Prevod: P. Novakov, D. Prodanović Stankić i A. Izgarjan
Od samog početaka, Kultura gradova bila je široko hvaljena kao izuzetno tumačenje i vredan nastavak ranijeg srodnog toma, Tehnike i civilizacije. Ali i pored određene mere popularnog uspeha, ta knjiga je imala mali uticaj u Sjedinjenim Državama. Za mnoge urbane planere, rukovodioce i akademske stručnjake, njeni konstruktivni predlozi delovali su previše udaljeni od ‘praktičnih’ finansijskih i političkih zahteva da bi bili prihvatljivi; a čak su i neki od mojih nekadašnjih saradnika i prijatelja smatrali moju sliku sve veće demoralizacije i dezintegracije megalopolisa kao preteranu i neopravdano pesimističku. Ali ispostavilo se da se drugde u svetu Kultura gradova dokazala kao pravovremen i podsticajan doprinos; a tokom naredne dve decenije, dok je nada bila još uvek ,,previše nalik očaju da bi je ugušila mudrost”, ona je imala zapažen uticaj. Upravo oni delovi knjige koji su uvredili američke stručnjake za planiranje i stambenu gradnju bili su smisleni za narode Britanije i okupirane zemlje Evrope čiji su gradovi, od Varšave do Londona, bili svedeni na ruševine. Njima nije bilo teško da zamisle Nekropolis, grad mrtvih: on je već bio prisutan. Oni su i te kako dobro znali da je nešto u samoj civilizaciji krenulo naopačke: sve veće katastrofe od 1914. godine nadalje pripremile su njihove umove za konstruktivne promene koje će biti neophodne da se njihov svet ponovo izgradi na solidnijoj ljudskoj osnovi. Grad, onako kako se sreće u istoriji, predstavlja tačku maksimalne koncentracije moći i kulture zajednice. On je mesto gde se fokusiraju raštrkani zraci mnogih odvojenih tokova života, sa dobicima kako u društvenoj efikasnosti, tako i u značaju. Grad je oblik i simbol integrisanog društvenog odnosa: on je sedište hrama, pijace, palate pravde, akademije nauka. Tu u gradu se dobre strane civilizacije umnožavaju i umnogostručuju; tu se ljudsko iskustvo pretvara u održive znakove, simbole, modele ponašanja, sisteme, poretke. Tu se fokusiraju civilizacijske teme…Gradovi su proizvod vremena. Oni su kalupi u kojima se ljudski životi hlade i zgušnjavaju, na specifičan način dajući konačan oblik trenucima koji bi inače nestali sa živim ljudima i iza sebe ne bi ostavili mogućnost obnove ili šireg učešća.
Luis Mamford
Luis Mamford (Lewis Mumford, 1895-1990) je bio američki istoričar i filozof tehnologije i nauke. Najpoznatiji je po svojim radovima o gradu i urbanoj arhitekturi. Bio je i pisac i veoma uticajan književni kritičar. Mamford je u svojim ranim spisima o urbanom životu bio optimističan u pogledu ljudskih sposobnosti i mogućnosti da, pomoću električne energije i sredstava masovnih komunikacija, izgrade bolji svet za celo čovečanstvo. Međutim, kasnije je zauzeo više pesimistički stav.
Mamford je sebe video pre svega kao pisca, iako se za njega može reći da je jedan od najznačajnijih sociologa grada. Za njega su gradovi mesta gde se udaljene sile i uticaji prožimaju sa lokalnim i konflikti koji pritom nastaju nisu manje značajni nego njihovo usklađivanje. Jedrenjak ili karavan zastajući u gradu može doneti novu boju za vunu, novu glazuru za grnčariju, novi sistem znakova za komunikaciju na daljinu, ali i novu misao o ljudskoj sudbini. Na našem programu emitovaćemo deo teksta iz Kulture gradova (knjiga će biti objavljena u izdanju Mediterran Publishing-a), koji se odnosi na srednjovekovni grad.
