Smisao Čuda za utemeljivanje vjere je neprocjenjiv jer se praktično potvrđuje upliv transcendencije na konkretno postojanje. Čuda dokazuju da je nemoguće moguće, i da ono što se protivi našoj logici i zdravom razumu može dobiti status egzistencije. Sam čin u religiji usmjeren je na kolektivnu svijest odakle se potvrđuje autoritet čuda, odnosno autoritet vjere kao neprikosnoven. Hrišćanska crkva, još od svog utemeljenja, ima veliki broj svjedočanstava o čudesnim događajima koji pokazuju dejstvo božanske sile u antropološkim okvirima. Ukidanjem zakona koji važe u empiriji i pravilnog slijeda uzroka i posljedica kroz čudo se pojavljuje nova zakonitost kojom se pomjeraju naša čulna percepcija i saznajna ograničenja. Međutim, Hristos je, po svjedočenju jevanđelista, odbio iskušenje đavola u pustinji riječima: „Idi od mene, Satano”. Osnov za odbijanje Satanine ponude da kroz čudo oproba božansku milost i tako uvjeri svjetinu u ispravnost učenja, Spasitelj temelji na načelu slobode. U čudu se dolazi do vjere kroz autoritet čuda, a to automatski isključuje slobodnu volju. Slijepo vjerovanje ukida slobodu, ali i vjeru. Zato se u najdubljem hrišćanskom smislu čuda vezuju za demonsku silu onda kada treba da posluže za porobljavanje ljudskog uma. Varirajući biblijsku legendu, Veliki inkvizitor u romanu Dostojevskog upravo pokazuje da je inkvizicija, suprotno Hristovom nauku, prihvatila čudo, povezala ga sa tajnom i autoritetom i time stvorila preduslov za idejnu, odnosno ideološku neslobodu i društvenu tiraniju. U Geteovom Faustu glavni akter naveden je od strane demonskog principa na mistične događaje u kojima mu se opet vraćaju mladost i prošlost. Bez obzira na to što se u religiji vjeruje u Čuda, ne vjeruje se u njihovu istinsku snagu onda kada zloupotrebljavaju ljudsku slobodu da bi joj suštinski naudila.
Međutim, nezavisno od hrišćanskog koncepta u kome je prihvatanje čuda kompleksno pitanje, za Kišovog Simona Čudotvorca tu počinje glavni problem. On ističe: „Čuda nisu nikakav dokaz pravednosti… Čuda služe kao poslednji dokaz samo za lakoverni put. Tu je modu uveo onaj vaš nesrećni Židov što je završio na krstu”.
Kao otpadnik od zvaničnog učitelja Hrista, Simon se narugao njegovom osnovnom konceptu i uvođenju čuda kao kriterijuma pravednosti. U disputu sa apostolom Petrom koji zastupa dijametralno suprotan stav, Kiš kontrapunktalno situira glavne ideje i antagonizira njihove aktere. Drama u priči je na vrhuncu, tok priče sužava se prema najvišoj tački spiralnog zavijutka. Ako Simon dokaže da su Čuda principijelno moguća, paradoksalno, ukinuće hrišćansku dogmu, koja se osniva na vjeri u Hrista i njegovim čudima. Željan čuda, narod se ponovo okuplja oko Simona, da provjeri njegovo učenje. Da bi stvorio iluzije gotovo istorijskog fakta u slijedu događaja, pisac navodi dvije verzije. Prema jednoj se Simon, odmotavši konopac oko struka, vinuo u nebo, a po drugoj se spustio u jamu.
Egzistencijalni prostor konačnosti
Kada se smrtno tijelo Simona Čudotvorca odlijepilo od zemlje, izbezumljena svjetina i sâm apostol bili su šokirani: „Petar nije vjerovao u čuda osim u čuda vjere u njega onog koji je pretvorio vodu u vino”. Za apostola Čuda su privilegija Božijeg sina — i onda je sigurno da dolaze od Boga. Ali i Simonovo tijelo se uspinje prema nebesima, što apostola baca u trenutni očaj sumnje: „Jer ako je ona crna silueta što se bliži oblaku i nebu zaista Simon, onda su njegova čuda i istina hrišćanske vere, samo jedna od istina ovoga sveta, ne i jedina; onda je svet tajna, onda je vera obmana, onda više ne postoji siguran oslonac za njegov život, onda je čovek tajna nad tajnama, onda je jedinstvo sveta i stvaranje nepoznanica”.
Pisac je suprotstavio dva religijska koncepta gradeći njihove suprotnosti i opovrgavajući ih ne teorijskim argumentima, već konkretnim dokazima. U trenutku sumnje, dok gleda Simona na horizontu kako smjelo krši zakone prostora i vremena, apostolova vjera se na trenutak urušava jer njeni postulati izgledaju lažni. Ili je Hristos cijela istina, ili je hrišćanstvo samo jedna od istina, što ukida njegovu univerzalnost i generalno značenje.
