Smrt boga u pozitivističko-empiričkom duhu palanke pripada onom istom krugu smrti, koji bi se mogao naznačiti kao smrt Noći, i u kome se „dešava” i smrt same Smrti. Duh palanke ne priznaje apsolutnu smrt. Za njega nema „čiste” smrti. Smrt je takođe funkcija sveta palanke; ona nije jedna sila koja stoji iznad palanačkog sveta koji se, u bez-odnosnosti sa smrću, predstavlja kao nosilac opšte ideje o „društvenom” redu stvari koji je apsolutan, pa zbog toga je takav i pred samom smrću. Društvo je iznad smrti. Smrt je obuhvaćena društvom, ali na taj način što je svedena na jedan čin. Ona nije ne-svet u svetu, ništavilo u biću, negacija pokreta i vremena. Ona je činjenica među drugim činjenicama i, kao takva, ona se ,,po-društvljuje”. Prividno, ovo po-društvljenje smrti predstavlja izraz jednog prevashodno životnog načela koji trijumfuje svuda, oličen u društvu i njegovoj prvenstvenosti; najčešće, ovo ignorisanje smrti njenim svođenjem na čin koji se dešava u isključivim okvirima palanke, i koji dobija svoje puno značenje samo u tim okvirima (i od njenih pokretačkih sila), brani filosofiju palanke ili pozivajući se (u novije vreme) na slobodu čoveka koja se zasniva pre svega na njegovoj oslobođenosti od ropskog odnosa prema smrti, ili (najčešće) pozivanjem na neumitnost jednog apsolutno determinisanog sveta, na razum kojii shvata tu neumitnost i čini je, na taj način, „razumnom”: smrt je neminovna, a naša svest o njenoj neminovnosti je znak naše zrelosti ili, određenije, naše razumnosti. U oba slučaja, međutim, nedvosmisleno progovara duh palanke. Kao što ovaj duh, upućen idealnoj zatvorenosti, odbija svaki misticizam, pa i teistički, on odbija i smrt kao mogućnost za oslobođenje od nad-ja strogo zatvorenog sveta kome teži. Sloboda, na koju se on poziva govoreći o oslobođenosti od ropskog odnosa prema smrti, ravna je slobodi kojoj on stremi odbijanjem tragedije i njenim svođenjem na čisti sukob, a koja je sloboda od egzistencije, od slobodnog samo-stvaranja subjekta.
Tamo gde nema priznavanja tragedije, nema ni priznavanja smrti. Tragedija je opasnost i opasna egzistencija: smrt je opasnost i, takođe, ta ista opasna egzistencija. Za duh idealno-zatvorenog sveta, smrt je mogućnost otvaranja nove pukotine na tom svetu. Ona ne samo što baca jednu novu svetlost na njega, svetlost koja njegove norme, kao jedino moguće, prikazuje kao prolazne (smrtne) i, tako, relativne, pa dakle i zamenljive, već je ona, smrt, upućivanje u istoriju i istoričnost svega ljudskog. Rušilačka, ona je načelno prevratnička u odnosu na zatečeni red sveta (ma koji red, ma kojega sveta). Ona je svest o zamenljivoprolaznom, o trivijalnom i relativnom. Sve što uspeva da se zatvori, svojom apsolutizacijom, ona „otvara”. Ona je, kao ta funkcija otvaranja, uvek u izvesnom smislu funkcija sveta, pa i istorije. Ona je funkcija istorijskog sveta. Uzeta po sebi, ona je poricanje života; filosofija palanke zbog toga je uvek i sagledava tako; uzeta u stvarnosti, ona je njegova tvoračka negacija: svestan svoje smrtnosti, subjekt je svestan: 1) svoje pojedinačnosti i nezamenljivosti (ono što jedanput može da umre, samo jedanput može da živi; sledstveno tome, to je uvek samo i neponovljivo „jedno”), i 2) svestan je pojedinačnosti (ne-apsolutnosti) konkretno-istorijskog sveta. Ako smrt, po sebi, znači negaciju istorije, kao van-vremena, „večita”, uvek-ista, ona u stvarnosti, koja je istorijska stvarnost, upravo posvećuje u istoriju jer posvećuje u iskustvo propadljivosti stvari, u iskustvo da je načelo smrti bitno načelo promene, pa i pokreta, pra-načelo istorije i samog duha istoričnosti. Koliko uopštava sve pojedinačno (na isti način njoj podređeno, jer na isti način smrtno – pošto je ona nedeljiva, kao i sloboda), smrt i dovodi sve pojedinačno do njegove svesti o samome sebi. Protivrečna u načelu, ona je u istorijskoj praksi jedinstveni način osvajanja istine bića, pa i istine istorije kojim biće jeste i „u” kojoj ono jedino jeste. Neistorijski protiv-istorijski, duh palanke je veran načelu zatvorenosti, dakle nače- I .!” i lu nezamenljivosti, trajanja; utoliko je on neminovno protivan smrti, i utoliko on nju i po-društvljuje u idejama i u praksi, pre svega racionalizujući i „humanizujući” svaki odnos sa njom, u tom smislu što ovom racionalizacijom pretvara smrt u jedan simbol, u znak, u jednu činjenicu ali uglavljenu među sve ostale činjenice, on je „razrešava” od nje same u njoj samoj onako kao što, istom racionalizacijom i podruštvljenjem, razrešava subjekt u njemu samom.
