Problem identiteta religioznih LG BT osoba u Srbiji

Opis

Homoseksualci su sada emancipovaniji u pravnom i političkom smislu (zakonski okvir, udruženja, aktivizam); ali su istovremeno ugroženiji u sferi građanskog društva, jer su vidljiviji i, kako se to često kaže, „nacrtana im je meta na čelu“: češće su izloženi nasilju – u meri u kojoj su poređenja moguća, jer ranije se to nasilje manje pažljivo beležilo – a sigurno su više verbalno napadani i eksplicitno omraženi, prezreni i vređani, u javnom, polujavnom (društvene mreže, društvena okupljanja manjeg obima) i privatnom diskursu. Knjiga koja je pred vama pomaže da razumemo: kako je do toga došlo? Štaviše, i u tome je njen najveći kvalitet, ona omogućava da taj protivrečni društveni razvoj sagledamo iz lične perspektive pojedinaca koji žive svoje živote, u ovom društvu i vremenu, u njemu misle, osećaju, veruju – i dele svoje priče sa istraživačem, pa onda i sa nama čitaocima. Ne samo to: odluka da se pažnja posveti upravo religioznim gej muškarcima i lezbejkama je višestruko saznajno produktivna jer osvetljava i „drugu stranu“ diskriminacije: marginalizovanost i usamljenost vernika unutar same gej zajednice, nerazumevanje s kojim se susreću, prinuđenost da sami, bez podrške zajednice i najčešće bilo koga iz okoline, nađu svoj način da pomire svoju seksualnost i svoju veru – ili pak da žive njihovu suprotstavljenost. Svedočanstva kako oni to čine, retka i dragocena, govore takođe o ljudskoj žilavosti i kreativnosti, a ponajviše, o individualnosti – toj u srpskom društvu vazda krhkoj biljci čije manifestacije valja s pažnjom prepoznavati i negovati.

Ivana Spasić

MILOŠ JOVANOVIĆ, IDENTITET, RELIGIOZNOST, SEKSUALNOST: PROBLEM IDENTITETA RELIGIOZNIH LGBT OSOBA U SRBIJI, NOVI SAD: MEDITERRAN PUBLISHING, NIŠ: MAŠINSKI FAKULTET, 2016.

Budući da u sebi objedinjujemo mnogostruke individualne i kolektivne identitete (identitet uloga, kulturni, etnič­ ki, politički, verski, rodni, seksualni), veoma je teško utvrditi koji među njima preovladava u određenoj situaci­ ji, kako je moguće eventualno pomiriti identitetske ambi­ valentnosti i, konačno, kako je moguće naći najpoželjniji način za potvrđivanje sopstvenog i odnos prema identite­ tima drugih i drugačijih. Problem se usložnjava i postaje ozbiljniji naročito onda kada su u pitanju identitetski markeri koji stoje na, reklo bi se, suprotnim, ekstremnim pozicijama, imajući u vidu javno promovisane diskurse o društveno prihvatljivim i/ili duboko ukorenjenim vred­ nostima. Slučaj hibridnosti identiteta može se razma­ trati na primeru religioznih homoseksualaca, imajući pre svega u vidu ambivalentnost pomenute seksualne ori­ jentacije i hrišćanske etike, odnosno osude istopolnih partnerstava i ljubavi.

Knjiga koju ovom prilikom predstavljamo, Identitet, religioznost, seksualnost, autora Miloša Jovanovića, docenta na Filozofskom fakultetu u Nišu, značajan je i vredan doprinos pomenutim naučnim promišljanjima, te­ matizujući problem identiteta religioznih LGBT osoba u Srbiji. Kao osnova knjige poslužilo je dugogodišnje auto­ rovo sociološko interesovanje i istraživanje na ovu temu za potrebe doktorske disertacije, koju je Jovanović odbra­ nio na Departmanu za sociologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu, 7. oktobra 2015. godine. Izdavačka kuća Mediterran Publishing iz Novog Sada, u saradnji sa Ma­ šinskim fakultetom u Nišu, objavila je knjigu 2016. go­ dine. Time je na kritički uvid naučnoj i široj javnosti ponuđena teorijski i empirijski vredna publikacija, koju retko obrađivana tematika u nauci, a kontroverzna pole­ mika u javnosti, svrstava u malobrojne i gotovo pionirske poduhvate na ovim prostorima.