Mamford polazi od raskrinkavanja srednjovekovnog mita, smatrajući da je potrebno da se odvojimo od shvatanja da je srednji vek bio samo mešavina neznanja, prljavštine, brutalnosti i praznoverja, jer takav opis ne odgovara u potpunosti životu Evrope kao celine. On piše i o gospodstvenim rasipnicima i srednjovekovnim novim rajevima, pozornici i drami, higijeni i zdravstvu i napokon o razlozima zašto je propao srednjovekovni grad. Srednjovekovne organizacije su očito pokušavale da unutar zidina grada reše probleme koji su mogli biti prevaziđeni samo rušenjem zidova i svesnim združivanjem suvereniteta i uprave u širu jedinicu. „Svaki vid evropskog života je uključen u tu preorijentaciju: to nije bilo samo pitanje, kako je Dante mislio, postavljanja pape ili cara na čelo privremene vladavine. Preteča u toliko mnogo političkih oblasti nacionalne države, srednjovekovni grad je dokazao nemogućnost da se situacije reše jedino lokalnim prilagođavanjem. Današnja ostrva-države ulaze u haos iz sličnih razloga; još uvek tvrdoglavo primenjuju iste metode – uvek težeći varljivoj autarhiji.”
Izgled srednjovekovnog grada sledio je isti opšti model kao i selo. Postojala su sela sa ulicama i gradovi sa ulicama; postojala su sela sa raskrsnicama i gradovi sa raskrsnicama; postojala su kružna sela i kružni gradovi; i, konačno, postojali su nepravilno razvijena sela i gradovi sa istim naoko besmislenim i slučajnim modelom.
Uobičajena greška, pretpostavka da je ova poslednja vrsta tipična za srednji vek, zasniva se na pogrešnom tumačenju činjenica, dok slično uverenje, koje je izrazio Špengler, da je pravougaoni model grada samo proizvod krajnje faze očvršćavanja kulture u civilizaciju, ili poseban primer bezdušne mehanizacije – posebno obeležene izgledom američkog grada, predstavlja još proizvoljniju netačnost.
Na samom početku srednjeg veka otkriva se pravilan, geometrijski tip plana, sa pravougaonikom kao osnovom za potpodelu: čak i manastir Sv. Galena u devetom veku svojim tlocrtom i rasporedom zgrada pokazuje korišćenje pravih linija i pravih uglova. Takva organizacija prethodila je i vojnoj kolonizaciji i razvoju kapitalističkih oblika pravilnosti. Uopšteno govoreći, može se reći da je geometrijski izgled karakterističniji za novoosnovane gradove, a da je nepravilan izgled, sa blokovima različitih dimenzija i nejednakim obimom, bio proizvod sporijeg rasta i manje sistematskog naseljavanja. Ali ta razlika ne važi uvek.
Ponekad korišćenje jedinice sa pravougaonim blokom prati pravougaoni okvir za grad kao celinu: pogledajte Monpazje u južnoj Francuskoj. Ponekad ovaj model postoji unutar kružnog spoljašnjeg zida, a ponekad je, kao u Monseguru, pravougaona jedinica inteligentno modifikovana tako da se prilagodi obrisima i prirodnim ograničenjima lokacije. Pravougaoni tlocrt bio je tema ogromnog broja površnih tumačenja, posebno onih pisaca koji nisu zapazili da model u stvari može biti poreklom ruralan kao krivudanje najhirovitije kozje staze. Deljenje polja na pravougaone trake ili parcele najverovatnije predstavlja proizvod ratarske kulture na tlu sa niskim reljefom: odista, etrurski sveštenik je obično određivao granice pravougaonog etrurskog grada pomoću pluga. Ili, još ranije, pravougaoni grad se mogao razviti zbog korišćenja šiljatih stubova i dugih horizontalnih drvenih greda u selima pored jezera.
Ovde je došlo do zabune jer se nije shvatila razlika, poznata studentima biologije, između homolognih i analognih oblika. Sličan oblik ne mora obavezno imati sličan značaj u različitoj kulturi, a, isto tako, slične funkcije mogu imati različite oblike. Tako je pravougaonik značio jedno za etrurskog sveštenika, nešto drugo za Hipodama, planera Pireja, nešto treće za rimskog legionara koji je pravio opkop za svoj logor tokom noći, a četvrto za članove Komisije za plan Njujorka 1811. godine. Za prvog, pravougaonik je mogao simbolizovati kosmički zakon – za poslednjeg on je prosto značio maksimalne mogućnosti za mešetarenje nekretninama.
