Kako razumjeti Crnjanskove Komentare? Oni su se pojavili 1959. godine – tačno četrdeset godina poslije Lirike Itake (1919) – u svojevrsnoj „ličnoj antologiji“ Itaka i komentari, i prva pomisao je da su svojevrsno „objašnjenje“ Itake, srodno Crnjanskovom manifestu „Objašnjenje ’Sumatre’“ iz daleke 1920. godine. Komentari bi, prema toj antologiji, bili neka vrsta autopoetičkog, naknadnog teksta kojim se osvjetljava i objašnjava Lirika Itake, odnosno Crnjanskova lirika.
„Objašnjenje ’Sumatre’“ jeste „pretekst“ Komentara, ali je i bitno različito od njih. „Objašnjenje“ je manifest, svojim prvim dijelom programski tekst, kako lični, tako i cijele jedne generacije, cijele avangardne pjesničke orijentacije mladih pjesnika pobunjenika. Komentari ne mogu to biti iz proste činjenice što su objavljeni četiri decenije docnije; oni, dakle, nijesu ni program ni manifest, ali imaju autopoetičku dimenziju i imaju prirodu ambivalentnog djela, žanrovski hibridnog i teško uhvatljivog. „Objašnjenje…“ pokazuje kako je i pod kojim životnim okolnostima nastala „Sumatra“; povezuje život i literaturu; sadrži „priču“ o „Sumatri“ i njenom nastanku i „priču“ o pjesniku i njegovom putovanju vozom u povratku u Novi Sad. Po tome je „Objašnjenje…“ preteča Komentara; po tom isticanju odnosa život – literatura i opisivanju životnih okolnosti u kojima su pojedine pjesme nastajale i koje su im prethodile. Po tome su Komentari dragocjeni za proučavanje piščeve poezije i poetike, iako su, po svojoj ambivalentnoj prirodi, i „poezija“ i „poetika“, i književnoumjetničko djelo i komentarisanje ranije napisane poezije. Pisao ih je „rođeni pesnik“.
Ne vjerujemo da su Komentari napisani isključivo iz namjere da se rekonstruišu i komentarišu okolnosti u kojima je nastajala Lirika Itake, odnosno pojedine njene pjesme, iako ni tu namjeru ne isključujemo. Ako je i bila, možda, jedno vrijeme u prvom planu, ta namjera nije ni dosljedno niti do kraja realizovana. U Komentarima ne nalazimo ni potvrdu pjesnikovog stava da ove tekstove piše zato što Lirika Itake, odnosno „antologija“ Itaka i komentari, sadrži i „političke pesme“, pošto su komentari pisani i uz „Srp na nebu“, „Trag“, „Serenatu“, „Mizeru“, „Ja, ti i svi savremeni parovi“; uz pjesme koje teško da se mogu nazvati „političkim“. To Komentare ne čini manje značajnim – naprotiv. Podsjetimo se autopoetičkih iskaza sa-moga Crnjanskog.
U komentaru uz „Prolog“ Crnjanski veli da je Lirika Itake bila „antologija pesnikove ratne, rodoljubive lirike“; da je izazvala buru u Beogradu i toliki strah kod izdavača Cvijanovića „da je triput odustajao od štampanja“; da je „Prolog“ bio „neka vrsta literarnog, pa i političkog programa pesnikovog“. Zabunu može izazvati termin „antologija“ uz prvu knjigu pjesnikovu. Crnjanski hoće da istakne vrijednost tih pjesama, ali i sopstveni izbor iz svoje poezije pisane u toku Prvog svjetskog rata: nijesu sve Crnjanskove pjesme, napisane do 1919. godine, ušle u Liriku Itake, već samo one izabrane. Ostale pjesme iz toga vremena su izgubljene ili uništene.
