Filozofija palanke
Pesimizam koji odlikuje epohu izlaska iz zatvarajućeg duha palanke je pesimizam usamljenog bića, bačenog u pravcu „sveta” koji počinje tamo gde počinje ovakva usamljenost, bića „prognanog” iz „sigurnosti” zatvoreno-familijarnog, strogo ograničenog sveta ali i iz „sigurnosti” van-egzistencijalne uopštenosti; ali to je i ovaj podsvesno hteni pesimizam u podsvesnom znanju o tome da pojedinačna smrt, kao jedina prava i čista smrt, nesavladana uopštavanjem, nesimbolisana i netranscendirana u simbol opšte vrednosti (sveta, duha palanke, plemena) „stvara” pojedinačnost, vraća je iz uopštenosti.
Pokret ka smrti, očajavanjem zbog nje, ovim „pesimizmom” kome stremi čitavo biće, okrenuto svojoj budućnosti ličnosti, pa i budućnosti slobode, jeste pokret vraćanja, od simbolički uopštenog ka materijalno-konkretnom, ka empirijski-neposrednom, jedan veliki pokret redukcije. I ništa više, ništa jasnije nego upravo ovaj pokret, u času traženja smrti, od simbolizacije ka empirički-materijalnom, čulno-iskustvenom, ne otkriva u kojoj meri je empirizam duha palanke i njegove filosofije, pa i njegov zdravo-razumski, primitivni „naivni realizam”, u službi jedne neprestane simbolizacije pa, u izvesnom smislu, i izvesnoga simbolizma, i koliko je on, zbog toga, prividan. Vrhovni cilj filosofije palanke nije empirija, ma koliko da se ona na nju poziva, jer je empirija upoznavanje pojedinačnosti, makar i zaustavljene na pragu subjektivnosti, istinskog duhovnog tvoračkog stava, koji pretpostavlja upravo prevazilaženje ovakvog empirizma i, uopšte, svake „neposrednosti”, svake činjenički-očigledne istinitosti; taj vrhovni cilj je sama Opštost koja je ne-empirijska, nad-empirijska, nad-činjenička, u stvari simbolička, opštost koju ne doseže naivni realizam pa je i zbog toga samo „podrazumeva”. Suština delatnosti duha palanke je suština simbolizacije, uopštavanja, suština anti-empirijskog, anti-činjeničkog i anti-materijalnog stava. Empirizam duha palanke, zajedno s naivnim realizmom, jeste prividni empirizam koji je u službi večitog i svudprisutnog Dana, ali Dana koji je ovaj veliki simbolički Dan, ovaj Dan usimbolisanog sveta i, u njemu, usimbolisanog pojedinca. Protivan svakoj transcendenciji i, uopšte, svakom preobražaju, duh palanke je to kao jedan duh već usimbolisanog i već preobraženog sveta kome on beskonačno teži (beskonačnim protivljenjem sveta simbolizaciji) i čiju sliku pretpostavlja stvarno postojećem svetu koji pokušava da zatvori u svoj ovekovečen sistem vrednosti. Prividnost njegovog empirizma i materijalizma (koji su njegovi racionalni izrazi, protivrečni njegovoj suštini) otkriva se upravo časom otkrića smrti. Svetlost ove žudnje za konačno-činjeničkom, apsolutnom smrti, bolje nego ijedna druga svetlost otkriva protivrečnost duha palanke i njegove filosofije, ali tako što je otkriva kao nužnu jer kao datu samom nužnom protivrečnošću ovoga duha, u njemu samom: ako je on, kao duh trajanja jedinstveno-zatvorenog, nužno okrenut simbolisanju i transcendiranju svega pojedinačno-prolaznog, tako da upravo i jeste (ili upravo i biva) ovom neprestanom transcendencijom svega neposredno-stvarno datog, on kao objedinjavajuće nad-ja svakog duha, i u istom nemirenju sa pojedinačnošću, teži zatvaranju i, samim tim, osuđen je da teži održavanju svega neposredno-datog, čak njegovom fetišiziranju. Njegov naivni realizam je u službi njegovog zatvaranja prema idealnom svetu palanke kao svetu oslobođenom od svakog istorijski-preobražavalačkog naloga, onako kao što je i njegov determinizam u službi utvrđivanja datog poretka nadređenog volji za promenom kao volji svega pojedinačnog i, pogotovo, svega subjektivno-tvoračkog.
