Literatura i život se dodiruju u smrti jer je kraj ono što obezbjeđuje njihov uzajamni smisao. Sagledavajući životne relacije pod prizmom smrti, Kiš je doveo u vezu realno i metafizičko vrijeme, utvrdio tačke njihovog kontakta u realnosti. U svijetlu takvog iskustvenog horizonta i uvažavanja smrti kao posljednjeg neprijatelja čovjeka brišu se razlike čije je porijeklo u društvenim konvencijama, a na scenu stupaju čovjek i smrt, dva junaka velike kosmičke drame. Pred temom smrti svi su ljudi isti, dostojni podjednako da budu tema umjetničke obrade i književnog postupka. Kao osnovni fenomen postojanja, nepostojanje i svijest o nepostojanju su suštinsko svojstvo koje odvaja čovjeka od prirode i životinje. Prednosti tog uvida su koliko veličanstvene toliko i užasavajuće za svako ljudsko biće koje ponaosob mora da nosi to breme od rođenja do smrti. No, istovremeno, svijest o smrti, i to je Kišova literatura potvrdila, jača moral i odgovornost pred životom.
U svakom slučaju, Kišova književnost temelji se na proživljenim događajima, a ne samo na informacijama iz nauke, tradicije ili istorije. U piščevoj optici uvijek prepoznajemo neposredno shvaćeno, što pretpostavlja lično, porodično i nacionalno iskustvo. Život u komunističkom režimu i osjećanje totalitarizma na sopstvenoj koži su tetovirani znaci — šifre koje je pisac duboko osjećao, a s druge strane jevrejsko-crnogorska loza i nacistički holokaust nad jevrejskim narodom. U otvorenom sučeljavanju sa ideologijama koje su gulazima i logorima obilježile XX vijek, piščevo neposredno lično i porodično učešće su ulog koji je deponovan u sâm temelj njegove književne projekcije, čineći ih suštinski neodvojivim.
BEZIMENIMA JE OSIGURANO IME
U priči „Enciklopedija mrtvih” Kiš je konkretno primijenio ideju o ljudskom životu kao temi enciklopedistike. Čitav život se ne može predstaviti u obliku enciklopedijske jedinice1. Mormonska sekta Crkve Lejk Sitija je u Stjenovitim planinama države Jute napravila specifičnu arhivu. U tom registru se čuvaju imena 18 milijardi ljudi živih i mrtvih, pismeno registrovanih na milion i 250 hiljada mikrofilmova. Razlog za tajanstvenu bazu podataka je činjenica da mormoni vjeruju da genealogija predstavlja suštinski elemenat religije i „da svaki mormon može zahvaljujući ovoj fantastičnoj arhivi da se vrati u prošlost, spuštajući se niz svoje geneološko stablo”. U suštini, skupljanje informacija o svakom ljudskom životu za mormonske arhivare ima religijsku funkciju očuvanja individualnog — neponovljivog ljudskog stvora i njegovo obnavljanje u besmrtnosti.
Kiš otvara priču tako što već u sâmom uvodu navodi na pomisao o misterioznoj koincidenciji događaja na sceni. Ispovijest u prvom licu povećava uvjerljivost u mistično zalaženje u onostrana iskustva.
Radnja se odvija u Švedskoj, gdje na poziv Instituta za pozorišna istraživanja gostuje glavna junakinja. Simbolika pozorišta kao i pozorišne predstave „Sonate duhova” u nacionalnom švedskom pozorištu priprema čitaoca za iluzionistički skok u kvazirealnost: „Nađoh se u biblioteci kao u kazamatu”2. Iz pozorišne fikcije junakinja je situirana u lavirint neobične biblioteke3. Ta čudesna Enciklopedija mrtvih predstavlja nešto poput Tibetanske knjige mrtvih, kabale, žitija svetaca, riječju „ezoteričnu tvorevinu ljudskog duha”4. Međutim, osnovni koncept Enciklopedije mrtvih razlikuje se od svih postojećih enciklopedija. Pisac je zamislio nevjerovatnu — unikatnu knjigu, koja po svom obliku i sadržaju spoljašnjim i unutrašnjim karakteristikama nadmašuje sve što je ljudski duh dosad stvorio. Unikatnost
Enciklopedije Kiš pronalazi u sljedećim razlozima:
1. ličnosti koje čine njen sadržaj ne smiju biti uvrštene ni u jednu već objavljenu enciklopediju;
2. u sažetoj obradi životnih podataka nijedan detalj ne smije biti zaboravljen;
3. u hronologiji životnih činjenica ne pravi se hijerarhija događaja po važnosti;
4. materijalne činjenice se dovode u vezu sa čovjekovom dušom;
5. enciklopedija daje prikaz duševnih stanja, moralnih i religioznih uvjerenja;
6. insistira se na povezanosti istorijskih događaja sa ličnom sudbinom;
7. uvodi se atmosfera vremena i politička zbivanja;
8. istorija se načelno shvata kao suma ljudskih sudbina, sveukupnost efemernih zbivanja;
9. svaki ljudski život je neponovljivi splet događaja i zato je svako ljudsko biće apsolutna vrijednost;
10. u istoriji ljudskog bića nikad se ništa ne ponavlja;
11. enciklopedija je oblik besmrtnosti, kao jedinstven dokaz vaskrsenja mrtvih.
Sonja Tomović Šundić
Nastaviće se
1 Neposredan povod za priču je san gospođe Mirjane Miočinović i priča je posvećena njenom ocu. Priča je napisana 1980. i objavljena u „Književnosti” (maj — jun 1981), a tekst o mormonima koji mu je poslat, štampan je u „Dugi” (19–23. maj 1981). Sâm Kiš bio je fasciniran zapanjujućom koincidencijom.
2 Enciklopedija mrtvih, Knjiga komerc, Beograd, 1997, str. 153.
