Odnos između istorije i književnosti oduvek je bio živ u srpskoj i rumunskoj kulturi. Istorija ova dva susedna naroda bila je dugo vremena isprekidana i često ispunjena tragičnim događajima. Istorija, duboko implicirana u književni sistem, postala je unutrašnji faktor, te je na taj način književnost bila u službi istorije. Ova zavisnost je postala vidljivija i intenzivnija nakon istorijskih događaja svetskih razmera, kakav je bio Prvi svetski rat.
Ove se godine navršava 100 godina od objave Velikog rata, istorijskog događaja sa dramatičnim posledicama u kolektivnoj svesti, u po- novnom ispisivanju geografske karte, u kulturnom identitetu evropskih naroda i predstavlja za mnoge pisce, na književnom planu, neiscrpan izvor inspiracije. Burna i nasilna prošlost balkanskog prostora, „bure baruta“ obeleženo ratom, može se aktivirati u bilo kom trenutku, a u kontekstu današnjice ima čak i metafizički karakter. Književnost kao čuvar vremena i prostora, uz pomoć intuicije i imaginacije stvaraoca, ispunjava istorijski čin. Ona, međutim, nije stvarna rekonstrukcija, objektivna ilustracija pojedinih istorijskih događaja, već autorska „slika“ tih događaja, posebno kad se ima u vidu činjenica da je pristup istorijskoj istini, u manjoj ili većoj meri, moguć samo kroz filter subjektivnosti piščeve percepcije.
Možda upravo zbog toga nije slučajna naklonost srpskih i rumunskih pisaca prema istoriji uopšte, prema istorijskom romanu, posebno sa ratnom tematikom. Odnosimo se na Miloša Crnjanskog (1893–1977) i Livijua Rebreanua / Liviu Rebreanu (1885–1944), pisce koji tretiraju u svojim delima tematiku Prvog svetskog rata između individualnosti i kolektiva. U našem radu pružićemo osvrt na dva reprezentativna romana ove dvojice autora: Dnevnik o Čarnojeviću, Miloša Crnjanskog i Šuma obešenih/Pădurea spînzuraților, Livijua Rebreanua, u kojima predlažemo analizu imagoloških crta vojnika u viziji ova dva autora između defetizma (skepticizma, pesimizma, nedostatka vere u pobedu) i patriotizma (osećaja ljubavi prema rodnoj zemlji i narodu).
Markantna ličnost srpske književnosti, pesnik, romanopisac, dramaturg, esejista, memoarista, novinar, diplomata, Miloš Crnjanski je pisac u čijem se životu i književnom delu identifikuju svi nemiri i preobražaji vremena u kojem je živeo. Rođen je 1893. godine u Čongradu, današnjem mestu u Mađarskoj, koji je tada pripadao Austrougarskoj monarhiji.
Miloš Crnjanski se sa svojom porodicom 1896. godine preselio u Temišvar i tamo završio osnovnu školu kod učitelja Berića. Pijarističku gimnaziju katoličkih fratara upisao je 1904. godine i sanjao da studira likovne umetnosti u Beču ili u Minhenu. Ostaje bez oca u petom razredu gimnazije. Na insistiranje majke i ujaka iz Beča upisuje 1912. godine Trgovačku akademiju u Rijeci da bi nastavio trgovački porodični posao. Želja mu je, međutim da upiše Vojnu akademiju i postane oficir, ali ni te, ni sledeće godine nije bio primljen na Vojnu akademiju u Beogradu. Možda upravo zato većina njegovih književnih likova ima poziciju vojnih lica. Piše poeziju i objavljuje prve stihove, okušava se u prozi, pa čak i u drami. Napušta studije trgovine i upisuje medicinu u Beču 1913. godine. Nisu ga zadovoljile ni ove studije, te u međuvremenu sluša predavanja iz filozofije i istorije umetnosti, fasciniran muzejima i umetničkim galerijama Beča. Iznenadna vest o atentatu u Sarajevu duboko je ostavila traga na Crnjanskog. U vazduhu se osećao miris baruta i krvi. Mesec dana nakon atentata, Habzburška monarhija objavljuje rat Srbiji. Student Crnjanski je imao 21 godinu kada je mobilisan, regrutovan i poslan na front da se bori protiv Srbije. Pošto se razboleo od tifusa, dospeva u bolnicu, te na taj način izbegava strašnu sudbinu da se bori protiv svojih sunarodnika. No ipak ne može da izbegne rat, te je nakon toga upućen na front u Galiciju. Ovo traumatično ratno iskustvo obeležiće njegovo celokupno stvaralaštvo. Nakon kapitulacije Austrougarske i Nemačke, Crnjanski se vraća iz rata pun nade u novi život, aktivno se uključuje u književni život i završava studije u Beogradu. Ovo je plodno razdoblje za njegovo lirsko stvaranje, budući da se našao na čelu avangardne srpske književnosti. Njegov žestoki uspon vezan je za pokret ekspresionista koje predvodi. Nije mu nimalo stalo do njegove biografije, ni kakvog je porekla, smatrajući da je bio uvek sam sebi predak2.