Poricanje subjektivno-tvoračkog vodi ga i njegovom naivnom realizmu i njegovom (izvanredno uprošćenom) determinizmu, a nadasve njegovom determinističkom realizmu, ali ga istovremeno vodi transcendiranju i simbolizaciji (stilskom uopštavanju) iste pojedinačnosti na njenom putu ka subjektivno-tvoračkom stvaranju koje je, takođe, upravo transcendencija datog i preobražavanje empirijski-činjeničkog. Protivrečnost duha palanke i njegove filosofije jeste izraz unutrašnje protivrečnosti samog ovog duha koji je i duh realizma i duh transcendencije u istom nemirenju sa pojedinačnošću i njenim, budućim, subjektivno-tvoračkim dejstvom. Ukoliko upućuje na činjeničnost, u stilu svoga realizma i naivnog empirizma, on protivreči sebi jer upućuje i na činjeničnost pojedinačnosti; u pokušaju da bude duh zatvorenog sveta, on je upućen na filosofiju činjeničnog sveta kao sveta vrhovne, poslednje istine, ali u istom pokušaju on mora da protivreči ovome svom stavu, onako kako pojedinačnost, kao usamljena i u sebe zatvorena činjenica, protivreči idealu jedno-obraznosti koji ga i rukovodi u njegovoj težnji ka zatvaranju. Pojava pojedinačnosti, koja ga ne samo izražava već i stvara (kao duh između plemenski-jedinstvenog, zatvorenog, i subjektivno-tvoračkog, „svetski” otvorenog), ovde se iskazuje, ponovo, u težnji te pojedinačnosti za sobom i u njenome strahu od sebe same. Ovo Da i, istovremeno, Ne upućeno od pojedinačnosti sebi samoj, jeste: 1) Da činjeničkom svetu u kome je ona činjenica, i 2) protivno ovome, Ne tom istome svetu u kome je ona usamljena činjenica, koja u nemirenju sa svojom usamljenošću teži: a) povratku plemenskoj jedno-obraznosti, pokušajem izuzimanja iz istorije, pa i iz same svoje sudbine subjektivno-tvoračkog duha kojoj je upućuje njena usamljena pojedinačnost, nepomirena sa sobom, i b) odbijanju ideala jedno-obraznosti koji je jemstvo njene usamljenosti, u težnji za subjektivno-tvoračkim stavom koji je unutrašnje prevazilaženje ne-tvoračke pojedinačnosti. Strah pojedinačnosti od same sebe sa istom snagom upućuje plemenskoj jedno-obraznosti kao i subjektivnom tvoraštvu, koji su bitno suprotni jedno drugom, ali kojima je zajednička nužnost preobražaja (nepriznavanjem) datog, kao date stvarnosti koja se podjednako protivi i plemensko-jedno-obraznom svetu i svetu subjektivnog tvoraštva, i kojima je, samim tim, nužna tehnika simbolizacije i transcendencije neposredno-činjeničkog.
Prihvatanje neposredno-činjeničkog, u težnji za njegovim obogovljenjem kao za obogovljenjem sveta kakav jeste (status quo), njegovim protivstavljanjem istoriji koja je preobražavanje postojećeg, kroz smrt onoga što jeste, ovome duhu dato je njim samim kao prevashodno protiv-istorijskim: svaki stav napuštanja činjenički-datog (stav napuštanja naivnog realizma) znači otvaranje tog činjenički-datog, kao zatvorenog, i prodor istorijskog duha. Međutim, ova vernost činjeničkom u suprotnosti je sa pojavom pojedinačnosti, na koju duh palanke ne.pristaje (i biva tim nepristajanjem) i na koju sama pojedinačnost istovremeno i pristaje i ne pristaje, protivrečna sebi i, kao takva, upravo tim protivrečjem bivajući sam ovaj duh palanke. Ako je duh palanke upućen na smrt kao na svoju funkciju (bez koje ne bi bilo moguće preobražavanje svega pojedinačnog u pravcu jedno-obraznosti), odnosno kao na funkciju poricanja same smrti, simbolizacijom svega smrtno-pojedinačnog (koja je simbolizacija njegove smrti, odnosno- smrt te smrti), pojedinačnost, koja izražava i stvara ovaj duh upućena je, takođe, na smrt kao na svoju funkciju, ali upravo otcepljenjem od jedno-obraznosti. Njena smrt mora biti njena (ono što će samo njoj da pripada da bi ona bila samo ona); ta smrt mora da bude apsolutna (apsolutno-materijalna) smrt koja je jedino kadra da neposredno-dato pojedinačnosti vrati iz njenoga stanja uopštenosti (u-simbolisanosti) njoj samoj, ali kroz jedino moguće nemirenje ove pojedinačnosti sa sopstvenom smrću koju ovako protivrečno treba da hoće, kao svoje uništenje, u težnji za sobom, kao za osvešćenjem o sopstvenoj izvesnosti. Otuda, protivrečje duha palanke i njegove filosofije, kao jednog prevashodno idealističkog duha (nepomirenog sa istorijom) koji govori „materijalističkim” i „realističkim” jezikom, nespojivim sa ovim njegovim otporom istoriji, jer jezikom koji, i nehteno, posvećuje u istoriju ovim posvećivanjem u činjeničnost pojedinačnosti i materijalnost smrti kao neobuhvaćene samim ovim duhom i protivne njegovom naporu transcendiranja i simbolisanja u pravcu idealno-zatvorenog sveta, jeste protivrečje pojedinačnosti koja se od sebe boji isto koliko i sebe želi, i koja je, zbog toga, između idealnočinjeničkog (kao apsolutno-materijalnog) i idealno-simboličkog (kao apsolutno-oslobođenog od svake materijalnosti), ili između konačne smrti kao njenog spasavanja uništenjem i transcendirane smrti kao njenog uništenja spasenjem (preobražavanjem u opštost).
Zato se u ovoj nerazrešenosti duh palanke i javlja radosnim očajanjem od smrti, kroz jedan hteni pesimizam kojim ta željeno-neželjena smrt, koju želi od nje uplašena pojedinačnost, nju ispunjava i kojom ona kao da želi da se ispuni znanjem o svojoj smrti kao o sebi samoj, s radošću rođenja koja se meša s grobljanskom, sumračnom, svetlošću, kao da ovaj svet ne može da se rodi drugačije nego na groblju, i kao da na dan njegovog vraćanja iz apstrakcije usimbolisanog sveta u istinsku empiriju egzistencije mora da pada kiša. Radost ovog rađanja je grobljanska radost izražena jadikovkom i lelekom.
Radomir Konstantinović
