila kao indirektan putokaz za razvijanje nacionalsocijalizma i nacizma u Njemačkoj.
Ipak, slijedeći Kiša možemo razvijati njegove ideje, ideju na sljedeći način:
A) učenik je pravilno razumio učiteljevu poruku;
B) učenik je iskrivio originalnu verziju davši joj pogrešan smjer.
Ako uzmemo pretpostavku A kao tačnu, proizilazilo bi da je Ješua Krohal izveo logične implikacije iz Majstorovog učenja. Ideja da iskustvo sâmo po sebi nije ni loše ni dobro, i da u stvarima iskustva nema kvalitativnih razlika, dovelo je do toga da Ješua opravdano može da posjećuje javne kuće — čini nemoralna djela, služi se spletkama i podvalama. Opravdanje za njegovo ponašanje nalazi se u Ben Haas-ovim postavkama o subjektivnoj procjeni morala kao vrhovnog arbitra koji usmjerava naše akcije, čiji smisao opet zavisi od subjektivne interpretacije. S druge strane, Majstor je u učeniku uništio vjeru u mogućnost jedne jedinstvene filozofske ili religijske koncepcije kao ispravne. Majstorov sistem je sabirak različitih etičkih i pjesničkih doktrina. Pod dejstvom eklekticizma učenik se preobrazio u svevjernika koji vjeruje u sve pomalo, a suštinski ni u šta. U tom kontekstu za njegove postupke uvijek se može naći rješenje i opravdanje u nekom od oprečnih filozofskih učenja.
Pored nedostatka apsolutne istine i uvjerenja u njenu egzistencijalnu nemogućnost, Ben Haas je nehotično podučio učenika nesvjesnom i opasnom zanatu miješanja privida i punoće, odnosno istine i laži.
Kada mu je učenik ozlojađeno prigovorio da od njegovog „Puta u Kanaan”, nakon Majstorove intervencije nije ostalo ništa, Majstor ga je slučajno naveo na opaku zamisao: „Naprotiv ostalo je ono čemu se može dati Privid punoće”. Pritom, Majstor je jasno sugerisao da se u trideset i šest mudrih ljudi, koji po njegovoj procjeni postoje na planeti i jasno razlikuju istinu i laž, ništa u poređenju sa milionima ostalih koji brkaju razliku između Privida i Punoće. U tom času Ješui je sinula misao svih pokvarenjaka, demonska snaga laži koja glumi istinu tako da niko ne može da posumnja u njenu vjerodostojnost: „Lice Ješua Krohala se ozari, jer mu se učini da je Majstorovim rečima otkrio svoju tajnu misao, misao vodilju — da se stvari na ovom svetu zbivaju prevarom na tamnoj i neuhvatljivoj razlici između Punoće i Privida punoće, no kako nikome nije dato da proceni šta je jedno a šta drugo to su sve vrednosti moralne i pesničke samo pusta forma”. Uvidjevši da je tananu nit između istine i laži teško spoznati, Krohal je izvitoperio Majstorove upute i privid istine promovisao u istinu. S obzirom na to da je broj onih koji tačno procjenjuju ovu razliku istorijski gledano ograničen, niko neće primijetiti podvalu. Dejstvo laži je takvo da se život u laži, gdje svi lažu, više ne opaža kao lažan jer niko više lažući ne laže. Sâm kriterijum za razlikovanje istine i laži, budući da je elitistički raspoređen samo na odabrane pojedince, pada u vodu jer nije pravilo već iskoračenje iz života, darovano posvećenim i malobrojnim mudracima. Sličnost sa totalitarizmima je zapanjujuća! Zato je normalna reakcija Krohalova što Majstorove ispravke svog teksta baca u vatru, prethodno ih lukavo unijevši u svoj tekst i svoj kobajagi originalan spis štampa na hebrejskom, kao što je normalno da naiđe na oduševljeni prijem egzegeta koji u spisu prepoznaju Istinu. Pritom, samo je jedan učenik, mladi Bjalik, uzaludno dokazivao da je Krohalovo učenje netačno, a Majstorovo učenje ispravno. Pod uticajem Krohalovih spletki i lakovjernosti tuposti svjetine, najžešća opozicija Majstorovih zamisli je konačno trijumfovala.
U slučaju B — ako je Ješua iskrivio Majstorovo učenje, izgledalo bi da je izopačio nešto što je po sebi dobro i ispravno. Međutim, svojim imoralizmom Majstor mu je pokazao put na kome se rađa zlo, a vrlina proglašava za suvišno opterećenje života. Majstorove ideje postale su Ješuino glavno oružje — argument za potvrđivanje različitih oblika bestijalnosti i laži kao istine. Gledano iz tog ugla, Majstor nipošto nije nevin i zaslužio je Ješuinu podvalu u kojoj je ocrnjen kao šarlatan i trovač duše. Miješanjem moralnih i estetskih vrijednosti i njihovim svođenjem na puku formu, usljed privilegovanog sloja onih za koje su njihova značenja stvarna, na velika vrata se uvodi mogućnost relativiziranja i proizvoljnosti u kriterijumima vrednovanja. Uzalud je Bjalik naslutio tragove Majstorove redakcije u praznini Ješuinog rukopisa, istorijski posmatrano priča je završena. Majstor je zauvijek definisan kao kvazinaučnik, a Krohal, stupavši na njegovo mjesto, kao poštovani mudrac koji drži ključeve neba i zemlje. Samo jedno ostaje u prilog Majstoru, a to je činjenica da je na kraju nazreo posljedice svog teorijskog učenja i da je uprkos svemu prepoznao skrivenu želju učenika da njih iskoristi u nemoralne svrhe.
