I dio
Sama činjenica da ga je moguće šematski prikazati govori da je društveni prostor jedna apstraktna predstava, proizvedena specifičnim postupkom konstruisanja, koja, poput neke mape, dozvoljava pogled odozgo, pogled koji pokriva sve tačke gledišta koje obični agensi (među kojima i sociolog kao i sam čitalac u svom svakodnevnom životu) imaju u odnosu na društveni svet. Time što u simultanosti celine obuhvatljive jednim pogledom pokriva pozicije koje agensi nikad ne mogu opaziti sve odjednom i u mnoštvu njihovih međusobnih odnosa – i upravo u tome leži njegova heuristička vrednost – ovaj društveni prostor je za praktični prostor svakodnevice, uz distance koje ljudi u njemu uspostavljaju ili održavaju i uz one koje osećaju kao bliske, koji zapravo mogu biti udaljeniji nego stranci, ono što je prostor geometrije za hodološki prostor svakodnevnog iskustva, sa svojim prazninama i prekidima. No, najvažnije je ipak to što se pitanje ovog prostora postavlja unutar njega samog, što u odnosu na taj prostor, neosporno objektivan, agensi imaju određene tačke gledišta koje zavise od pozicije koju u njemu zauzimaju i koje su često izraz njihove volje da ga preinače ili održe. Tako je veliki broj termina koje nauka koristi da označi klase koje konstruiše preuzet iz svakodnevne upotrebe, gde služe da iskažu mišljenje, najčešće polemičko, koje grupe imaju jedne o drugima. Kao poneseni elanom ka što većoj objektivnosti, sociolozi uporno zaboravljaju da su “objekti” koje klasiraju zapravo tvorci praksi podložnih objektivnoj klasifikaciji, a ujedno i tvorci ništa manje objektivnih klasifikacijskih radnji koje su, uostalom, i same podložne klasiranju. Podela na klase koju vrši nauka upućuje na zajednički koren praksi podložnih klasifikaciji koje vrše agensi, i klasifikacijskih sudova koje oni donose o tuđim ili o svojim praksama: habitus je naime istovremeno princip generisanja praksi podložnih objektivnom klasiranju i sistem klasiranja (principium divisionis) tih praksi.
Upravo je odnos između te dve sposobnosti koje definišu habitus – sposobnost proizvodnje praksi i dela podložnih klasiranju i sposobnost razlikovanja i ocenjivanja tih praksi i dela (ukus) – okvir u kojem se konstituiše predstavljeni društveni svet, odnosno prostor stilova života.
Odnos koji se zapravo uspostavlja između bitnih odlika ekonomskog i društvenog kapitala (sinhronijski i dijahronijski posmatrani obim i struktura kapitala) i obeležja vezanih za odgovarajuću poziciju u prostoru stilova života, postaje vidljiv tek konstruisanjem habitusa kao formule generisanja koja omogućava da se istovremeno objasne prakse i dela podložna klasiranju, i sudovi – i sami klasirani – koji konstituišu te prakse i ta dela u sistem znakova raspoznavanja. Kada se govori o aristokratskom asketizmu prosvetnih radnika ili o pretencioznosti sitne buržoazije, to nije samo opisivanje dotičnih grupa preko te njihove osobine, bila ona i najbitnija, to je pokušaj da se imenuje princip koji generiše sve njihove osobine i njihove sudove o vlastitim osobinama ili o tuđim. Inkorporisana nužnost, preinačena u dispoziciju koja generiše smislene prakse i opažanja u stanju da daju smisao tako stvorenim praksama, habitus, u svojstvu opšte i prenosive dispozicije, čini mogućom sistematsku i univerzalnu primenu, koja prelazi granice direktno naučenog, one nužnosti inherentne uslovima učenja: habitus je ono što čini da su sve prakse jednog agensa (ili grupe agensa koji su proizvod sličnih uslova) istovremeno sistematične – utoliko što su one proizvod istovetnih (ili međusobno zamenljivih) obrazaca, i sistematski različite od praksi koje čine neki drugi stil života.