Pjesnik insistira na razlici u društvenoistorijskom i književnom kontekstu u vrijeme nastanka pjesama iz Lirike Itake i poslije četrdeset godina, kada se pojavljuju Itaka i komentari:
Pesme koje su ušle u Zbirku Lirika Itake pesnik je pisao, i štampao, za vreme Prvog svetskog rata sa punim svojim potpisom u uniformi austrijskog vojnika, i oficira. Njegova namera, tim pesmama bila je tada rodoljubiva, politička, anarhična. Intencija za štampanjem tih pesama danas, samo je literarna.
Od neprocjenjive je važnosti pjesnikov komentar o značenju „trojanskih i mikenskih aluzija“ u zbirci. Te su rečenice postale klasične i nezaobilazne pri tumačenju Crnjanskog; one su danas dio opšte kulturne i književne svijesti srpskog književnog tumača, utoliko dragocjenije što su univerzalne:
Trojanske i mikenske aluzije u tim stihovima bile su hotimične. Pesnik smatra, i danas, Odiseju za najveću poemu čovečanstva, a POVRATAK IZ RATA za najtužniji doživljaj čoveka. Iako njegove pesme daleko zaostaju za tim monumentalnim tvorevinama u stihovima, TAJ OSEĆAJ je bio njihova glavna sadržina.
Ovo je jedan od najznačajnijih autopoetičkih iskaza ne samo Miloša Crnjanskog. U njemu su sjedinjeni i udvojeni Odisejev i pjesnikov zavičaj, Itaka i Srbija, iskustvo antičkog i modernog čovjeka, lično, nacionalno i univerzalno iskustvo, mit i savremena istorija. Zato su Crnjanskove pjesme i poslije Drugog svjetskog rata bile „JEZIVO aktuelne“.
Svoj prološki komentar Crnjanski završava ocjenom srpske ro- doljubive poezije poslije Prvog svjetskog rata i sjećanjem na sopstveni status poslije Lirike Itake:
Naša rodoljubiva poezija posle Prvog svetskog rata bila je još, sva, u znaku pompezne, parnasovske poezije: Dučića, Rakića, Bojića, Jelića. Lirika Itake nije bila takva. Dotle, zbog toga, pesnik je uživao veliki ugled u društvu. Novi pesnik, međutim, oglašen je odmah za lepru, od strane kritičara Srpskog književnog glasnika. Pesnik je zato prolazio ulicama Beograda omrznut, kao Arnaut koga teraju iz njegovog fisa. Ali je on, i tada, u znak prkosa, nosio na glavi bere baskijsko. Ispunio je svoju sudbinu na ulicama Beograda.
Crnjanski je Liriku Itake zvao antologijom; antologijom je, sa više razloga, nazvao i novu knjigu Itaka i komentari. Prema „Pišče- vim napomenama“, većinu pjesama iz Lirike Itake izabrao je prema izdanju Cvijanovića i tome „dodao pesme koje smatra da sa Itakom čine jednu celinu“ i prozu koja „spada ovamo, kao komentar, pored komentara njihovih, koje je pisac za ovo izdanje za današnjeg čitaoca napisao“. Tu su našli mjesto „Apoteoza“, lirsko-putopisna proza Pisma iz Pariza, zatim polemičke novinske reportaže „Krf posle rata“ i lirski, gotovo himnički podignut tekst „Naša nebesa“. To je i 1959. godine izrazito avangardna knjiga čija pojava korespondira sa slično koncipiranim knjigama bivših nadrealista: Bez mere Marka Ristića, naročito Od nemila do nedraga Milana Dedinca, pa i Bagdalom Dušana Matića, kasnije objavljenom. Ako su te knjige lirski romani labave strukture, onda su toj i Itaka i komentari. Komentari, koji su najvećim dijelom lirska, poetska, evokativna, memoarska proza, značajno pojačavaju ovu romanesknu prirodu hibridnog teksta. Tome doprinosi i njihova bogata ironija. Taj „roman“ je fragmentaran i neulančan, sklopljen „od niza relativno slo- bodno povezanih tekstova različite vrste“. Kako to vidi Mihajlo Pantić, koji je ovako odredio prirodu Komentara:
Komentari uz Liriku Itake, videli smo, nisu pisani isključivo kao „objašnjenje“ pojedinih pesama, već i kao lirska, memoarska-evokativna, često i narativna proza, koja, osim što izlaže (pripoveda) elemente autorske poetike, jeste, u jednoj ravni, i autobiografski roman u nastajanju, sa elementima fikcionalizacije. Faktografski sloj naracije (ličnost, događaji, podaci) biva začudno jezički interpretiran i neprestano presecan, bogaćen i proširivan postizovanim slikama, ili kratkim, vrlo ekspresivnim pričama.