Miloš Crnjanski unosi u srpsku književnost novi duh, u potpunosti drugačiji, nakon štampanja lirskog romana ekspresionističkog žanra Dnevnik o Čarnojeviću 1921. godine. Roman obuhvata svega 122 stranice i bio je etiketiran od strane kritičara kao istorijski, ratni, psihološki, ljubavni ili sentimentalni, ispovednog karaktera; katkad novela, ekspresionistički roman, prozna poema, monodrama ili čak sve u jednom. Crnjanski je pak nazvao ovaj lirski tekst romanom, uprkos osporavanjima njegovih tumača. U ovom lirskom romanu ne nalazimo koherentno pripovedanje, već segmentarno, fragmentarno, često sastavljeno od oniričkih pasusa koji su u jukstapoziciji na način da konstruišu jednu priču ili nekoliko paralelnih priča koje nisu vođene jednom intrigom, već istom atmosferom i ambijentom. Dnevnik o Čarnojeviću je najčistiji izraz modernog lirizma u srpskoj prozi, podložan u izvesnoj meri stavovima Šarla Bodlera, antiratni roman, „poema“ individualne sudbine u odnosu na kolektiv, roman pojedinca zarobljenog u ratu koji je u znaku dvostrukog uništenja – vidljivog (ljudskih života, gradova, lokacija) i nevidljivog (duševne amputacije / otcepljenja). Paradoksalno, reč je o lirskom romanu sa književnim likovima vojnika, o romanu koji je pokrenuo, s obzirom na način na koji je napisan, malu revoluciju u srpskoj književnosti. Crnjanski se borio u uniformi austrougarske vojske na pogrešnoj strani tabora, na strani neprijatelja, protiv svojih sunarodnika. Iako nije bio jedini modernista koji je pisao o ratu, izvesno je da nijedan od njih nije obradio ovu tegobnu temu na tako liričan način.
