Vuksan Vuksanović
Beskonačnost ženskog
Osvrt na knjigu Kristine Bojanović
Knjiga Trag Druge. Pojam ženskog u filozofiji Emanuela Levinasa (CID, Podgorica 2022) autorke doc. dr Kristine Bojanović je važna filozofska i feministička studija, koja se bavi jednom od najznačajnijih i najkompleksnijih implikacija koju se za sobom ostavila misao Emanuela Levinasa, a to je feministička kritika njegovog pojma ženskog. Budući vješto, pedantno i precizno napisano, ovo djelo je u potpunosti prilagođeno čak i čitaocima koji nemaju šire znanje o Levinasovoj misli i feminističkoj teoriji.
Poznato je da feministička kritika ispituje političke i lingvističke teorije i strukture veza potčinjavanja i dominacije, identiteta, materinstva, polja ženskog, itd. Spomenuti fenomenološki horizonti otkrivaju označiteljske prakse, one lakanovske lakune, odnosno pukotine u tekstu i stvarnosti, sirova mjesta tenzije koja implodiraju u teorijama i ideologijama. Dakle, zadatak feminizma je borba protiv metafizike našeg vremena, to jest protiv ekonomskog, političkog i tehnološkog kolonijalizma, narcističke ubjedljivosti ideologija i pojedinaca i njihovih fantazama zasnovanih na ogledanju.
Iz knjige Kristine Bojanović saznajemo da su feminističke heroine, poput Simon de Bovoar, Tine Čanter, Lis Irigare, Dajane Perpik, Done Brodi, Katerin Šalije kod Levinasa pronašle skrivene i preobražene igre značenja, te je autorka odlučila da pažljivo preispita njihove refleksije. Prateći tragove feminističke kritike, saznajemo šta se skriva iza Levinasovog razumijevanja žene. Da li je u pitanju ideologija, da li je bljesak njegove teologije zapravo teleologija želje, proizvod simboličke fiksacije, igra privida, fantazam koji teži priči o tragu na licu Drugog?
Emanuel Levinas je bio francuski filozof jevrejskog porijekla. Rođen je 1906. u Litvaniji. Nakon srednje škole odlazi u Francusku (Strazbur) na studije filozofije. Zatim u Frajburgu pohađa studije kod Edmunda Huserla; prisustvuje Hajdegerovom seminaru, a prvi rad o fenomenologiji objavljuje u Francuskoj 1930. godine. Tokom Drugog svjetskog rata bio je ratni zarobljenik u njemačkom logoru; njegovu ženu i ćerku su skrivale časne sestre, međutim, njegova porodica koja ostala u Litvaniji je ubijena. Nakon rata imenovan je za direktora Visoke izraelske orijentalne škole u Parizu; predavao je na Univerzitetu Paris Nanterre, a njegova predavanja na Sorboni od 1973. do 1978. su objavljena pod naslovom “Bog, smrt i vrijeme”. Međunarodnu nagradu Karl Jaspers dobija 1983. godine. Preminuo je u Parizu 1995. godine.
Filozofija Emanuela Levinasa je u najkraćim crtama „sukob sa imperijom Zapadne filozofije”. Po Levinasu, ontologija, nikada nije mislila Drugog, već je kao prva filozofija, sve do Hajdegera, Drugog rastvarala u Istom, zastupala ontologiju prije etike, slobodu prije pravde, što je Levinas tumačio kao nasilje nad Drugim. Po njemu, ontologija je odredila smisao postojanja kao prisutnost, odnosno otvorenost ili istinu (aletheia). Međutim, Levinas franscusku riječ „sada” (maintenant) prevodi kao „držeći rukom”, i za istinu tvrdi da je raspoloživa, osvojiva i kontrolisana. Drukčije rečeno, odnose sa fenomenima u fenomenologiji uslovljava svijest koja mora da ih zahvati i pojmi. Njemački pojam Begriff je ustvari (za)hvat (Griff-hvatati, hvat) koji identifikuje entitete i fiksira njihov identitet. Na ovaj način nastaje fenomenoloska paraliza etike i brige o drugome.