OPASNI ZANAT MIJEŠANjA ISTINE I LAŽI
Kiš je majstorski razvio nekoliko ideja, koje je utkao u tekst o Majstoru i učeniku. U prvom redu, problematizovao je pitanje Istine u ontološkom smislu. Pored toga, akcenat je stavljen na ispitivanje odnosa koji vlada na fonu praktične realizacije ideja, moralnih, političkih, estetskih u sferi empirijskog iskustva. Dejstvo umjetničkog, političkog, religioznog ili etičkog učenja u praksi ne mora da bude u skladu sa intencijama autora. Čitalac može da proširi polje ideja zloupotrebljavajući ih za krajnje lične i egoistične ciljeve. Instrumentalizaciju u negativnom smislu Kiš je dedukovao kao logično iskrivljavanje prvobitnog učenja, slično kao što je marksizam doživljavao različite interpretacije u praksi. Tako se sljedbenici služe osnovnom dogmom, sa kojom su se davno razišli, u cilju maskiranja svojih pravih namjera. Pri tome, i to je ono po čemu je Danilo Kiš veliki pisac, pretpostavlja se osnovano da se ipak nije ni moglo drugačije postupiti i da će određena teorija, ma koliko izgledala benigno, imati uvijek negativan učinak ma kako se i ma koliko se puta realizovala u praksi. Ta duhovna kontaminacija koju istorijski emaniraju naizgled „dobre” teorije paradoks je koji je Dostojevski izrekao u Zlim dusima kroz usta Šigaljeva: „Teorijsko-idejna podloga za apsolutnu slobodu postaje u istorijskoj realnosti preduslov za apsolutnu tiraniju”. Pored političko-ideološkog i filozofskog značenja, Kiš uvodi kao značajan temat složenost odnosa između umjetnika i njegovog djela, kao i pitanje kvaliteta i intenziteta djelovanja umjetnosti na posmatrače. Majstor se prema učeniku postavio kao Pigmalion, ne odoljevši erosu umjetničkog stvaranja. Budući da je u Majstoru progovorio umjetnik, a ne deontološki princip dužnosti, on je s ljubavlju pristupio umjetničkom oblikovanju duševnog sklopa učenika. Međutim, djelo je umaklo njegovoj kontroli, nastavljajući neplanirano autentičan život, ne kao plagijat, već original. Nedostatak povratne reakcije na liniji Majstor — učenik i sebično ponašanje ovog drugog pomrsili su konce Majstorovom životu i definitivno uništili njegovo učenje. U skladu sa poraznim učinkom pjesničkog zanosa umjetnika u djelatnom preobražavanju učenika i sâm moralni smisao umjetnosti je upitan. Moralno katarzički princip umjetničkog djela je problematičan, budući da umjetnost nužno ne proizvodi moralnu harmoniju u duši posmatrača: „Nadnevši se nad ponor, on ni sâm nije mogao odoleti taštom zadovoljstvu da taj ponor ne pokuša ispuniti smislom”. Umjetnost je izrasla na samoljubivoj taštini zadovoljstva u prečišćavanju jaza besmisla smislom umjetničke istine: „Iz ovog proizilazi jedna nova pouka koja nam sugeriše poslovično da je opasno naginjati se nad tuđom prazninom a u pustoj želji da se u njoj kao u dnu bunara ogleda svoje sopstveno lice, jer i to je taština, taština nad taštinama”. Neuspjeh Majstorovog nauma predstavlja piščev ključni stav u vezi sa tankom linijom koja razgraničava dva polja: smisao i besmisao — istinu i laž. Ogledanjem licem u lice sa besmislom izvlačimo samo sopstveni besmisao.
Ulaganje cjelovitog Ja na bespuću praznine kao epilog ima razaranje upravo glavnog deponenta, slamanje njegove vitalne životne energije.
U tom kontekstu, u osnovnom pesimističkom tonu koji daje unutrašnji štimung prolaznosti cijelom toku priče i obezbjeđuje njeno kompoziciono i tematsko jedinstvo, pisac rezignirano zaključuje da je sve taština nad taštinama. Dakle, umjetnost je taština, djelovanje umjetnosti taština, sva učenja, ideje i vjerovanja taština, a sâm život taština nad taštinama. U završnim akordima priče o Majstoru i učeniku prepoznajemo riječi propovjednika sina Davidova cara u Jerusalimu koji podvlači: „Taština nad taštinama, veli propovjednik, taština nad taštinama sve je taština”. Riječi Solomonove da je sve taština i muka duha, i znanje, i veselje, i mudrost, i bezumlje, utemeljene su u starozavjetnom konceptu života: „A to je najgore što biva pod suncem, što svijema jednako biva te je i ljudsko srce puno zla, i ludost im je u srcu dok su živi a potom umiru”. Zamisao o uzaludnosti svakog ljudskog napora, mentalnog ili fizičkog stanja, smrti ili života postaće jedna od glavnih Kišovih ideja, inspirisana starozavjetnim pojmovnikom i terminologijom.
Sonja Tomović Šundić
Nastaviće se