Na memoarsko-narativnoj i autobiografskoj prirodi Komentara insistira i Milivoj Nenin, koji smatra da bi se ova proza mogla čitati i kao romansirana autobigrafija. Sve to samo potvrđuje složenost, hibridnost i polivalentnost ovih tekstova, i pojedinačno, i kao cjeline.
Odredivši ovako prirodu knjige Itaka i komentari, i samih Komentara u njoj, sada ćemo se vratiti autopoetičkim iskazima u užem smislu riječi. Zapis „Biografski podaci o pesniku“ počinje sa dva autopoetička iskaza:
Kad bi ova antologija obuhvatila samo sentimentalne pesme, ne bi bili potrebni uz nju nikakvi kometari. U antologijama takozvane čiste poezije („la poesie pure“) pesnik treba da ostane sen koja nije vidna.
Međutim, pošto ova zbirka obuhvata i političke pesme jednog, prošlog, vremena, pesnik je mišljenja da će čitaoca zanimati nešto podataka iz života pesnikovog i nešto komentara o tim prošlim vremenima.
Dante, Igo, Hajne, Majakovski, da spomenem nekoliko velikih pesnika, još su interesantniji u svojim političkim stihovima ako se zna nešto autobiografskih podataka o njima.
Pesnik smatra da to vredi i za političke pesme manjih pesnika.
Pesnik se zato rešio da čitaocima doda, uz Itaku, i nešto komentara.
„Čistoj poeziji“ – slijedi iz prvoga stava – komentari nijesu potrebni. Potrebni su „političkoj“. A „političkim“ je Crnjanski smatrao svoje „Vidovdanske pesme“. Komentare će, i to dragocjene, pisati i uz drugačije tematski usmjerene stihove. Kao da ovaj izrazito poetički intoniran uvod ima funkciju motivacije postupka: biografske podatke o pjesniku pjesnik piše zbog čitalaca, da bi bolje razumjeli njegovu „političku poeziju“. Samome pjesniku kao da ti podaci nijesu ni potrebni, ni važni; tako barem slijedi iz završnog pasusa ovoga zapisa:
Što se mene tiče, protivno onom što se kod nas misli, meni nimalo nije stalo ni do te prošlosti, ni kakvog sam porekla. Ja sam uvek bio sam sebi predak.
Pisci vole da mistifikuju.
Priča o biološkim precima prethodno je već ispričana. I biće u fragmentima nastavljena. Ovo nije prilika da se bavimo pripovjedačkom vrijednošću Komentara pošto sada tragamo isključivo za pjesničkom poetikom; reći ćemo samo da su mnogi fragmenti briljantno ispričani, a likovi dočarani živo i upečatljivo. Sve to zaslužuje posebnu analizu i ocjenu. Itaka i komentari su veoma zahtjevno djelo; traže puny koncentraciju čitaoca i tumača i na nivou djela kao cjeline, i na nivou lirike, proze i komentara, uz poštovanje cjeline i relativno samostalnih blokova i njihovih odnosa (poezija, proza, komentari), i kompozicije, i svakoga teksta pojedinačno, posebno komentara. Komentari nijesu dovoljno iskomentarisani.
Jovan Delić
Nastaviće se
