Mefistofeles i Androgin / Mirča Elijade ; prevela sa francuskog Slavica Miletić
Predgovor
A.N.Vajthed je rekao da istorija zapadne filozofije, sve u svemu, nije ništa drugo do niz napomena uz Platonovu filozofiju. Malo je verovatno da će zapadna misao i ubuduće moći da se održi u toj “čudesnoj izolaciji”. Po tome se modemo doba i te kako razlikuje od onih koja su mu prethodila: njemu je svojstveno sučeljavanje s “nepoznatima”, sa “strancima” i njihovim svetovima; s neobičnim, tuđim, egzotičnim iii arhajskim univerzumima. Otkrića dubinske psihologije, baš kao i prispevanje vanevropskih etničkih grupa na horizont Istorije, uistinu označavaju nadiranje “nepoznatih” u polje zapadne svesti, koje je ranije za njih bilo zatvoreno.
Kao što je više puta primećeno, zapadni svet je na putu da se radikalno promeni posle tih otkrića i susreta. Od kraja prethodnog veka, istraiivanja orijentaIista postepeno su upoznavaIa Zapad sa ekscentričnošću i maštovitošću azijskih društava i kultura. Moderna etnologija je, sa svoje strane, otkrivala neznane i tajanstvene duhovne svetove, univerzume koji, čak i ako nisu bili proizvod prelogičkog mentaliteta, kao što je u datom trenutku verovao Levi-Bril (Levy Bruhl), nisu bili ništa manje čudnovato različiti od kulturnih pejzaža poznatih Evropljanima.
Međutim, dubinska psihologija je otkrila najviše terrae ignotae i podstakla najviše sučeljavanja. Otkriće nesvesnog moglo bi se po značaju uporediti s pomorskim otkrićima renesanse i sa astronomskim otkrićima koja su usledila po pronalasku teleskopa. Naime, svako od tih otkrića iznelo je na svetlost dana svetove za koje se dotle nije znalo čak ni da postoje. Svako je izvršilo neku vrstu “reza”, razbijajući tradicionalnu sliku sveta i otkrivajući strukture jednog dotad nezamislivog univerzuma. Međutim, takvi “rezovi” nisu ostali bez posledica. Astronomska i geografska otkrića renesanse nisu sarno potpuno izmenila sliku univerzuma i pojam prostora; ona su osigurala, najmanje za tri naredna veka, naučnu, ekonomsku i političku prevlast Zapada, i istovremeno otvorila put koji neminovno vodi ka jedinstvu sveta.
Frojdova otkrića donela su drugi važan “prodor”, uranjanje u skrivene svetove nesvesnog. Tehnika psihoanalize označila je početak jedne nove vrste silaska u pakao (descensus ad inferos). Kada je Jung otkrio postojanje kolektivnog nesvesnog, istraživanje drevnih riznica – mitova, simbola, slika arhajskog čovečanstva – počelo je da liči na okeanografske i speleološke tehnike. Kao što su ronjenje u morske dubine ili istraživanje pećina otkrili elementarne organizme, odavno iščezle s lica Zemlje, analize su izvukle na površinu dubinske oblike psihičkog života, koji su ranije bili nedostupni proučavanju. Speleologija je stavila biolozima na raspolaganje tercijarne, pa cak i sekundarne organizme, primitivne zoomorfne oblike koji nisu podložni fosilizaciji, to jest, oblike koji su netragom iščezli sa Zemljine površine. Otkrićem “živih fosila” speleologija je znatno unapredila poznavanje drevnih modaliteta života. Na isti način, arhajski modaliteti psihičkog života, koji su se sačuvali u tminama nesvesnog, postali su dostupni proučavanju zahvaljujući tehnikama koje je izgradila dubinska psihologija.
Značajno je da su se plodovi psihoanalize u kulturi, kao i sve veće zanimanje za proučavanje simbola i mitova, u velikoj meri poklopili sa stupanjem Azije u Istoriju i, pre svega, s političkim i duhovnim buđenjem “primitivnih” naroda. Posle Drugog svetskog rata, susret sa “drugima”, sa “nepoznatima” postao je za zapadnjake istorijska neminovnost. Štaviše, tokom poslednjih nekoliko godina, zapadnjaci ne samo da sve življe osećaju šta znači sučeljavanje sa “strancima”, već postaju svesni da ovi, u nekim slučajevima, njima dominiraju. To ne znaci nužno da će se oni naći u podređenoj ulozi ili da će biti potlačeni, već samo da će osetiti pritisak jedne “tuđe”, nezapadnjačke duhovnosti. Naime, susret – ili sudar – civilizacija uvek je, na kraju krajeva, susret izmedu duhovnosti, to jest religija.