Književni lik koji predvodi čitav niz vojnika koji nastanjuju roma- ne Crnjanskog je Petar Rajić, vojnik koji se borio na frontu u Galiciji, protagonista romana. Na bolesničkoj postelji bila je tablica na kojoj je bilo napisano na nemačkom jeziku: Name: Petar Raitch; Charge:Stellenloses Kanonefutter; Religion: gr.-ort; Stand:ledig; Alter:23; Beruf:Kőnigsmord; Diagnose:Tuberkulosis3 (336). Izlaganje u formi dnevnika, ispovesti u kojoj se evociraju ratne strahote i sudbina pojedinca u vrtlogu apsurdnih sukoba, razvija naraciju na kulminantan način. Ova neobična ispovest jednog vojnika konstituisana u romanu naznačava početak srpskog modernog romana. Poznata je činjenica da je autor napisao dnevnik o ratu, ali Petar Rajić nije Miloš Crnjanski, već njegov književni lik. Prvi svetski rat je prouzrokovao, verovatno više od bilo kojeg drugog ratnog sukoba, probleme savesti glavnih junaka, izražene u književnom delu. To nije slučaj sa Petrom Rajićem kod kojeg se etički problem i ne postavlja. Moralna i emocionalna atrofija junaka, sistematsko odbijanje osuđivanja rata, otkriva prirodu pojedinca u grču koji odbija da se suoči sa realnošću, kako unutrašnjom, tako i spoljašnjom. Rajić je ljudsko biće koje posmatra, ali ne vidi, koje čuje, ali ne sluša. Njegov hipersenzibilitet se transformiše u indiferentnost, u apatiju u odnosu na počinjena zlodela. Ova zavera ćutanja, nebrige i ravnodušnosti, nedostatka reakcije u odnosu na ono što se dešava u njegovom okruženju, preobražava se u akciju na oniričkom planu. Petar Rajić, apatični junak koji ne vlada svojim željama i sudbinom, postaje čovek od akcije, osvajač imaginarnih prostora, zahvaljujući svojem dvojniku. Rajić se vraća iz rata, razočaran, dezorjentisan, bez nade u bolju budućnost. Jedina njegova izvesnost i uteha je iščekivanje smrti. Stravične slike rata se preklapaju sa predivnim opisima prirode. Umesto dnevnika sa fronta smrti, dobijamo dnevnik mladih života, prepun strasti, ljubavi, elana i iluzija.
Sa opusom od preko dvadeset tomova, romana, novela, drama, putopisa, pozorišnih kritika i eseja, Liviju Rebreanu zauzima istaknuto mesto u istoriji rumunske književnosti, koja mu odaje posebno priznanje za doprinos razvoju modernog psihološkog romana. Rođen je 1885. godine u mestu Trlišijua, kod Kluža, u Transilvaniji koja je tada bila u sastavu Austrougarske imperije. Osnovnu školu je učio kod oca učitelja Vasile, srednje obrazovanje stekao je u gimnaziji gde je učio rumunski, nemački i mađarski, a visoko obrazovanje na Vojnoj akademiji u Budimpešti. Dve godine nakon sticanja čina potporučnika, zahteva da bude demobilisan, a godinu dana kasnije, 1909. odlazi u Bukurešt, gde sa malim prekidima ostaje do kraja života. Bio je savetnik narodnog pozorišta, novinar, urednik u izdavačkom preduzeću, urednik i direktor raznih književnih časopisa, predsednik Saveza pisaca, visoki službenik Ministarstva prosvete, upravnik Narodnog pozorišta u Bukureštu itd. Prevodio je iz nemačke i ruske književnosti.
U književni život je stupio skromno skoro nezapažen, sa nizom novela i priča koje je objavljivao po časopisima. Već prve pripovetke obeležavaju smer kojim će se odvijati njegovo stvaralaštvo: interesovanje ka seoskom životu, ka otkrivanju i raslojavanju psihologije seljaka, ka odgonetanju onog što je u toj psihi zamagljeno, što tinja kao prigušena strast. Celokupno pripovedačko delo je pripremanje romansijerske faze njegovog stvaralaštva. Najviša priznanja rumunske književne kritike i one van granica zemlje doneli su mu romani: Jon / Ion (1920), Šuma obešenih/Pădurea spânzuraților (1922) i Buna Răscoala (1933) koji su doživeli veliki broj izdanja na stranim jezicima4.
Ratni roman Šuma obešenih je drugi značajni roman Rebreanuovog stvaralaštva, prvi moderni psihološki rumunski roman etičkog karaktera. To je snažna, umetnički ubedljiva i upečatljiva osuda ratnog zverstva i šovinizma u austrougarskoj vojsci. Objektivan i nepristrasan posmatrač tragičnih istorijskih događaja, autor je opisao detaljno krvave borbe Rumuna u Transilvaniji. Fabula romana inspirisana je tragičnom sudbinom piščevog brata, Emila, austrougarskog oficira koji je poslat na front da se bori protiv svojih sunarodnika i braća Rumuna. Pokušava da dezertira, ali biva uhvaćen, osuđen na smrt i obešen 1917. godine.