Odista postoji izvesna osnova za stav da su srednjovekovni planovi nepravilniji nego većina modernih planova zbog toga što su neravne lokacije češće korišćene, jer su pružale prednost prilikom utvrđivanja i odbrane. Srednjovekovni graditelji nisu a priori voleli simetriju kao takvu: bilo je jednostavnije slediti konture prirode nego pokušati da se one snize ili povise. Unutrašnji saobraćaj vozila sa točkovima nije zahtevao pravilne ulice; sve dok je voda stizala iz bunara i izvora strma kamenita lokacija mogla je biti isto tako pogodna kao i niža lokacija. (Obratite pažnju na to kako su planinski grebeni Bostona bili zauzeti i isplanirani znatno pre nego što su ritovi Bek Beja isušeni i osvojeni za stanovanje.) Zaista, srednjovekovni grad je zbog postojane težnje prilagođavanja lokaciji i praktičnim potrebama prikazao toliko raznovrsnih primera individualnosti: planer je koristio ono nepravilno, slučajno, neočekivano, a – na isti način – on se nije protivio simetriji i pravilnosti kada se, kao u pograničnim gradovima, plan mogao osmisliti jednim potezom na nekorišćenoj zemlji. Mnoge očuvane nepravilnosti u srednjovekovnim planovima nastale su zbog vodotokova koji su pokrivani, drveća koje je posečeno, starih međa koje su nekada oivičavale seoska polja.
Bili prilagođeni ili geometrijski, razvijali se sporo ili brzo, na starom rimskom temelju poput Kelna ili na potpuno novoj lokaciji poput Libeka ili Salzberija, presudni elementi u srednjovekovnom gradu su spoljašnji zid i centralni otvoreni prostor gde je obično bila locirana glavna crkva i gde su gradska kuća, esnafski dom, pijaca i krčme konačno grupisani. Zid, sa spoljašnjim kanalom, i oivičava i simbolizuje grad: on je činio ostrvo. Za povlačenje, za sklanjanje na bezbedno mesto, za postavljanje štita između golog mesa i mača ili dogme između sumnje i grubih životnih činjenica – sve te aktivnosti bile su osmišljene i izvedene na isti način. To nije bio svet širokih horizonata, tajanstvenih graničnih oblasti, oblaka i magle, neistraženih mora i vrtoglavih razdaljina. To je bio svet jasnog određivanja: ono što se nije moglo odmeriti i izmeriti, definisati i klasifikovati, smesta je prebacivano u domen mitološkog. Zidovi običaja razgraničavali su ekonomske klase i održavali ih na njihovom mestu: vrlina je bila bela – porok je bio crn. Biti neklasifikovan, neograničen, suštinski je značilo biti nezaštićen. Filozofski nominalizam, koji je dovodio u pitanje objektivno postojanje klasa, bio je isto toliko destruktivan za srednjovekovni koncept sveta kao i topovska đulad za stare palisade i zidove grada – nikakvo čudo da se crkva kostrešila na tu jeres.
Mada je zid postojao zbog vojne odbrane, a glavni prolazi u gradu su obično planirani tako da olakšaju usmeravanje ka glavnoj kapiji, ne sme se zaboraviti psihološki značaj zida. Čovek je bio ili u gradu ili izvan njega; on je ili pripadao tu ili nije pripadao. Kada bi gradska kapija bila zaključana nakon zalaska sunca, a rešetka na njoj spuštena, grad je bio izdvojen od spoljašnjeg sveta. Kao na brodu, zid je pomogao da se stvori osećaj jedinstva između stanovnika: tokom opsade ili gladi, moral brodoloma – deliti na jednake delove – lako se razvijao. Ali zid je služio i da se izgradi sudbonosan osećaj izdvojenosti, tim pre što nisu postojali putevi i brza sredstva komunikacije između gradova.
Obično se blizu centra grada, kako iz praktičnih razloga i zbog lakšeg okupljanja, tako i iz simboličnih razloga, nalazila glavna crkva ili katedrala: tu su se mogli sticati glavni putevi, mada su se retko ukrštali ili spajali u kontinuirani put – pijačni trg nije bio mesto privlačenja ili slivanja saobraćaja koji se brzo kretao. U senci crkve, ponekad dodirujući njene zidove zbog zaštite, nalazila se redovna pijaca: taj trg čini agoru i akropolj u jednom. Ponekad bi glavne zgrade na pijačnom trgu formirale upadljiva ostrva, sa prilazima sa svih strana; ponekad su bile direktno naslonjene na susedne kuće, ali je bilo veoma neuobičajeno da se one nađu okružene sa četiri strane širokim otvorenim trgom, kako su ih transformisali „usavršitelji“ iz devetnaestog veka.