„U toj zadivljujućoj teoriji dvostruke intencionalnosti”– kazuje Levinas – „svaka emocija je za sebe samog, svaki strah (na kraju krajeva, strah od psa) ili strepnja je za sebe samog. A gdje je bojazan za drugog?” Dakle, ontološki odnos nije prvi odnos s Drugim; zapadna filozofija je zapravo egologija. Po Levinasu, Drugi „izmiče mome posjedu, mojim moćima.“ Drugog nikada ne možemo spoznati analogijom, razumijevanjem njegovih sadržaja koje ćemo pretočiti u znanje i identitet. Etika mora da bude prva filozofija. Levinas razara jezik prisustva i posmatranja kojim je konsutuisana zapadna metafizika, i oslobađa prostor za etiku kao prvu filozofiju. On otvara prostor za ,,opis”: Lica, Drugog, događaja Licem-u-lice, zatim za ideje Beskonačnog, Milovanja, Plodnosti i Ženskog. To su pojmovi koji ,,narušavaju spontanitet toka svijesti, probijaju njen kordon, stavljajući u pitanje njenu suverenost”.
Kristina Bojanović preispituje Levinasove stavove o ljubavi, etici, gostoprimstvu, plodnosti, materinstvu i milovanju, i uvodi čitaoca u njegovo polje spajanja metafizike i etike. Metafizika se, smatra Levinas, odigrava tamo gdje se međuljudska relacija pojavljuje kao trag na licu Drugoga. To se može reći jos oštrije: etika je prije identifikacije, prije traga Beskonačnog na licu drugoga. A šta je Lice za Levinasa? „’Lice’ je…, nagost, jednostavan sistem, onaj smisao siromaštva, nespretnost, izloženost smrti… Drugi kao takav postavlja se u dimenziju uzvišenosti i pada – slavnog pada; on ima lik siromaha, stranca, udovca i siročeta i, istovremeno, gospodara pozvanog da dâ i opravda moju slobodu (…)”; njegovo lice je „prisutno u svom odbijanju da bude sadržano”, i govori: „Nemoj me ubiti.” Levinas dodaje: Lice je Drugi koji traži da ga ne pustim da umre sâam, Lice je uvijek zapovijest “Ne ubij“.
Vratimo se Tragu Druge. Šta je pojam ženskog kod Levinasa? Po mišljenju Kristine Bojanović, Levinasovo razumijevanje ženskog je zapravo „poremećaj muških kategorija gospodarenja”; žensko je metafora koja ide u prilog slabljenju ontologije i njena uloga je samo prvi nacrt etike, prolegomena; žensko je, dakle, model za raskid s totalitetom, zaključuje autorka. Ona smatra da je muškarac totalitet, a žena beskonačnost; žena je neartikulisano, istorijsko-filozofski nijema, iskopčana, neizreciva; žensko je – smatra Kristina Bojanović – sama svetost, to jest most između ne i još-ne.
A šta o Levinasovoj filozofiji misle poznate feminističke teoretičarke? Da li je moguće govoriti o ženi, o rodnoj razlici i pravima žena bez poznavanja Levinasa? Odgovori se nalaze u knjizi. Ne samo odgovori, već i iznenađenja koja se ne mogu ni naslutiti na osnovu ovog kratkog osvrta. Ovom prilikom možemo samo reći da istraživanje feminističke misli i feminističke kritike filozofije Emanuela Levinasa zahtijeva dugogodišnju posvećenost, intelektualno poštenje i hrabrost. Pozvaću se na izraelsku filozofkinju, spisateljicu, umjetnicu i psihoanalitičarku Brahu Lihtenberg-Etinger: ona smatra da je Levinasova filozofija središte rasprave o drugosti ženskog i da je njegov doprinos tome nemjerljiv. Međutim, u razgovoru koji je jednom prilikom povela s Levinasom, on joj je kazao: „Najbolje je da napravimo nekoliko aluzija na temu razlike ženskog… Ne obavezujte se suviše i ne iscrpljujte predaleko ovu temu: bićete napadnuti, reći će vam da ste kazali previše ili premalo. Bolje bi bilo da se mnogo ne uključujete, ostanite po strani. Vidite, feministkinje su me često napadale.” Dakle, Kristina Bojanović je uradila nešto prilično “opasno” i intelektualno zahtjevno, a čitaoci će iz analize koju ova autorka ispisuje sami shvatiti i zaključiti zašto njena knjiga ima posebnu političku, kritičku i etičku dimenziju.