Na 250 strana teksta, knjiga je tematski strukturisana u četiri poglavlja sa odgovarajućim podpoglavljima: Uvod (Identitet: pokušaj razjašnjenja koncepta; Sociološka razmatranja identiteta; Identiteti kao „nužne fik­ cije”), Strukturalne datosti (Homoseksualnost i društvo u Srbiji 2000­ih; Revitalizovana religija i LGBT popula­ cija), Delatnost aktera (Identitet religioznih nehete­ roseksualaca; Spiritualnost nasuprot religiji; Metodo­ logija; Napuštanje jedne od sfera i pregrađivanje; U sebi pronađena vera) i Zaključak. Predgovor je napisala dr Iva­ na Spasić, redovna profesorka Odeljenja za sociologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, maestralno nas uvodeći u knjigu jednim svojim ličnim sećanjem, kontekstualno pri­ lagođenim tematici koja se u knjizi razmatra. Istovremeno, nije propuštena prilika da se ukaže na kvalitet i značaj same monografije. Posebno je važno osvrnuti se i na vrlo opširan spisak literature, relevantnih (naučnih) izvora podataka, koji je korišćen u uobličavanju knjige i ponuđen na njenom kraju, na čak više od 40 strana. Nesumnjivo visok nivo obaveštenosti autora o predmetu istraživanja je na pojedinim, doduše retkim, mestima u knjizi uslovio pre­ više opširna objašnjenja, nekada čak i sasvim nepotrebne digresije. No, ovo se može pripisati intenciji autora da pruži što obuhvatniju sliku tematizovane pojave i da ova­ ko neuobičajeno bogata, sistematizovana i korisna građa „posluži budućim istraživačima i umanji im posao oko potrage za postojećim referencama”.1

U uvodnom delu knjige pružene su relevantne i teorijski prilično obuhvatne informacije koje se odnose na koncep­ tualno i sociološko određenje samog pojma identiteta u okviru tri osnovne paradigme: socijalno­psihološke, kul­ turološke i postmoderne paradigme. Polazeći od shvata­ nja indentiteta kao promenljive konstrukcije, a ne jednom fiksirane datosti, autor naglašava da identitet postaje cilj čestog lutanja i napornog traganja (pojedinaca i dru­ štvenih grupa), u dijalektičkom procesu identifikacije (klasifikovanje/kategorizovanje i poistovećivanje). Ana­ litičko približavanje problemu seksualnog identiteta u društvenom kontekstu, kroz primarnu teorijsku vizuru Dže­ frija Viksa i Mišela Fukoa, ostvareno je u odeljku koji se bavi identitetima kao „nužnim fikcijama”. Uzimajući u obzir raznolikost teorijskih pravaca i brojnost poje­ dinačnih naučnih interpretacija na koje se autor poziva (E. Gofman, Dž. H. Mid, E. H. Erikson, N. Elias, T. Lukman, P. Berger, E. Gidens, M. Fuko, S. Hol, P. Burdije, Dž. Ba­ tler, T. V. Adorno, Dž. Viks i dr.), uvodni deo knjige propo­ ručujemo kao dobru i korisnu polaznu osnovu svima onima koji su istraživački orijentisani ka razmatranju više­ dimenzionalnog i složenog problema identiteta.

Drugo poglavlje knjige posvećeno je sagledavanju homosek­ sualnosti u srpskom društveno­istorijskom kontekstu, uz kritički osvrt na tretman neheteroseksualaca počev od srednjovekovne srpske države sve do danas. Autorova pa­ žnja fokusira se i na promene u shvatanju homoseksualno­ sti u medicinskom/psihijatrijskom kontekstu (od bolesti/ psihičkog poremećaja do varijeteta seksualnosti) i dru­ štvenom (pre svega pravnom i političkom) kontekstu. Kri­ tička refleksija zasnovana je na komparativnoj analizi i interpretaciji unapređenja položaja LGBT populacije u savremenoj Srbiji u odnosu na vreme socijalizma („veća vidljivost i prisutnost seksualno drugačijih u javnom prostoru, dekriminalizacija istopolnih seksualnih odno­ sa, uspostavljanje pravno­institucionalne regulative ko­ ja bi trebalo da umanji efekte diskriminacije seksualnih manjina”2). Uprkos tome, autor nedvosmisleno ističe da u srpskom društvu ne preovlađuje tolerantan stav prema seksualnim manjinama, argumentovano ukazuje na postojanje socijalne distance građana Srbije prema homoseksualci­ ma, pokazujući da viši nivo pomenute distance direktno korelira sa religioznošću (a time i sa izrazito mora­ lističkom osudom homoseksualnosti kao greha u okviru pravoslavnog hrišćanstva i Srpske pravoslavne crkve). Apostrofiranje veze između revitalizovane religije, od­ nosno konfesionalne identifikacije i negativnog stava prema homoseksualnosti u Srbiji naučno je utemeljeno na rezultatima relevantnih empirijskih istraživanja oba­ vljenih u poslednjih desetak godina na ovim prostorima i ilustrovano mnoštvom vešto odabranih primera iz našeg aktuelnog socijalnog okruženja.