Centralni položaj crkve ili katedrale predstavlja ključ za izgled srednjovekovnog grada: unutar njegovog malog prostora sa svake tačke vide se tornjevi ili senke koje oni bacaju, a razlika u veličini između ogromnih zidova i malih kuća koje se grupišu ispod njih predstavlja simbol odnosa između svetih i svetovnih poslova. Kada pronađe pijačni trg, koji se prostire pored katedrale, čovek ne treba da padne u iskušenje da pripiše tim institucijama iste vrednosti koje imaju danas: pijaca je bila povremena, a crkvene službe su bile redovne. Pijačni trg se razvijao pored crkve jer su se tu građani najčešće okupljali. U crkvi se, u prvo vreme, čuvala gradska riznica, a u crkvi su, ponekad, iza glavnog oltara pohranjivane tapije; zbog njene centralne lokacije u kvartu ili gradu čak se i oružje moglo čuvati u crkvi. U stvari, ranu crkvu treba zamišljati kao nešto što se sada u Americi naziva zgrada komunalnog centra: ne kao previše svetu da ne bi mogla da služi kao trpezarija tokom velikih javnih praznika.
Obim pijačnog trga nije bio neposredno određen ni visinom glavnih zgrada niti veličinom grada: on se obično prilagođavao prodaji na pijaci i javnoj ceremoniji, jer su na tremu katedrale izvodili predstave mirakuli: na trgu su esnafi postavljali pozornice za izvođenje svojih komada; tu su održavani veliki turniri. Trg nije bio samo akropolj, već i amfiteatar. Često se jedan pijačni trg otvarao u drugi podređeni trg, povezan uskim prolazom: Parma je jedan primer. Osim kod crkve, gde su grandioznost i visina predstavljale važne simbolične atribute, srednjovekovni planer obično se držao ljudskih dimenzija. Kuća za siromašne se osnivala za sedam ili deset ljudi, a umesto izgradnje jedne velike bolnice bilo je uobičajenije da se obezbedi jedna manja za svake dve ili tri hiljade ljudi; isto tako, Kulton smatra da je postojala jedna parohijska crkva za svakih sto porodica. Po Fic-Stivensu, u dvanaestom veku u Londonu je bilo 13 manastirskih i 126 manjih crkava. Običaj da se podižu takve građevine nastavio se dugo nakon što se iscrpela društvena potreba: razmotrite gradnju crkava koja se odvijala u Londonu pod Renovom upravom. Ta decentralizacija suštinskih društvenih funkcija grada nije samo sprečila prenaseljavanje i nepotrebnu cirkulaciju: ona je održavala proporcionalnost celog grada. Ovde je fizički oblik potvrdio društvenu činjenicu, a društvena činjenica ja dala značaj fizičkom obliku. Gubitak tog finog osećaja proporcije, koji se zapaža u prevelikim građanskim kućama na severu ili neprikladnim urbanim tvrđavama sa tornjevima u Italiji, bio je simptomatičan za društvenu patologiju.
Ulica je u planiranju srednjovekovnog grada zauzimala sasvim drugačije mesto nego u doba motornog prevoza. Osim na selu, mi neizbežno zamišljamo kuće koje se grade duž linije predviđenih ulica. Ali na manje pravilnim srednjovekovnim lokacijama bilo je upravo suprotno: grupe zanata ili grupe institucionalnih zgrada bi formirale samosvojne kvartove ili „ostrva“. Unutar tih „ostrva“, a često i izvan njih, kao deo vezivnog urbanog tkiva, ulice su u osnovi bile staze za pešake – mesta svakodnevnih dolazaka i odlazaka stanovnika. „Ostrva“ formirana uz zamkove, manastire ili posebne industrijske delove tehnički razvijenijih gradova imala su karakteristične odlike: njihov pandan čine mala unutrašnja „ostrva“ koja se sreću u severnim zemljama u fondacijama za smeštaj starih ili siromašnih. Fugeraj u Augzburgu je najlepši preostali primer tog načina gradnje, mada ga holandske i engleske fondacije iz istog perioda prevazilaze po veličini prostora.