Ako pokušamo da knjigu Trag Druge približimo jeziku emocija, ritam u pisanju i originalne hipoteze pokreću kod čitaoca radost, empatiju i poštovanje. Ako govorimo sa naučnog gledišta, Trag Druge je jedinstvena studija na ovim prostorima o feminističkoj recepciji i kritici Emanuela Levinasa, i uvjeren sam da zaslužuje da bude sastavni dio primarne literature u okviru akademskih studija roda i politika rodne ravnopravnosti.
Vuksan Vuksanović
Biografija autorke
doc. dr Kristina Bojanović je filozofkinja i teoretičarka kulture i roda. Diplomu profesora filozofije stekla je na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore, a diplomu magistra kulturologije i doktora humanističkih nauka na Univerzitetima u Beogradu. Na Univerzitetu Donja Gorica predaje Etiku, Teorije kulture, Istoriju civilizacije i Medijsku etiku. Studente prvenstveno nastoji da nauči da vrednuju moral, znanje, umnost i kulturu kao vječne, univerzalne i nezamjenjive ljudske vrijednosti.
U periodu od 2009. do 2016. godine bila je zaposlena kao saradnica na Studijskom programu za filozofiju Filozofskog fakulteta Univerziteta Crne Gore. Takođe je bila angažovana u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, gdje je obavljala dužnost sekretarke Leksikona arheologije Crne Gore. U uglednoj izdavačkoj kući CID angažovana je kao prevoditeljka stručne literature. Sarađivala je sa nekoliko ženskih nevladinih organizacija na projektima koji su se ticali ekspertize iz oblasti rodne ravnopravnosti i etike. U okviru projekta Obuke.me (u organizaciji Ministarstva prosvjete, nauke, kulture i sporta, Nacionalnog Europassa i Euroguidance centra) održala je deset predavanja iz etike i feminističke teorije.
Bavi se savremenom francuskom filozofijom, etikom, teorijama kulture i rodnim teorijama. Piše naučne studije i poeziju. Autorka je knjige Trag Druge. Pojam ženskog u filozofiji Emanuela Levinasa.
Učesnica je brojnih regionalnih filozofskih i interdisciplinarnih konferencija i simpozijuma.
Kao nekadašnja članica Društva filozofa Crne Gore organizovala je nekoliko zapaženih filozofskih skupova, uključujući Filozofsku školu Noema, čija je bila direktorka. Urednica je međunarodnih zbornika radova Slike mišljenja Žila Deleza i Sloboda, nasilje, identitet.
Dobitinica je stipendije za istaknute prevodioce koju dodjeljuje CNL (Centre national du livre) iz Pariza, zahvaljujući kojoj je studijski boravila u Francuskoj. Takođe je dobitnica stipendije “Žarana Papić” koju dodjeljuje Rekonstrukcija – ženski fond iz Beograda, kao podršku naučnicama.
S francuskog i engleskog jezika prevela je više desetina knjiga i tekstova. Osim navedenih jezika, poznaje starogrčki i latinski, a izučava arapski i njemački jezik. Radove objavljuje u regionalnim časopisima i zbornicima.