Glavni junak romana, Apostol Bologa, takođe je austrougarski oficir, doveden u isto iskušenje. On je sin jednog rumunskog patriote koji je bio osuđen na zatvor zbog svog nepokolebljivog stava prema nacionalnom problemu. Zaokupljen filozofskim razmišljanjima, sa mitskim predispozicijama, Bologa vodi povučen život u jednom selu u Transilvaniji. Dolazi na front sa mladalačkom ambicijom da postane heroj u očima svoje verenice Marte koja obožava oficire. Bologa je sin dobrostojeće rumunske porodice, koji obavlja revnosno svoju dužnost poštujući državne zakone austrougarske imperije. Zbog toga se junački bori na različitim frontovima. Prima odlikovanja i ponosan je što je član vojnog suda koji osuđuje na vešanje Čeha Svobodu zato što je pokušao da pobegne i da se pridruži neprijatelju. Bologa smatra ovaj čin izdajom domovine i lično nadzoriše egzekuciju. Naknadno otkriva da za vreme dok se Svoboda borio na frontu, njegov otac biva obešen pod beznačajnom optužbom. Moralna odlučnost Apostola počinje da se klati. Kapetan Klapka, takođe Čeh, ispričaće Bologi o šumama obešenih koje se nalaze duž fronta. Ubrzo, zatim, Bologa saznaje da će se njegova jedinica boriti u Transilvaniju. Ova vest ga pogađa. Traži od generala da ga ne šalje da učestvuje u tim borbama, ali biva hladno odbijen. Bologa počinje da shvata da je monstruozno i apsurdno njegovo učešće u ratu, pri čemu svoje saučesništvo doživljava kao ogromno kolektivno zlodelo. Nastaje drama zasnovana na konfliktu između osećanja dužnosti, shvaćene kao metafizičkog imperativa i osećanja nacionalne pripadnosti. Tokovi drame se granaju u suptilnim analizama razloga, kolebanja, neodlučnosti, neodrživosti svakog usvojenog stava Bologine nemoći da se konačno opredeli i da na taj način zaključi ovaj iscrpljujući moralni dijalog sa sobom, ovu krizu koja prerasta u neuravnoteženost, u pravu moru. Slika obešenog Čeha sa izvršenja na kojem je i sam učestvovao, počinje da ga opseda. Donosi odluku da dezertira. Biva uhvaćen i osuđen na smrt vešanjem. Osudu na smrt Bologa prihvata mirno, sa izvesnim olakšanjem, uviđajući da je to jedini izlaz, jedini zaključak koji proističe iz dve podjednako zasnovane, a dijametralno suprotne moralne premise. Bologa predstavlja tip intelektualca, oficira austrougarske vojske, neadaptiranog i revoltiranog pojedinca koji preživljava snažnu moralnu dramu iz perspektive identiteta. Svojim kvalitetima, roman Šuma obešenih5 s pravom je smatran jednim od najpotresnijih svedočanstava iz Prvog svetskog rata, romanom moralne krize koji je pokrenuo ratni apsurd.
Paralelno čitanje ova dva romana upućuje na brojne sličnosti koje postoje u stvaralaštvu ove dvojice autora. Ove sličnosti se objašnjavaju, s jedne strane, činjenicom da su autori bili savremenici iste svetske kataklizme, M. Crnjanski [1893–1977], L. Rebreanu [1885–1944], koju su transponovali u ova dva romana 1921, odnosno 1922. godine. S druge strane, oba pisca dele isti kulturni prostor Centralne Evrope, Crnjanski pripada Banatu, a Rebreanu Transilvaniji. Obe ove regije su multikulturalne i pripadale su u prošlosti Austrougarskoj imperiji. Oba pisca prihvatila su književni izraz kao žudnju da ponovo stvore živote iz svog sopstvenog. Svojim delima i književnim likovima oni su se identifikovali sa sudbinom naroda iz kojeg potiču i postali su još za života moderni klasici.