Različiti uslovi života proizvode različite habituse, sisteme generičkih obrazaca koji prostim transferom mogu biti primenjeni na najrazličitije domene prakse. Tako se prakse koje su rezultat različitih habitusa javljaju kao sistematične konfiguracije osobina preko kojih se one razlike koje objektivno ulaze u uslove života iskazuju u vidu sistema diferencijalnih odstupanja koja opažaju agensi nosioci obrazaca opažanja i ocenjivanja potrebnih za uočavanje, tumačenje i procenu njihovih bitnih crta, i koja funkcionišu kao stilovi života.1
Struktura koja strukturiše, koja organizuje prakse i opažanje praksi, habitus je takođe strukturisana struktura: princip podele na logičke klase koji organizuje opažanje društvenog sveta i sâm je proizvod podele na društvene klase. Svaki položaj je neodvojivo definisan, s jedne strane, inherentnim i relacionim svojstvima vezanim za poziciju u sistemu položaja koji je ujedno i sistem razlika, diferencijalnih pozicija, i s druge, svim onim što taj položaj nije, a posebno svim onim čemu je suprotan: društveni identitet se definiše i potvrđuje kroz razliku. To znači da se u dispozicijama habitusa neumitno nalazi upisana čitava struktura sistema položaja onakva kakva se ostvaruje u iskustvu jednog položaja koji zauzima određenu poziciju u toj strukturi: najosnovnije suprotnosti u strukturi položaja (visoko/nisko, bogato/siromašno, itd.) teže da se nametnu kao osnovni principi strukturisanja praksi i njihovog opažanja. Kao sistem generičkih obrazaca praksi koji na sistematičan način odražava nužnost i slobode inherentne klasnom položaju i razliku koja konstituiše poziciju, habitus spoznaje razlike u položaju, koje uočava u vidu razlika između praksi koje su klasirane i klasirajuće (utoliko što su proizvod habitusa), prema određenim principima razlikovanja koji su, pošto su i sami proizvod tih razlika, objektivno usklađeni sa njima i teže samim tim da ih opažaju kao prirodne.2 Ako je nasuprot svim oblicima mehanicizma potrebno uvek iznova podvlačiti da je obično iskustvo duštvenog sveta jedno znanje, takođe je važno shvatiti, nasuprot zabludi o spontanom generisanju svesti na koju se svodi veliki broj teorija o “sticanju svesti”, da je prvobitno znanje neznanje, prepoznavanje jednog poretka koji je uspostavljen i u mozgovima. Tako su stilovi života sistematski proizvodi habitusa koji, opaženi u njihovim međusobnim odnosima prema obrascima habitusa, postaju sistemi društveno kvalifikovanih znakova (npr. “otmen”, “prost”, itd.). Dijalektika položaja i habitusa stoji u osnovi alhemije koja pretvara raspodelu kapitala – bilans jednog odnosa snaga – u sistem percipiranih razlika, odlika koje čine razliku, odnosno u raspodelu simboličkog kapitala, legitimnog kapitala, nepoznatog u svojoj objektivnoj suštini.
Kao strukturisani proizvodi (opus operatum) koje ista strukturišuća struktura (modus operandi) prozvodi po cenu “prevoda” koje nameće logika svojstvena različitim poljima, sve prakse i sva dela jednog agensa su usklađena među sobom, mimo svake namerne potrage za koherencijom, i objektivno usaglašena, mimo svakog svesnog dogovora, sa praksama i delima svih članova iste klase: habitus neprestano generiše praktične metafore, ili, drugim rečima, transfere (među kojima je transfer motoričkih navika tek poseban slučaj) ili, još bolje, sistematske transpozicije koje nameću posebni uslovi njegovog sprovođenja u praksu, tako da se isti asketski etos za koji bismo mogli pretpostaviti da će se uvek ispoljiti kroz štednju, u određenom kontekstu može manifestovati kroz poseban način da se koristi kredit. Prakse jednog istog agensa i, uopšte, prakse svih agensa jedne iste klase, duguju stilsku sličnost koja čini svaku od njih metaforom bilo koje druge, činjenici da su one proizvod transfera istih obrazaca delanja s jednog polja na drugo: poznata paradigma tog analoškog operatora kakav je habitus jeste dispozicija koju nazivamo “rukopisom”, tj. onaj osoben način ispisivanja slova koji daje uvek isti rukopis, odosno grafičke tragove koji, uprkos razlikama u veličini, materiji i boji koje zavise od podloge, lista papira ili školske table, ili od pisaljke, olovke ili krede koji, dakle, uprkos razlikama između motoričkih celina odmah deluju srodno, kao što deluju srodno sve one crte vezane za stil ili manir po kojima se neki pisac ili slikar prepoznaju isto onako nepogrešivo kao što se neki čovek prepoznaje po hodu.3
Sistematičnost odlikuje opus operatum zato što je nosi modus operandi4: nalazi se u svim osobinama, u dvostrukom smislu reči5, kojima su okruženi pojedinci ili grupe (stan, nameštaj, slike, knjige, automobili, alkoholna pića, cigarete, parfemi, odeća), i u praksama kroz koje izražavaju svoju različitost (sportovi, igre, kulturna razonoda) samo zato što je ima u prvobitno sintetičkom jedinstvu habitusa, principa jedinstva i generisanja svih praksi. Ukus, tj. sklonost i težnja ka prisvajanju (materijalnom i/ili simboličkom) jedne određene klase predmeta ili klasirajućih i klasiranih praksi, jeste ona generička formula koja stoji u osnovi stila života, jedinstvena Celina onoga čemu čovek daje prednost pri izboru i što ga razlikuje od drugih, a što iskazuje, prema specifičnoj logici svakog simboličkog podskupa – nameštaj, odeća, govor ili hexis tela – istu izražajnu nameru. Svaka dimenzija stila života “susimbolizuje” druge, kako je govorio Lajbnic, i simbolizuje ih: pogled na svet jednog starog majstora stolara, način na koji on upravlja svojim budžetom, svojim vremenom ili svojim telom, njegova upotreba jezika i njegov izbor odeće, sve je to u celosti prisutno u njegovoj etici brižljivog rada, izvedenog bez greške, etici pedanterije, detalja i zaokruženosti, i u njegovoj estetici rada radi rada koja ga navodi da lepotu svojih dela meri prema pažnji i strpljenju koje su ona zahtevala.
