Esej – Rubikova kocka svjetske književnosti
U većini rječnika stranih riječi piše da naziv esej označava kraću raspravu o nekom naučnom, umjetničkom ili javnom pitanju, pisanu tečnim jezikom i lako razumljivu. No, da li baš takva definicija obuhvata kompletnu konfiguraciju modernog eseja?
Tretirajući suštinu eseja, Virdžinija Vulf u prvi plan ističe zadovoljstvo i zaborav kao dvije fundamentalne pretpostavke na kojima on počiva, pružajući čitaocu ugođaj vremeplova iniciran željom za otisnućem iz fatalne stvarnosti. Poenta ogleda ove vrste sve podređuje jednom cilju – opiti se njegovim misaonim nektarima i kroz proces čitalačke avanture zaboraviti stvarnost ispunjenu destrukcijom, apsurdom konačnog i degradiranim sistemom vrijednosti. Esej simbolizuje miomirisnu smirnu toliko gustu da njen dim, poput čarobnjakovog plašta, grije i zaklanja od groze samoće, blaži, djeluje ljekovito, podstiče iznutra ali ne odstupa radikalno od otuđenosti spoljašnjeg svijeta. Istovremeno, izopačeni politički i kulturni trendovi (hegemoija, imperijalizam, militarizam, neokolonijalizam, eskalacije) produkuju šire krize sa dehumanizacijom kao posljedicom. Samim tim, intelektualna oštrica, imaginativnost i kritičnost eseja, kao svojevrsnog korektora zbilje, snažnije dolazi do izražaja. Njegova supremacija nad teorijski bliskim književnim rodovima nepobitna je iz više razloga. Glavni leži u činjenici da se, nevezano od tematske odrednice, esejistička navigacija odvija nestandardno, bez klišea, zakona i teorijskog nadzora, uz nesebičnu pomoć kompasa fantastike, znanstvene kartografije i intimističkog duha. Ne zaboravimo faktor širokog obrazovanja spisatelja čija krajnja destinacija, podložna relativizaciji, često ne postoji. Esejista može obići sve skriptorije Mediterana, tumačiti sanskrit, hijeroglife, kompjuterske platforme i vještačku inteligenciju, upoređivati znanja iz svetih knjiga ili apokrifa, polemisati sa prognanim Ovidijem, pod krovom bordela iz usta plesačice čuti priču iz Hiljadu i jedne noći ili budućnosti. Takođe, dozvoljeno mu je da zagrebe platno renesansnog slikara i na njemu ugleda svoj profil, note napolitanske kancone pretvori u revolucionarnu himnu Če Gevare ili stihove Pjesme nad pjesmama dopuni svojim strofama. Kad sve to izuči i oplemeni svojim kontemplativnim spoznajama i duhovnošću i urami u ogledalo eseja, onda se njegova slobodoumna književna misija okončava pod uslovom da se njen kraj može naslutiti.
S druge strane, esej pruža mogućnost da autentičnim jedinstvom literarne, personalne i pneumatske energije, stvarnije od stvarnosti, iz fotelje svoje radne sobe obiđemo sve tačke svijeta, otkrivajući njihove tajne. Zbog svoje magije, ova vrsta ogleda, poput njenog veličanstva – poezije, odbacuje svaku teorijsku klasifikaciju, posebno kada se ima u vidu da objektivna subjektivnost eseja ne poznaje granice. Smatrati esej modusom književno-kritičkog tumačenja života i društvenih pojava bilo bi nepotpuno zato što njegovom meditativnom strukturom dominiraju teorijski nesvodivi ali vrlo funkcionalni amalgami simbola, intimizma i metafizike, pa čak i parapsihologije. Oni su produkt umjetničkog eksperimenta do te mjere uspjelog da naučne i filozofske kote ostaju u fusnotama.
Često zaobilazeći analizu tzv. velikih tema, usredsređen na obična dešavanja iz kojih izvlači zaključke sa pomjerenim granicama mišljenja, esej isijava kontrolisani haos, odnosno logičku paradoksalnost kao još jednu prednost nad ostalim književnim vrstama. Vjerujem da bi začetnik policentričnog eseja – Montenj, vodeći imaginarnu komunikaciju sa svojim alter egom, antičkim misliocima ili povjesnicama, te ingeniozno obrađujući pitanja besmrtnosti, Boga, duše, strasti, seksa, politike, fanatizma i prolaznosti, svoju knjigu mudrosti danas dopunio. Možda bi njegova književna lucidnost bila posvećena pokretnim slikama, fudbalskom klubu Napoli iz vremena Maradone ili današnjoj eri patrona De Laurentisa, porcelanskim lutkama ili CD-u na kome je memorisan fond Vavilonske biblioteke.
Otvoreniji od biblijskih pećina, esej isključuje dogmatizam svake vrste jer njegova priroda baštini sekularno promišljanje blisko provokaciji. Sokratovo geslo iz Apologije da neistražen život nije vrijedan življenja ide u prilog afirmacije eseja dajući mu idejni prefiks jedne zanosno nesagledive, slobodne, samokritične i skeptične, na momente, epske potrage za suštastvom. Istina eseja nije samo dopadljiva i zna biti bolna. Objedinjujući elemente stoičkog, ciničnog i introspektivnog, udišući intelektualni liberalizam, esej ukršta modernu zapadnu misao i mistiku istoka i sažima satiru, filozofiju, nauku i magmu poezije. Sve su to činioci koji su doprinijeli valorizaciji eseja toliko kompleksnog i jednostavnog da se inaugurisao u Rubikovu kocku svjetske književnosti. Djela Šekspira, Prusta, Molijera, Ničea, Getea, Mana, Kamija ili Borhesa neprocjenjivi su zlatnici eseja. Njih sve rjeđe koristimo zbog osionosti globalizma, ali eseji – kao nepotkupljivi svjedoci vremena i ličnosti – zveckaju jače od istorije.
Grede na plafonu Montenjove biblioteke bile su izrezbarene citatima na latinskom. Dok sam, sa ostalim učesnicima fašinade, jutros isplovljavao ka ostrvu Gospe od Škrpjela, na veslu je bilo urezano nekoliko mudrih izreka za kreiranje ovog eseja. Čak ni svemoćna morska so nije imala moć da ih izbriše. Čitajući esej, hodam po moru, ogledam se u bonaci, spoznajem svoje bivstvo i jastvo, uresni tragizam i poigravam se njime.
Boris Jovanović Kastel