• Oba romana, jedan ekspresionističkog žanra, drugi psihološki, polaze od ličnog iskustva, a ipak nisu pretočeni u autobiografije: Crnjanskog je rat zatekao kao studenta u Beču i biva protiv svoje volje mobilisan u austrougarsku vojsku, te direktno preživljava iskustvo rovova; Rebreanu evocira dramatični događaj pogubljenja rođenog brata Emila, oficira austrougarske vojske, koji zbog pokušaja bekstva biva osuđen kao dezerter na vešanje. Uprkos ovim sličnostima, Crnjanski nije Petar Rajić, a Apostol Bologa se ne identifikuje u potpunosti sa piščevim bratom, Emilom Rebreanuom.
• Prvi svetski rat je više nego bilo koji drugi sukob svetskih razmera izazvao probleme savesti, morala, bez postojanja neke unutrašnje motivacije. Multietnička Austrougarska imperija, prava „internacionala“, nije bila domovina većini stanovnika, te je njihov stav u odnosu na rat povlačio neodlučnost. Etničke i nacionalne snage behu ujedinjene apstraktnom dužnošću prema vlasti koja je htela po svaku cenu da se održi. Bojno polje u romanu Crnjanskog predstavlja etnički mozaik sastavljen od Čeha, Slovaka, Mađara, Nemaca, a kod Rebreanua je sastavljeno od Mađara, Nemaca, Rusina, Čeha, Jevreja, Hrvata: Ti si Jevrejin, gospodin kapetan je Čeh, doktor tamo je Nemac, Cervenko je Rusin, Bologa je Rumun, ja sam Mađar… Šta si ti mladiću?…- Hrvat, živeli! Gunđao je vojnik neprestano (Rebreanu: 48). Različite nacionalnosti imperije bile su uhvaćene u jedan kafkijanski mehanizam u kojem ideja dužnosti prema otadžbini postaje nejasna, dramatična, posebno u trenutku kada nastaje neminovnost borbi protiv svojih sunarodnika.
• Protagonisti ova dva romana su: Srbin Petar Rajić – neobučeni vojnik, student filozofije u Beču, borac u Prvom svetskom ratu, uhapšen pod optužbom da je špijun i poslat na front; Rumun Apostol Bologa – poručnik u austrougarskoj vojsci, student filozofije u Budimpešti, gde ubrzo uči mađarski i nemački i koji dobrovoljno stupa u vojsku iz mladalačke ambicije da pobudi divljenje svoje verenice.
• Imena glavnih protagonista su takođe simbolična, sudbinski predodređena na višu žrtvu: Rajić vs. Apostol.
• Oba naslova romana su neobična za ovu epohu: Dnevnik o Čarnojeviću je zapravo ispovest u prvom licu Petra Rajića, a ne Egona Čarnojevića (bivšeg mornarskog oficira), a Šuma obešenih nije metafora, već surova realnost rata. Oba romana, međutim, govore o smrti, o opstanku po cenu smrti identiteta, u slučaju Rajića i njegovog alter-ega Čarnojevića, kao i o očuvanju ljudskog dostojanstva po cenu smrti, u slučaju Apostola Bologe.
• Iako oba autora tretiraju ratnu tematiku, njihovi romani imaju antiratnu poruku. Petar Rajić je zatečen u jednom ratu koji nije njegov, prinuđen da se bori protiv svog naroda. Apostol Bologa, na početku, ispunjen motivacijom za ovaj rat, junački se bori na frontu u Galiciji, dobija odlikovanja za svoja herojska dela, član je Vojnog suda koji osuđuje na smrt vešanjem one koji se usude da dezertiraju, ali u trenutku kada biva upućen na front da se bori protiv svojih sunarodnika, obuzet sumnjom, odlučuje da dezertira.
• Prvi korak u analizi ova dva romana u znaku je jeseni, iz koje se život povlači i apsurdno teče: Jesen, i život bez smisla (…) Sednem do prozora i zagledam se u maglu i u rumena, mokra, žuta drveta. Gde je život? [Crnjanski: 363]; Pod sivom jesenjem nebu kao ogromno zvono od zamagljenog stakla, stoje nova i prkosna vešala… [Rebreanu: 9] Ako je u romanu Crnjanskog priroda utočište od užasa rata, u drugom pak, priroda je pasivni svedok ovih strahota.
