Spisi Miloša Crnjanskog o Mikelanđelu u izdanju Nolita (Crnjanski 1981) predstavljaju složen ekfrastički pokušaj na više nivoa: pre svega reč je o Crnjanskom piscu-pesniku koji piše o Mikelanđelovom životu na način koji zaobilazi zvanične biografije renesansnog umetnika; u okviru tog svojevrsnog životopisa Crnjanski pisac-pesnik i Crnjanski-umetnik (jer Crnjanski kaže: „Hteo sam da budem slikar. Jedna moja slika – mrtvačke lobanje – bila je izložena na izložbi škola katoličkih fratara, kod kojih sam se učio“, Crnjanski 1981: 7) tumači slikarsko i vajarsko delo Mikelanđela; i napokon, Crnjanski pisac-pesnik piše o Mikelanđelu pesniku. Nije slučajno da je za knjigu koju je pisao o Mikelanđelu, a koja predstavlja njegovu „monumentalnu maksimu“ (Šmitran 1988: 8), rekao da je to: „Knjiga jednog pesnika, koji stavlja pitanja koja su, dosad, prećutana, ili skrivena, i zaboravljena“ (7). Neizbežno se nameće pretpostavka da pristup Crnjanskog Mikelanđelovoj poeziji odražava u stvari njegov pristup svojim poetskim nastojanjima. Ne kaže Crnjanski slučajno: „Moja pitanja, dakle, nisu posledica mojih studija istorije umetnosti, na raznim univerzitetima Evrope, ni nekih diploma, niti ikakvog položaja, u hijerahiji buonarotista. Ona su posledica otkrića, pesnika, u Mikelanđelu.
Čitalac će možda želeti da pročita knjige naučnika i esejista, o Mikelanđelu – zašto ne bi pročitao i knjigu jednog našeg pesnika, slučajnog prolaznika, toliko puta, kroz grobnicu Mediči“ (9). Uostalom, ako Crnjanski sam kaže da je o Mikelanđelu pisao osam godina, a „posle skoro 50 godina studija“ (7), to je svakako moralo ostaviti traga na njegovo stvaralaštvo.
U ovom radu će se razmotriti stavovi Crnjanskog o poeziji velikog italijanskog renesansnog umetnika i priložiće se izbor koji je Crnjanski načinio iz poezije Mikelanđela (v. Apendiks). Crnjanski, uostalom, kaže: „Osim toga, stavljam pitanja, na osnovu uključenja, u Mikelanđela, njegovih stihova, soneta i madrigala […] kao istorijskih izvora.“
Poezija Mikelanđela Buonarotija (1475–1564) je počela da privlači pažnju mnogo kasnije, zahvaljujući jednom čuvenom eseju Uga Foskola (Foscolo 1953; v. Hallock 1977), a od 60-ih godina XIX veka započeto je njeno proučavanje, no u suštini periferno u povesti italijanske književnosti. Ovo je još čudnije s obzirom na to da je tokom XVI veka slavi Mikelanđela doprinela i njegova književna delatnost i sposobnost da komponuje stihove na narodnom jeziku, mada je tokom života odštampano samo nekoliko njegovih pesama (v. Girardi 1960). Prva zbirka Mikelanđelovih stihova je izašla tek 1623. godine, zahvaljujući interesovanju Mikelanđelovog praunuka koji je, međutim, izvršio neke izmene u izvornim Mikelanđelovim tekstovima, pa su te intervencije izdavača prouzrokovale dosta štete u odnosu na original (Girardi 1974: 95); potpuno i korektno izdanje je priredio Čezare Gvasti 1863. godine, a nešto kasnije, tačnije 1897, nemački filolog Karl Fraj napravio je kritičko izdanje sa varijantama. Danas se, zajedno sa hronologijom Mikelanđelove poetske delatnosti, smatra najpotpunijim izdanje koje je priredio Enco Noe Đirardi (1960).
Opšteprihvaćenom stavu da Mikelanđelo nije nameravao da objavi svoje stihove Crnjanski se suprostavlja ističući da su „sonetari u Italiji, međutim, bili […] uvek, društvena, dvorska, a ne monaška, eremitska, pojava“ (Crnjanski 1981: 166). No, svakako je Mikelanđelo pisao na raznim vrstama materijala, na poleđini pisama koje je primao, pored beležaka, crteža, i studija. Njegove su rime bile skrojene za uzak krug prijatelja. Možda tu leži razlog zbog kog Crnjanski ističe: „Ja ne prevodim Mikelanđela za javnost, već za sebe – samo za sebe“ (162). Samo je jednom, u poodmaklim godinama, Mikelanđelo počeo da sakuplja svoje spise i da ih sređuje da bi objavio svoju ličnu pesmaricu. Mikelanđelo je, sav prožet humanizmom i neoplatonizmom, živeo u periodu u kome je glavni poetski model bio Petrarka – na koga su se svi ugledali. Crnjanski opovrgava stavove koji u Mikelanđelovim stihovima vide imitaciju Petrarke. Mikelanđelo je kao pesnik doista i otišao dalje, i njegova ljubavna poezija nije više bila zasnovana na eteričnom modelu ljubljene o kojoj pišu pre svega Petrarkini podražavaoci (Corsaro 1988; Corsaro 2008). Crnjanski kaže: „Hteo je da bude Dante. On sam to kaže. Celog je života čitao Danteove stihove. Znao ih je napamet […] Mikelanđelov sonet o Danteu. To je u celoj talijanskoj literaturi najlepše, što je rečeno o Danteu. Ah, kad bi mogao biti Dante“ (Crnjanski 1981: 146).