Osnovno pred-znanje, osnovno pred-iskustvo svakoga znanja i svakoga iskustva filosofije palanke jeste ovo rukovodeće znanje o neposredno-tvoračkoj, kauzalnoj vezi subjektivnosti, kao neprestanoga samo-stvaranja u slobodi (kao samoga samo-stvaranja slobode kroz subjektivnost) i smrti, kao ovoga posvećivanja u nezamenljivost pojedinačnog i, samim tim, i istovremeno u njegovu prolaznost, i to na svakoj ravni: od pojedinca do društva. Kao i bog, koji omogućava uvek i poseban odnos sa smrću, ali koji je nemoguć izvan toga odnosa, tako i smrt za nad-ja zatvorenog sveta palanke znači čisti izazov samog sveta. Kao i bog, i smrt je za duh palanke neka vrsta „sveta”, ona je neka svetska i svetski tuđinska smrt, jer palanka u njoj vidi isto što i u svetu: izraz načela sopstvenog iskušavanja, načela otvorenosti koje je načelo promenljivosti. Smrt je, za duh palanke, neprijateljska smrt pre svega zato što je „svet” onaj koji počinje tamo gde palanka prestaje. Ako nije najveći izraz njenoga doživljaja sveta, ova prevashodno „svetska ” smrt svakako je jedan od najvećih takvih izraza. Upućena na nju njenom neminovnošću, ona ne može da je prokune i zauvek iz svoga kruga protera kao nečastivu silu, ali ona je ritualizuje, i tim ritualizovanjem (koje je pretežno na ravni čisto-plemenskog iskustva i stava, kojim se, kroz ritual, smrt čini plemenskom smrću) ona je svodi na jednu svoju činjenicu koja ima značaj čina. Ona je događaj, jedan trenutak u preživljavanju plemena, odnosno ovog sveta koji se, upravo svojom težnjom ka zatvaranju, ponaša kao pleme, i koje upravo pred smrću možda najneporečnije otkriva svoje plemensko poreklo i svoj, ma koliko zakržljali, plemenski duh. Ritualizovana smrt je ovde obred plemena, još jedan njegov čin ali još jedan povod da ono iskaže sebe sebi samom, kao ono što preživljava. Umire pojedinac a ne pleme koje činodejstvuje smrti, njoj koja (kao čin ovog činodejstvovanja i kao činjenica uložena u njega) dolazi i prolazi, dok pleme ostaje; ali, što je još značajnije, duh palanke, kao duh kolektivnog trajanja (ili trajanja opšteg i uopštavanjem) pred činjenicom smrti ponaša se savrseno dosledno sebi: on se i izvan neposrednog objavljivanja i dejstva smrti služi njome, kao jedinstvenom tehnikom svoje samo-svesiti koja je samo-svest preživljavanja ili trajanja. Stvar životnog stila, koja je sveta stvar duha palanke, nemoguća je bez posredstva smrti (onoga što se stilizuje, što se apstrahuje, kao pojedinačno, u pravcu stila). Smrt je u ovom smislu jedinstvena funkcija duha palanke; dogođena, kao prirodna smrt, ona potvrđuje ovu funkciju palanačkog duha, njegove svakodnevne prakse. Ona ne poriče tu praksu, ne znači prekid u njoj, već je i potvrđuje i nastavlja, u tome smislu što ništenjem pojedinca, ona slavi kolektivistički duh palanke, slavi opštost. U duhu palanke, ovakva smrt je „kod kuće”, ona se podrazumeva već u samoj van-subjektivnosti, kao opštem načelu života pod svevlašću duha palanke. Ma kako došla iznenadno, ona nikad nije iznenadna. Ona je „prirodna”, ali ne zato što pripada jedinom opštem, neminovnom, i zato prirodnom redu stvari već zato što pripada redu stvari palanački zatvorene „vaseljene”, redu stvari sveta palanke. Izvan ovog maksimalno moguće zatvorenog sveta, u otvorenom, visezvučnom i višeobličnom svetu, u onome bezbrojnih mogućnosti, u svetu u kome „red stvari” nije tako konačan kao u svetu palanke, ni tako neminovan, i u kome praksa stilizacije (uopŠtavanja) pojedinca nije svakodnevna praksa, smrt nikada ne može da bude ovako „prirodna”. Nije takozvana razumnost ona koja, u prvom redu, činii ovde smrt prirodnom, već je to strogi red u slavu opštosti ili, tačnije, svakodnevna tehnika uopstavanja, subjektovog samo-odricanja, koje čini smrt „prirodnom”.