• Romani imaju prstenastu strukturu; ona je uočljivija kod Rebreanua gde se pripovedanje završava istom scenom vešanja, sa razlikom da ovoga puta Apostol nije onaj koji kažnjava, već je onaj koji je kažnjen: Apostol sam podešava konopac, očiju uprtih u svetlost jutra. Zemlja se izmakla pod njegovim nogama. Osećao je telo koje visi kao teret. Ali su njegove oči odletele, nestrpljivo, ka nebeskoj svetlosti… [Rebreanu: 286] i prikrivenija u slučaju glavnog junaka Crnjanskog koji se teši da će doći bolji dani i da njegova žrtva nije bila uzaludna: Mi ćemo izumreti i doći će bolje stoleće, ono uvek dolazi (…) Nada mnom je nebo, ono ima rumene, blage pruge, te pruge se svake zore vraćaju (…) Ponegde padne žut koji list (…) Ali ako umrem, pogledaću poslednji put nebo, utehu moju, i smešiću se [Crnjanski: 426].
• Kako Rajić, tako i Bologa, formiraju se pod snažnim uticajem majke, budući da očevi nisu puno učestvovali u njihovom vaspitanju i odrastanju. Sećanje na majku je, međutim, različito prikazano od strane ove dvojice protagonista. Gospođa Bologa nastavlja život sa istom jednostavnošću kojom je oduvek živela, podstaknuta od svog supruga, da uguši sve izlive maternjih osećanja: Moramo da uložimo sve napore da od našeg sina jedinca napravimo čoveka i karakter! [Rebreanu: 28], dok gospođu Rajić karakteriše veseli život: Ona je bila mlada i lepa udovica. (…) Ona je najradije igrala sa vlaškim oficirima, koji su mi donosili slatkiše [Crnjanski: 430].
• Bologa prolazi kroz religiozne krize koje se nižu još od detinjstva: – Majčice, video sam Boga! Mrmljao je dečak, dok je gospođa Bologa pokušavala da obriše suze vlažnom maramicom [Rebreanu: 30], dok se narativno Ja Crnjanskog ogledalo u kućnim ikonama, u navali pobožnih tetaka i sastancima sa sveštenicima koji su govorili o nametanju mađarskog katehizma.
• Glavni lik u romanu Crnjanskog je udvostručen, izražen preko Egona Čarnojevića, sanjara, alter-ega, dvojnika, homo-dupleksa istog, budući da je protagonista dnevnika, po čemu roman nosi naziv. Ovaj se književni lik pojavljuje na strani 46. i nestaje na strani 59, čime je njegov književni život sumiran na 13 stranica, tokom kojih vojnik Rajić leži na bolničkoj postelji u delirijumu. Čarnojević je Rajićeva senka, sve što ovaj ne može da učini, a hteo bi. Rajić i Čarnojević su lice i naličje istog književnog lika, dve polovine iste celine koje se dopunjuju i isključuju u isto vreme. Kod Rebreanua, ogledalo Bologine savesti je dato u liku kapetana češkog porekla, Klapke koji je mnogo proživeo za vreme rata i ima oprezan stav da zaštiti svoju porodicu. Neprijatno je iznenađen nepristojnim entuzijazmom Bologe u vezi sa egzekucijom koja treba da se sprovede i postepeno mu sugeriše svoje sumnje, nazvavši ovaj bratoubilački rat „ogromnim zločinom“ u kojem „jedini način da se postane heroj jeste vešanje“.
• Ljubavne Bologine priče su pod znakom ozbiljnosti i posvećenosti, dok su nebrojene Rajićeve ljubavi površne i kratke. Rat ih obojicu udaljuje od žene i od doma: Apostola od njegove verenice Marte, u korist Mađarice Ilone, i Petra od njegove žene Mace, u korist Poljakinje. Osećanje ljubavi je uteha u surovoj realnosti na frontu.