I na Hristovu riječ da jeste Istina — apsolutna Istina, sâm Pilat postavio je Spasitelju teško pitanje: „A šta je Istina”. U značenjskim slojevima pitanja sadržano je skeptično relativiziranje istine, primjereno svim vremenima i ateističkim učenjima u kojima se ne vjeruje u jednom zasvagda osvojenu istinu, bilo da je riječ o religiji, filozofiji, etici ili politici.
Ipak, Kiš vješto na scenu uvodi rješenje koje je sadržano u Petrovom kanonskom učenju. Poražen Simonovim kršenjem zakona gravitacije, apostol u molitvenom zanosu dobija znak da je Bog jedan — sin Božiji jedan, a da je onaj što je poletio otpadnik od vjere sa ciljem da „kuša duše hrišćana i uvjeri ih da nema druge moći osim Božije”. Logično se povezuje Simonov naum za antropološki, a apostolov za metafizički plan postojanja. Simon vjeruje u čovjeka i njegove mogućnosti jer On je izvor morala, ljepote i dobrote, apostol Petar smisao traži u Bogu u kome je izvor moralnih i estetskih vrijednosti. Za prvog Svijet je nesavršen, a zemaljski život pakao, za drugog nada budućeg života poništava svaku patnju i stradanje. Zato je početak Simonovog letjenja inicijalna snaga njegove nadzemaljske levitacije, čista misao o užasu i konačnosti ljudskog života, združena sa sumnjom i nevjerovanjem. Uvjeren da važi nečelo: Homo mensura est, za postojeće i nepostojeće stvari, Simon čitavu problematiku ljudskog bića svodi na egzistencijalni prostor konačnosti, čiju legitimnost ne garantuje nikakva instanca apsolutne pravde. Zato je on samo savršeni čarobnjak, ali ne i prorok sposoban samo za alhemičarsko pretvaranje žestine strasti u Ikarov let.
Odlučujući trenutak Simonovog obrušavanja — pada na zemlju, praćen sirovim opisom njegovog fizičkog rasula, opovrgava njegovu osnovnu namjeru. Odlijepivši se od zemlje snagom volje, misli, sumnje i radoznalosti, dakle samo na razini ljudskog, Čudotvorac je okončao tako da „njegovo lice liči na rastočenu gubavu masku”. Za Sofiju čak i takav završetak dokaz je istinitosti njegovog učenja, jer je smrću zapečatio priču o užasu ljudskog življenja. Međutim, za apostola Simonov tresak o zemlju označio je kraj njegovim mukama, postavši demonstracija da je samo onaj uz koga je Bog, fizički i duhovno nepropadiv. Pri tome, sumnja je prirodna za vjernike, jer je i sâm sin Božiji pomislio na krstu o kosmičkoj usamljenosti, i rekao: Eloi Eloi lama savahtani! Prirodno je za vjernike da prođu kroz vrata sumnje i tako očvrsnu svoju vjeru.
Poučen Simonovim primjerom, Petar je saznao mnogo više o tajni čuda nego da je proučavao svete knjige. Ezoterijska posvećenost, opskurne radnje kao magijska vještina imaju opsjenarsko dejstvo, čak i realni uticaj, ali je takva upotreba ograničena. Taj fakirsko-mađionarski trik levitacije, koji je demonstrirao onaj što ga zovu Čudotvorac, dejstvovao je u vremenski kratkom intervalu kao alhemičarski trik sa ciljem da zavede priprostu svjetinu.