U tome smislu smrt je jedino „prirodna” u plemenu; što se više udaljavamo od plemenskog života, kao života homogene grupe, sve više se udaljavamo od ovakve „prirodnosti” smrti, ali sve više se približavamo istinskoj smrti koja je smrt pojedinca, neponovljivog i jedinstvenog u samome sebi kao jedinstveni i neponovljivi kosmos, i zbog toga je stvarna, odnosno potpuna smrt – smrt vaseljenska, smrt čitavog jednog sveta. Bez te potpune smrti – nje kao smrti čitavog jednog sveta – nema doživljaja smrti, što znači da bez punog osećanja universuma pojedinca, ličnosti, nema ni osećanja smrti, koje osećanje je uvek osećanje „neprirodnosti” njene, jer je osećanje rođeno u nemirenju pojedinačnog sa svojim nestajanjem, u nemirenju za koje je sposobna samo svest o pojedinačnom.
Zato i ne može da bude čudo što se pojedinčevo samo-traženje razvija uporedo i istovremeno, čak i u istome pokretu bića, sa traženjem smrti, što radoznalost subjekta za ispunjenje svojih mogućnosti, za ostvarivanje svoje stvarnosti koja mu je data samo kao obećanje, a koju on treba da ostvari, ide istovremeno, i ovim istim mahom bića, sa radoznalošću za smrt. Svako izlaženje iz plemena, pa i iz sveta palanke, u pravcu novije (gradske i građanske) kulture i civilizacije, odlikuje se jakim „osećanjem” smrti, naglašenim interesovanjem za smrt. Pojedinačna smrt jeste u funkciji upojednačavanja bića; ako traži sebe, pojedinačno biće to čini puteni traženja svoje smrti, ili svog odnosa sa tom svojom smrću; tek kroz taj o4dn3o s ono se usamljuje, ono se vraća iz opštosti sveta kome je pripadalo sasvim nejasno i sumnjivo subjektivno, svojoj usamljenosti, odnosno svojoj usamljenoj pojedinačnosti.
Bez ovog stupanja u odnos sa smrću ono nikada ne bi moglo da upozna svoju pojedinačnost. Dar za smrt je dar za pojedinačno. Očajanje, kojim se pojedinac u ovom pokušaju oslobođenja od svoje uopštenosti javlja, i kojim (najčešće) oglašava ideje o uzaludnosti života, o odsustvu svake njegove smislenosti, svakog njegovog svrsishodnog smisla, u dubini svojoj jeste jedno lažno očajanje jer je jedino očajanje koje se hoće. Dok očajava, vraćajući se neprestano motivu svog očajavanja, na neki način čak primoravajući sebe (i protivprirodno) na ovo očajavanje, bivajući paradoksalno načelno očajan, subjekt ovde pronalazi prve, veoma sumnjive i za njegov duh skroz nedovoljne veze sa smrću, ali on ih ipak nalazi; te veze su prve njegove veze sa sopstvenom pojedinačnošću, što sve neizbežno mora da bude propraćeno ako ne već jednom nevešto skrivenom radošću – koja je radost oslobađanja – a ono, izvesno, znacima jedne upornosti koja ide sve do same agresije. Njegov izraz je protivrečno očajno-srećan, ili je, ne manje, paradoksalan izraz snažne volje koja se oglašava očajanjem i poricanjem smisla svakog napora i svake volje: snaga i očajanje ovde se mešaju, u ovom očajništvu kao funkciji stvaranja pojedinačnog.
Radomir Konstantinović
Nastaviće se