Pravi susret podrazumeva dijalog. Da bi se pokrenuo jedan valjan dijalog sa predstavnicima vanevropskih kultura, te kulture se moraju upoznavati i razumevati. Hermeneutika je odgovor zapadnog čoveka – jedini razuman odgovor – na zahteve savremene istorije, na činjenicu da je Zapad predodređen (a postojalo je iskušenje da se kaže osuđen) za sučeljavanje s kulturnim vrednostima “drugih”. Međutim, u ovom odredenom slučaju, hermeneutika nalazi svoju najdragoceniju saradnicu u istoriji religija. Kad istorija religija postane “totalna disciplina” kakva bi trebalo da bude, shvatićemo da se svetovi “nesvesnog”, kao i “tuđi” svetovi nezapadnjaka, mogu bolje analizirati na planu religijskih vrednosti i postupaka.
Još ne postoji jasna svest o tome da se “prodori” načinjeni otkrićima psihologa i istraživača arhajske misli podudaraju s masovnim stupanjem neevropskih naroda u Istoriju; dakle, da nije reč samo o znatnom proširenju naučnog horizonta (kakvo su izazvala geografska i astronomska otkrića renesanse), već takođe, i pre svega, o iskustvu susreta s “nepoznatima”. Međutim, susret s “potpuno drukčijim”, bilo da o tome postoji svest ili ne, povlači jedno iskustvo čija je struktura religijska. Nije isključeno da će naše doba preći u prošlost kao prvo koje je iznova otkrilo “difuzna religijska iskustva”, poništena trijumfom hrišćanstva. Nije isključeno da će se interesovanje za aktivnosti nesvesnog, zanimanje za mitove i simbole, oduševljenje za egzotično, primitivno, arhajsko, susreti s “Drugima” i sva ambivalentna osećanja koja oni podrazumevaju – nije isključeno da će se sve to jednog dana pojaviti kao nova vrsta religioznosti.
U ovom trenutku, predosećamo da svi ti elementi pripremaju razmah jednog novog humanizma koji neće biti replika starog. Nairne, sad je, pre svega, potrebno povezati istraživanja orijentalista, etnologa, dubinskih psihologa, istoričara religije, kako bi se dospelo do sveobuhvatnog saznanja o čoveku. Ti naučnici neprestano osvetljavaju čovekov svet, psihološku “istinu” i duhovnu vrednost mnogih simbola, mitova, božanskih figura i tehnika, potvrđenih koliko kod Azijata toliko i kod “primitivnih” naroda. Ta svedočanstva o ljudskom rodu ranije su proučavana s ledenom distancom i ravnodušnošću s kakvima su naturalisti XIX veka pristupali proučavanju insekata. Sad postajemo svesni da ona izražavaju egzemplarne čovekove situacije, koje suštinski pripadaju istoriji duha. Međutim, postupak pogodan za shvatanje smisla egzemplarne ljudske situacije nije “objektivnost” naturaliste, već inteligentna simpatija egzegete, tumača. Postupak je ono što se mora promeniti. Naime, i najčudnovatije ponašanje, ono koje u najvećoj meri odstupa od uobičajenog, mora se posmatrati kao specifično ljudska činjenica. Nećemo ga razumeti ako ga posmatramo kao zoološku pojavu ill teratološki slučaj.
Pristupiti jednom arhajskom simbolu, mitu ill ponašanju kao izrazu egzistencijalnih situacija, to već znači priznati im ljudsko dostojanstvo i filozofsko značenje. Takav stav bio bi besmislen i smešan jednom istraživaču iz XIX veka. Za njega “divljaštvo” ili “prvobitna glupost” ne mogu predstavljati ništa do embrionalnu, dakle, “akulturnu” fazu čovečanstva.
Ali, kao što smo već rekli, sad je važno da se uobliče i povežu rezultati ovih istraživanja, vođenih u sasvim drukčijem duhu od onoga koji je vladao u XIX veku, kako bi se došlo do egzaktnijeg znanja o coveku. U bliskoj budućnosti, Zapad će ne samo morati da upozna i razume kulturne univerzume nezapadnjaka, nego će biti prinuđen da ih vrednuje kao sastavni deo istorije Ijudskog duha; neće ih više smatrati infantilnim epizodama ili stranputicama jedne uzorne Istorije Čoveka. To nije sve: sučeljavanje s “drugima” pomaže zapadnom čoveku da bolje spozna sam sebe. Napor uložen da se bolje razumeju načini mišjenja tuđi zapadnoj racionalističkoj tradiciji, to jest, u prvom redu da se dešifruje značenje mitova i simbola, ima za posledicu znatno bogaćenje svesti
Svakako, dubinski psiholozi su prionuli na izučavanje struktura simbola i scenarija mitova, da bi dokučili dinamizam nesvesnog. Ali, sučeljavanje sa nezapadnim kulturama, kojima upravljaju simboli i koje se hrane mitovima, mora se zbivati na drugom planu: nije više reč o tome da se “analiziraju” te kulture onako kako se analiziraju snovi pojedinca, da bi se “sveli” na znake koji odaju izvesne promene u dubokoj psihi; sad se radi o tome da se kulturne tvorevine nezapadnih naroda razmatraju po sebi, da se prione na njihovo tumačenje sa istom intelektualnom strašću koja je uložena u razumevanje homerskog sveta, izraelskih propovednika, mističke filozofije Majstora Ekharta. Drugim rečima, okeanijskim ili afričkim simbolima, mitovima i obredima moramo prići -a srećom, počeli smo to i da radimo – s jednakim poštovanjem i jednakom željom za učenjem kakvu smo već posvedočili u pogledu zapadnih kulturnih tvorevina. Iako ponekad pokazuju zastrašujuće ili aberantne strane, ti mitovi i obredi ipak izražavaju egzemplarne situacije ljudi koji pripadaju drukčijim društvima i koji su vođeni drukčijim istorijskim silama od onih koje su iskovale istoriju zapadnog sveta.