• Stav protagonista romana prema ratu je različit i iznijansiran. Dužnost prema vojnoj uniformi, zakletva vojne časti vodi do moralne i emotivne atrofiranosti, do odbijanja ovih likova da sude o ratu. Problemi etike ne postoje, njihova hipersenzibilnost se transformiše u ravnodušnost, u zaveru ćutanja, u indolenciju i nedostatak odgovora. Oni se prepuštaju stihiji događaja, istorije, iako su svesni da se bore za interese drugih. Život vojnika nije ništa drugo do vežba poslušnosti, vere i duševne amputacije. Vojnik se pokorava ratnim naređenjima. Ideja dužnosti postaje još više zbunjujuća, zapravo dramatična, kada je u pitanju neminovnost da se treba boriti protiv svojih sunarodnika. Bologa doživljava unutrašnju dramu koja na kraju prerasta u akutnu, ako se ima u vidu da je pasivnost štetnija od smrti, dok Rajić izgleda da pluta u jednoj iscrpljujućoj agoniji, pronalazeći u snu jedini štit protiv stvarnosti. Iako su obojica vojna lica, oličenje hrabrosti, Rajić je kontemplativna ličnost, predstavnik heroizma kao otpor, a Bologa, predstavnik krajnjeg heroizma, uhvaćen u klopci između patriotizma i defetizma.
• Zastrašujuće slike rata Crnjanski je prikazao u impresionističkom stilu, ponekad namerno sa naturalističkim primesama, cinično i protestujući. Rat postaje unutrašnji pejzaž. Iako je reč o tekstu koji se odnosi na suštinsko istorijsko okruženje, vrlo retke su stranice koje konkretno opisuju neki istorijski detalj. Sabijene rečenice ne predstavljaju sukobe i borbe, već sekvence jedne surove i apsurdne stvarnosti koju narator razmatra ironično. Ni u romanu čiji je autor Rebreanu odlomci borbe nisu česti, već je pre svega prikazana mučna atmosfera rata.
• Austrougarska književnost oživela je kao nijedna druga oficirsku aristokratiju. Kroz ironični diskurs ovih romana, autori su odbili da integrišu patnju i rat u jedan logičan koherentan tekst, da pridaju pojedincu svest, moć rasuđivanja ili razum. Rajić živi u iščekivanju smrti kao jedine izvesnosti u životu, a Bologin život, okončan vešanjem, jedino je izbavljanje. S druge strane, individualne drame ova dva književna lika prevazilaze pojedinačno, postavši simbol tragedije svih Srba iz Banata i svih Rumuna iz Transilvanije koji su bili prinuđeni da se bore protiv svojih sunarodnika u jednom besmislenom ratu. Poruka oba romana je, nesumnjivo, antiratna.
Oktavia Nedelku
2 Miloš Crnjanski, Lirika Itake i komentari, BIGZ, Beograd, 1993, str. 104.
3 Za ilustrativne citate koristili smo izdanje: Miloš Crnjanski, Dnevnik o Čarnojeviću, Beograd, BIGZ, 1996.
4 Na srpskom postoje prevodi sledećih romana: Buna/ Răscoala. Preveo Stevan Milović, Sarajevo, Narodna prosvjeta, 1958; Ćuljandra/ Ciuleandra. Preveo Aurel Gavrilov, Beorad, Rad, 1964; Jon/ Ion. Prevela Anđelka Tomić, Bukurešt, Državno preduzeće za književnost i umetnost, 1957; Plodovi zemlje/ Ion, preveo Ivan Esrih, Zagreb, 1943. god.
5 Svi citati romana su dati u ličnom prevodu po originalnom izdanju.
Literatura
Darabuš, 2014: Carmen Dărăbuș, În lumea ex-iugoslavă. Literatura ca studiu cultural, Cluj-Napoca, Risoprint.
Marković, 2004: Slobodan Ž. Marković, Srpska književnost između dva svetska rata. Pojave, pisci i dela. Beograd: Društvo za srpski jezik i književnost Srbije.
Raičević, 2010: Gorana Raičević, Komentari „Dnevnika o Čarnojeviću“ Miloša Crnjanskog. Novi Sad: Akademska knjiga.
Rebreanu, 1972: Liviu Rebreanu, Pădurea spânzuraților. București: Minerva.
Crnjanski, 1996: M. Crnjanski, Dnevnik o Čarnojeviću. Beograd: 86 BIGZ.