Sistem osobina koje se dobro slažu, što se odnosi i na osobe – govorimo na primer o “skladnoj porodici”, a prijatelji vole da kažu kako imaju iste ukuse – za osnovu ima ukus, sistem obrazaca klasiranja koji mogu biti tek delimično svesni mada, kako se uspinjemo na društvenoj lestvici, stil života ustupa sve značajnije mesto onome što Veber naziva “stilizovanjem života”. Ukus je u osnovi tog međusobnog usklađivanja svih crta vezanih za jednu osobu što ga je nekadašnja estetika preporučivala jer tako svaka crta dovodi onu drugu do izražaja: bezbroj informacija koje, svesno ili nesvesno, pruža jedna osoba, beskonačno se umnožavaju i potvrđuju, pružajući tako upućenom posmatraču ono zadovoljstvo koje kod ljubitelja umetnosti izazivaju simetrije i korespondencije koje su rezultat skladnog rasporeda redundansi. Efekat nadodređivanja (Uberdeterminierung) koji proističe iz tih redundansi se utoliko jače oseća što su, za obično opažanje, različite crte koje se izdvajaju zbog posmatranja ili merenja čvrsto isprepletene, pošto je svaki od elemenata informacije koje pruža praksa (na primer sud o slikarstvu) kontaminiran – i, u slučaju odstupanja u odnosu na verovatnu crtu, ispravljen – dejstvom celine prethodno ili simultano opaženih crta. Iz toga proizlazi da istraživanje koje teži da izoluje neke crte – razdvajajući na primer ono što je rečeno od načina na koji je rečeno – da ih izvuče iz sistema korelativnih crta, teži zapravo da minimizira u svakoj tački odstupanje između klasa, a naročito razmak između sitne buržoazije i građanskog staleža: u svakidašnjim situacijama građanskog života, uz banalnosti o umetnosti, književnosti ili filmu idu dubok i staložen glas, spora i opuštena dikcija, uzdržan ili samopouzdan osmeh, odmerena kretnja, dobro skrojeno odelo i građanski salon – onoga ko ih izgovara6.
Tako je ukus praktični operator transmutacije stvari u distinktne i distinktivne znake, neprekidnih rasporeda u prekidne podele; putem ukusa, razlike koje ulaze u fizički poredak tela dosežu simbolički poredak značenjskih distinkcija. Ukus pretvara objektivno klasirane prakse u kojima se određeni položaj sam označava (preko svog posrednika) u klasirajuće prakse, odnosno u simbolički izraz klasne pozicije, samim tim što ih opaža u njihovim međusobnim odnosima i u funkciji društvenih obrazaca klasiranja. Na taj način, ukus stoji u osnovi sistema distinktivnih crta, tj. obeležja, sistema koji će biti shvaćen kao sistematski izraz jedne posebne klase uslova života od strane svakoga ko ima praktično znanje o vezama između znakova raspoznavanja i pozicija u rasporedima, između prostora objektivnih osobina, što ga naučno konstruisanje iznosi na videlo, i ništa manje objektivnog prostora stilova života, koji postoji kao takav za i kroz obično iskustvo. Ovaj sistem klasiranja, proizvod inkorporisanja strukture društvenog prostora kakva se nameće kroz iskustvo jedne određene pozicije u tom prostoru, predstavlja – u granicama ekonomski mogućeg i nemogućeg (koje taj sistem teži da reprodukuje u svojoj logici) – princip praksi prilagođenih pravilnostima koje su inherentne nekom položaju; taj sistem neprestano vrši preinačavanje nužnosti u strategiju, onoga što se mora u ono što se želi, i generiše, van bilo kakvog mehaničkog određenja, skup “izbora” koji čine klasirane i klasirajuće stilove života čiji smisao, odnosno vrednost, proističe iz pozicije koju zauzimaju u jednom sistemu podela i korelacija7. Kao “mirenje sa neizbežnim”, ovaj sistem stalno navodi na to da se čini ono što se mora usmeravajući na “izbore” primerene položaju koji ga je proizveo: kao što jasno pokazuju svi oni slučajevi kada se, usled promene društvene pozicije, uslovi u kojima je proizveden habitus ne poklapaju sa onima u kojima funkcioniše i kada se može izolovati njemu svojstvena dejstvenost, ono što rukovodi praksama objektivno primerenim tim resursima jeste ukus, ukus nužnosti ili luksuzni ukus, a ne niska ili visoka primanja. Ukus je ono što čini da čovek ima ono što voli jer voli ono što ima, odnosno da nosi one osobine koje mu se efektivno pripisuju u raspodelama i koje mu sleduju u klasifikacijama8.