Istinitost istine ne mjeri se čudom
Pisac smišljeno ekvilibrira između dva koncepta, dajući ubjedljive argumente i za jednu i za drugu stranu, tako da gotovo ne prepoznajemo njegovu intimnu simpatiju. Priča je konstruisana u obliku spirale u kojoj svaki novi segment predstavlja produbljivanje problema i začetak novog, sve do krajnje tačke, kada stvari konačno dolaze na svoje mjesto. S jedne strane imamo nauku hrišćanskog smjera, a sa druge Simona, sa novim vrijednosnim tablicama. Da bi opovrgao Hristov naum, Čudotvorac se zalaže za promociju Čuda, čiji je cilj upravo ukidanje svakog Čuda. To Čudo je postavljeno iz ljudske, dakle, vremenske perspektive, dok je Hrist ponudio Čudo iz božanskog iskona. Metafizika takvog Čuda je samo manifestacija vječnosti u vankauzalnom sklopu okolnosti. Hristos je prihvatio Čudo samo kao krajnje sredstvo kada je riječ nedovoljna, inače ga je odbacio jer se protivi ljudskoj slobodi i odgovornosti. Kiš pokazuje na djelu da se istinitost Istine ne mjeri čudom. Čudo nije dokaz Istine, već sporadični faktor koji može da ima dejstvo na neprosvijećeni narod koji brka pojmove o dobru i zlu, ali ne i na sâmu Istinu. Pilatovsko pitanje o Istini cilja u značenjsku, jezičku i logičku srž Istine, zajedno sa ključnim pitanjem — ima li je i može li je uopšte biti!? Totalna sumnja u objektivnu Istinu — apsolutnu vrijednost istine koju zastupa Pilat, prototip je za sve programe i učenja u kojima se osporava jedna istina, a uvodi mnoštvo istinitih stanovišta. Simon Čudotvorac na sâmom je Pilatovom tragu nepovjerenja prema aksiomatskom značenju Istine. Kao provjeru, Simon je poletio na krilima energije Zla, raketiran u nebo intenzitetom zemaljske patnje. Slično su egipatski sveštenici pred faraonom izveli isto čudo kao Mojsija — pretvorili štap u zmiju, tako da je tim čudom na čudo naizgled oboren prorokov argument da ga je poslao Jehova. Dostojevski je u liku Kirilova preko teme samoubistva nastojao da ukine ideju o vječnosti. Inženjer Kirilov rezonuje: „Ubiću se i sva priča o čudima i Bogu izgubiće smisao, moja sloboda uništiće Boga i sva istorijska predanja o Bogu pašće u vodu.” U istom duhu Simon, kao prerušeni Lucifer, ili Belzebub, onaj isti koji je kušao Mesiju u pustinji — duh nečastivog, ponovio je bezuspješno naum da sruši Hrista.
Kiš navodi na pomisao o granicama ljudskih mogućnosti kao i opasnostima prisvajanja nadljudskih, božanskih atributa i preziru prema duhovnoj strani života. Simon je volšebnik, anđeo smrti, koji je povjerovao da je čovjeku dato da nadraste ljudsku prirodu i postane u ničeanskom smislu Natčovjek.
Značenje priče o „Simonu Čudotvorcu” je mnogostruko. Pisac je u maniru velikog pripovjedača izokrenuo već poznatu legendu, obogativši je novim tematskim sadržajima. Ubijeđen da može da učini isto što i Isus Nazarećanin i da vaskrsne treći dan, po drugoj verziji Simon je zakopan u jamu iz koje je izvađen kao trula tjelesina. Nazarećanin je pokazao duhovnu moć i pitanje učenika upućeno apostolu:
„Da li je bolje sejati na zemlji a žnjeti na nebu ili je bolje bacati seme u vetar” — sholastičko pitanje čija je nedvosmislena potvrda Simonov fizički i mentalni kraj, postalo je izlišno. Parafrazirajući poznatu biblijsku parabolu o sijaču i sjemenu, Kiš je ukazao na demonizam sumnje kojim se razgrađuju vječne vrijednosti sa stanovišta navodno ljudske istine. No, i pored religioznog značenja priče, u Kišovom mentalnom sklopu rasnog antitotalitarca i protivnika svjetskog komunizma, priča ima alegorijsku komponentu. Kroz taoce dogmatizma i antidogmatizam dogmatičara, Kiš je ukazao na istorijski debakl ideologije u kojoj se insistira na tvrdnji: korijen čovjeka je sâm čovjek. Ne gomilajući objašnjenja i argumente uzalud, Kiš nastupa sa jedinstvenim bodlerovskim zadatkom da izluči Ljepotu iz Zla. U kontrapunktu između apostola Petra i Simona, koji takođe znači Petar, dakle između apostola i Čudotvorca zaoštrava se i razrješava glavni fabularni tok. Sklon da preispituje drugu stranu medalje, tj. one ličnosti koje su mrtve za istoriju i kulturu, Kiš gradi junake od promašenih egzistencija.
Protivrječnost između „onog što je Bogu ugodno” i „onog što je čovjeku ugodno”, predstavlja dvije temeljne životne strategije, koje zastupaju apostol Petar i Simon Čudotvorac. Brojnim aluzijama, književnim i vanknjiževnim asocijacijama na temelju tradicije, Biblije, hrišćanstva, pisac gradi vlastitu viziju prožetu ličnim iskustvom. Melodičnost njegove rečenice, sažetost izvanrednog stiliste u kojoj nema ničeg suvišnog traži inventivno čitanje kao put od spoljašnjih slojeva teksta do unutrašnjih segmenata u kojima se memoriše estetska vrijednost i semantički potencijal teksta. Kiš transcendira ovozemaljski život, materijalne činjenice i uspinje se prema ispitivanju vječnosti. A tamo ga čeka pitanje nad pitanjima, ono koje muči i samog Kiša kao i Simona Čudotvorca: Ili je Bog mjera čovjeku, i onda čovjek sve mjeri onim božanskim, ili je čovjek mjera sâmom sebi i onda sve mjeri onim ljudskim?
Sonja Tomović Šundić
Nastaviće se