Centralni deo knjige pripada trećem poglavlju pod nazi­ vom Delatnost aktera. Značaj ovom delu knjige naročito pribavlja analiza podataka dobijenih u iskustvenom istra­ živanju suprotstavljenosti religioznosti i seksualnosti u identitetu LGBT osoba u Srbiji, koju je autor sproveo primenom kvalitativnih metoda (kombinujući problemsko usmereni, dubinski, i narativni intervju). Istraživanjem je obuhvaćeno 17 osoba iz Srbije i četiri iz Bosne i Her­ cegovine, u vremenskom razmaku od 2005. do 2014. godine. Oslanjanjem na nalaze postojećih socioloških istraži­ vanja u svetu o problemu identiteta religioznih nehete­ roseksualaca, autor analizira, interpretira i šematski predstavlja četiri moguća idealno­tipska načina/strate­ gije rešenja takve problemske situacije: 1) Potiskivanje seksualnosti zbog religije: negiranje (homo)seksualnosti kroz aktivnu „borbu protiv greha”; 2) Napuštanje religije zbog seksualnosti: „beg” u ateizam, „odstranjivanje” reli­ gioznog; 3) Pregrađivanje religioznosti i seksualnosti: „suživot” uz potpunu odvojenost i 4) Integrisanost re­ ligijskog i seksualnog: izvesne kritičke reinterpretacije religije uz „umerenu” afirmaciju neheteroseksualnosti. Kroz lične naracije učesnika istraživanja, navođenjem pojedinačnih iskustava i pripovesti, pored ova osnovna četiri tipa, kontekstualno se analiziraju i kategorizu­ ju i izvesni međutipovi i/ili podtipovi, sve u skladu sa fluidnošću i promenljivošću samog identiteta.

Imajući u vidu relevantnost naučnog pristupa društveno osetljivoj, često diskurzivno protivrečnoj, a istovreme­ no značajnoj temi, moglo bi se reći da knjiga Identitet,religioznost seksualnost: problem identiteta religio­ znih LGBT osoba u Srbiji predstavlja nesumnjivi dopri­ nos svojevsrnom saznanju našeg društva o samome sebi. Korisnom saznanju o onima koji su dvostruko marginalizo­ vani i društveno skrajnuti, o kulturnim raznolikostima koje nas istovremeno obogaćuju i opterećuju, o simbolič­ kim podelama i borbama koje prožimaju i oblikuju savre­ meno društvo u Srbiji. Kroz „identitetske muke protiv­ rečnih izbora”, između nasleđa tradicije i izazova moder­ nizacije, autorova sociološka inventivnost eksplicitno razotkriva kontinuitet i diskontinuitet našeg kulturnog razvoja, društvenih vrednosti i praksi. Iako pisana vi­ soko profesionalnim (naučno­stručnim) stilom, sadržaj knjige je u potpunosti jasan i razumljiv, čak i za čitaoce koji nisu uskostručno profilisani. Uz mnoštvo ponuđe­ nih analitičkih perspektiva, korisnih informacija i lucidnih primera, knjiga će biti od posebnog značaja na­ ročito stručnoj javnosti i studentima društveno­humani­ stičkih disciplina. Time se ni na koji način ne umanju­ ju njene značajne informativne i edukativne mogućnosti, kao i potencijal za socio­kulturnu senzibilizaciju šire čitalačke publike, kojoj ova knjiga podjednako može biti zanimljiva i misaono inspirativna.

Jelena Petković