Pjer Burdije
Nastaviće se
1 To znači da se odnos između uslova života i praksi ili smisla praksi ne može shvatiti putem logike mehanizma ili logike svesti.
2 Posmatrač koji deli neku populaciju na klase vrši jednu operaciju koja ima svoj ekvivalent u društvenoj praksi. Ako to ne zna, on ne samo što se izlaže opasnosti da umesto naučne klasifikacije poturi jednu manje ili više izmenjenu “domorodačku” klasifikaciju (veliki broj “tipologija” i nije ništa drugo), već nema nikakve šanse da na nivo svesti iznese suštinu svojih klasifikacijskih radnji, operacija koje, u tome iste kao one “domorodačkog” znanja, pretpostavljaju neka dovođenja u odnos, neka poređenja, i koje, čak i onda kada su naizgled situirane na terenu društvene fizike, u stvari proizvode i tumače neke značenjske podele, ukratko – ulaze u poredak simboličkog.
3 Istinski pastiš, a Prust nam pruža jedan dobar primer, ne reprodukuje najizraženije crte nekog stila – kao što čini parodija ili karikatura – već habitus, ono što Žak Rivijer naziva “žarištem mentalne aktivnosti” gde nastaje izvorni diskurs: “Zabavno je videti kako se svaki pisac ceo ’vraća’ i ponavlja, pred njemu nepoznatim događajem, upravo one pokrete kojima je reagovao na događaje koje mu donosi život. Žarište njegove mentalne aktivnosti je povraćeno, svetiljka u njegovom mozgu ponovo gori.” (Ž. Rivijer u M.Proust et J. Riviere, Correspondance, 1914–1922, Paris, Gallimard, 1976, Apendiks B, str. 326).
4 Nasuprot atomizmu socijalne psihologije koja, razbijajući jedinstvo prakse, utvrđuje pojedinačne “zakone” s pretenzijom da objasni proizvode, odnosno opus operatum, na ovaj način se teži utvrđivanju opštih zakona koji reprodukuju zakone proizvodnje, tj. modus operandi.
5 Na francuskom, reč propriété označava osobinu, svojstvo, ali i posed, vlasništvo (prim. prev.).
6 Do te mere da se “rupe u znanju” mogu prikazati kao prezrivo odbacivanje a pobrkani pojmovi kao omaške. Pripadnici građanske klase se posebno ističu svojom sposobnošću da vladaju situacijom istraživanja (što bi trebalo uzeti u obzir pri svakoj analizi rezultata). Za vladanje društvenim odnosom prema kojem funkcioniše kultura zaslužna je pre svega sposobnost, veoma nejednako raspoređena, da se u svim situacijama mondenskog razgovora (npr. ćaskanje o filmu ili o putovanjima) usvoji traženi odnos prema jeziku, sposobnost koja pretpostavlja jedno umeće usputnog doticanja neke teme, nagoveštavanja, šminkanja, uz obilatu upotrebu svih fraza, poštapalica i sintaksičkih opreznosti koje lingvisti uočavaju kao karakteristične za govor građanske klase.
7 Ekonomska teorija, koja ekonomske agense tretira kao međusobno zamenljive aktere, paradoksalno propušta da uzme u obzir ekonomske uslove postojanja ekonomskih dispozicija, i samim tim ne uspeva da realno objasni sisteme preferencija koji određuju šta je subjektivno korisno, što se ne može upoređivati i što je nezavisno.
8 Etika koja pretenduje da kao univerzalnu normu nametne principe jednog etosa, odnosno prinudne izbore vezane za određeni položaj, samo je još jedan od načina, donekle suptilniji, da se podlegne amor fati, da se čovek zadovolji onim što jeste i onim što ima. To je osnova izražene antinomije između etike i revolucionarne namere.