Volja da se dobro razumeju “drugi” ima za posledicu, rekli smo, bogaćenje zapadne svesti. Taj susret bi čak mogao da donese obnavljanje filozofske problematike, upravo kao što je otkriće egzotičnih i primitivnih umetnosti otvorilo, pre pola veka, nove perspektive evropskoj umetnosti. Čini nam se, na primer, da bi produbljeno izučavanje prirode i funkcije simbola moglo podstaći zapadnu filozofsku misao i proširiti njen horizont. Krajnje je neobično da su upravo istoričari religija osetili potrebu da ukažu na smele koncepcije “primitivnih” naroda i istočnjaka o strukturi čovekove egzistencije, o padu u temporalnost, o nužnosti da se spozna “smrt” pre nego što se pristupi svetu duha; tu prepoznajemo ideje prilično bliske onima koje se danas nalaze u samom središtu zapadnih filozofskih istraživanja. A kad u arhajskim i istočnim religijskim ideologijama pronađemo pojmove koji se mogu uporediti s pojmovima “klasične” zapadne filozofije, sučeljavanje je izuzetno značajno, jer te koncepcije ne potiču iz istih premisa. Na primer, kad indijska misao ili neke “primitivne” mitologije objavljuju da se presudni čin, koji je utemeljio sadašnji čovekov položaj u svetu, odigrao u prvobitnoj prošlosti, dakle, da suština prethodi aktuelnom ljudskom položaju, za zapadnog filozofa iii teologa bilo bi vrlo zanimljivo da nauči kako je -i zašto – došlo do te koncepcije.
Ako je otkriće nesvesnog nateralo zapadnog čoveka da se sučeli sa sopstvenom tajnom i larvalnom “povešću” susret sa vanzapadnim kulturama će ga prisiliti da duboko prodre u istoriju ljudskog duha i da, možda, ubedi sebe da prihvati tu istoriju kao sastavni deo sopstyenog bića. U stvari, problem koji se već postavlja, i koji će se sve oštrije nametati budućim istraživačima, može se ovako definisati: kojim sredstvima sačuvati sve ono što se još može sačuvati u duhovnoj istoriji čovečanstva? Za to postoje dva razloga: 1. zapadni čovek neće moći beskrajno dugo da živi lišen jednog važnog dela sebe, onog koji je sačinjen od fragmenata jedne duhovne istorije čije znacenje i poruku on nije kadar da odgonetne; 2. kad-tad, dijalog s “drugima” – predstavnicima tradicionalnih, azijskih ili “primitivnih” kultura – moraće da započne ne više u današnjem empirijskom i utilitarnom jeziku (koji je kadar da dosegne samo društvene, ekonomske, političke, zdravstvene itd. realitete), već u jednom kulturnom jeziku sposobnom da izrazi ljudske realitete i duhovne vrednosti. Takav dijalog je neizbežan; on je upisan u neumitnosti istorije. Bila bi tragična naivnost verovati da on beskonačno dugo može ostati na mentalnom nivou na kojem se sad nalazi.
Studije okupljene u ovoj knjižici ilustruju postupak jednog istoričara religija zaokupljenog zadatkom da učini pojmljivim jedan broj religijskih ponašanja i duhovnih vrednosti ne-Evropljana. Nismo oklevali da pozovemo u pomoć poznate kulturne činjenice zapadne tradicije svaki put kad su one nudile neki član poređenja pogodan da osvetli istraživanje. Zahvaljujući takvim poređenjima otvaraju se perspektive jednog novog budućeg humanizma.
Četiri prva poglavlja izložena su u okviru Eranosa iz Askone, od 1957. do 1960; otud njihov govorni stil. Iako je iskušenje bilo veliko, nismo pokušali, prilikom njihovog okupljanja u knjigu, da ih preradimo ili dopunimo; postojala bi opasnost da svako od ovih malih izlaganja preraste u čitavu knjigu. Zadovoljili smo se time da u novijim izdanjima dodamo nekoliko napomena.
I ovog puta, naš dragi i učeni prijatelj dr Žan Gujar (Jean Gouillard) bio je tako ljubazan da doprinese boljoj francuskoj prezentaciji ovih stranica; ovde mu za to izražavamo iskrenu zahvalnost.
Mirča Elijade
Univerzitet u Čikagu. Novembar, 1960.