U ranom srednjovekovnom gradu ulica je pre bila linija za komunikaciju nego sredstvo prevoza: nepopločane ulice više su bile nalik prednjem dvorištu farme. Ulice su ponekad bile uske, a krivine i iznenadni završeci česti: postojala je razlika u širini između glavnih i sporednih ulica. Kada je ulica bila uska i krivudava, ili kada je bila slepa, plan je lomio snagu zimskog vetra i smanjivao delove sa blatom: nastrešnica na kućama nije pružala samo dodatni prostor za stanovnike na višem spratu, nego je obezbeđivala delimično pokriven put za pešake. Ponekad je zgrada bila konstruisana tako da formira prolaz sa arkadom, kao u ulici koja vodi do Das Goldene dahl u Inzbruku: zaštita od letnjeg sunca ili zimske lapavice. Ne sme se zaboraviti koliko je bila važna fizička zaštita od vremenskih uslova, jer tezge i kabine zanatlija i trgovaca, uopšteno govoreći, do sedamnaestog veka nisu postavljane iza stakla – veći deo aktivnog života građana odigravao se napolju. Uska zatvorena ulica i izložena prodavnica nisu bile usaglasive: sve dok staklo nije zatvorilo prodavnicu nove koncepcije planiranja grada nisu mogle otvoriti ulicu.
Otprilike tri veka pre nego što su vozila sa točkovima postala uobičajena, ulica je izgubila svoj ruralni temelj. Popločavanje za pešake počelo je još 1184. godine u Parizu, 1235. godine u Firenci i 1310. godine u Libeku; do kraja četrnaestog veka, čak i u Engleskoj, Langland je mogao da iskoristi figuru „toliko uobičajen kao pločnik za svakog čoveka koji hoda“. Često su se ti rani napori svodili samo na jednu važnu ulicu, a taj pokret se širio tako sporo da nije stigao do Landšuta u Bavarskoj do 1494. godine, mada su onu drugu veliku tehničku inovaciju, stakleni prozor, po Hajneu, poljoprivrednici u južnoj Bavarskoj koristili u trinaestom veku. Postavljanje i održavanje pločnika podseća na jednu drugu odliku uređenja srednjovekovnog grada: i ovde je opet ideja dobila javni oblik, dok je fizička organizacija, vrlo često, bila prepuštena privatniku. To se svakako odnosi na popločavanje, osvetljenje i dovod vode cevima. Do šesnaestog veka prva dva posla su obično bila obavezna; međutim, izvodio ih je privatni kućevlasnik za svoj konkretni privatni posed. Isto tako, čišćenje ulica je dugo ostalo briga pojedinaca: običaj koji se tokom devetnaestog veka održao u Londonu kao zaduženje čistača raskrsnica. (Srednjovekovna praksa još uvek se primenjuje u izgradnji i održavanju trotoara.) Po zakonu o popločavanju koji je važio u Nortemptonu 1431. godine, opštinske vlasti su imale ovlašćenje da narede vlasnicima poseda da urede i održavaju ulicu ispred svojih kuća i oko svog poseda, ali „nijedan posednik nije bio prisiljavan da proširuje pločnik na ulici dalje od devet metara, pa je obaveza grada bila da poploča pijačni trg i slična široka mesta“.
Kako su komunalne službe grada postajale složenije, povećavala se potreba za detaljnijim opštinskim propisima i za energičnijim i dugoročnijim opštinskim planiranjem. Porast populacije postepeno je sve više i više usmeravao političku pažnju na mehaničke vidove života, a institucije povezane sa zajedničkim interesima i osećanjima, sa zajedničkom ideologijom, postale su slabije, ako nisu i potpuno nestale. Ta promena je tesno povezana sa onim velikim transformacijama koje su obeležile razvoj tehničke i kapitalističke kulture. Konačno, u devetnaestom veku plan su uglavnom određivale službe i aktivnosti povezane sa fizičkim zahtevima, a društveni život grada je, da tako kažemo, skrajnut u slučajne pukotine koje su proširenje železnice i mešetarenje nekretninama ostavili otvorenima.
Tekst preuzet od izdavača Mediterran Publishing