Mora se imati stalno na umu ono što Crnjanski ističe – da je smatrao da će njegova knjiga o Mikelanđelu doneti nešto novo ili barem postaviti nova pitanja. Postavlja se neizbežno pitanje: kakvo je to novo i izvorno tumačenje Mikelanđelovih stihova došlo od Crnjanskog? U italijanskoj istoriografiji je odavno, od Frančeska de Sanktisa (Francesco De Sanctis, 1817–1883) ustaljeno mišljenje o liniji interpretacije velikana italijanske književnosti. O tom tumačenju piše Ivo Frangeš koji je u svojim Talijanskim temama (1967) sledio pristup upravo oca italijanske književne istoriografije Frančeska de Sanktisa i njegovu dihotomnu podelu autora na pesnike (poeti) i umetnike (artisti), odnosno na one, kako kaže Frangeš, koje je „Francesco De Sanctis poštovao kao muževne borce i književnike, i nazvao ih poeti, nalazeći njihova začetnika u velikom Danteu; i drugi, zabrinuti prije svega za savršenstvo forme, koje je De Sanctis nazvao artisti, a koji nenadmašenog začetnika imaju u virtuoznom Petrarki. […] Ako bi autor htio istaknuti makar jednu od pouka koju duguje talijanskoj književnosti, to je svakako sklonost prema poetima, očita i u ovoj knjizi u kojoj je sakupio dio višegodišnjeg pisanja o talijanskim temama. Gledajući na njih, u času kad se puni deset godina od službenog rastanka, autor nije mogao da ih ne otpravi drugačije nego po kronološkom redu, uvjeren da će time najslobodnije doći do izražaja njegova privrženost idealima ljepote, sklada i humanizma koje tako suvereno izražava i toliko obilato razdaje upravo talijanska književnost“ (Frangeš 1967: 8–9). U vezi sa ovom distinkcijom između pesnika i umetnika De Sanktis objašnjava da to nije samo književna, nego jedna daleko dublja razlika: umetnik nije sav zanet sadržajem koji želi da predstavi, sadržaj ne obuzima u potpunosti njegovo srce i razum, ostaje mu snage da sa određene razdaljine gleda sadržaj, upravo kao što slikar radi sa svojim modelom; pesnik je, međutim, sav u svom sadržaju, ima snage da se uhvati u koštac sa onim što oseća i upravo taj snažan sadržaj sprečava pesnika da bude umetnik. To je razlog zbog koga je Dante pre pesnik nego umetnik, a Petrarka pre umetnik nego pesnik: „Ed e differenza non solo letteraria, essendo artista il genere e poeta la specie; ma piu profonda. Il poeta stesso quando scrive e piu poeta che artista o piu artista che poeta. L’artista non e posseduto tutto intero dal contenuto che vuol rappresentare, il contenuto non investe tutta la sua intelligenza, tutto il suo cuore, non gli toglie il possesso di se. Gli rimane la forza di poter guardare a distanza il contenuto, come fa il pittore del suo modello; non e tanto intelligenza o sentimento, quanto calore d’immaginazione in quel momento. Il poeta invece e tutto investito dal suo contenuto, non si calma con l’immaginazione, non ha un mero calore di frasi, di fantasia; ha in se una forza che lo spinge all’azione, a propugnare tra gli altri quel che sente in se: e spesso questo soverchiante contenuto impedisce al poeta di essere artista. Ecco perche dissi Dante piu poeta che artista, Petrarca piu artista che poeta“ (De Sanctis 2010).
Ono što Crnjanski čini presek je takvih fundamentalnih interpretacija, čime on ukršta liniju Dante–Ariosto sa linijom Petrarka– Taso, upravo zahvaljujući sadržajnom aspektu pesama Mikelanđela i Tasa, iako Đirardi tvrdi da misao Mikelanđela ne uslovljava formu, već baš obrnuto, forma uslovljava njegove misli (Girardi 1974: 210). Na osnovu obrađene tematike Crnjanski posmatra Mikelanđela kao preteču Torkvata Tasa (Crnjanski 1981: 168). Crnjanski, međutim, za razliku od De Sanktisove čuvene definicije Petrarku definiše kao „stihotvorca“, dok je „Mikelanđelo Vezuv i lava“ (144), tj. Petrarka je „knjigovođa“ stihova, a „vulkani nemaju učitelja“.
Crnjanski, kome je Mikelanđelo bio uteha u ratu i u starosti, suočava se sa temom smrti u poeziji velikog slikara. Ako su Mikelanđelov život i delanje vezani za „doba tame“ (20), onda je to linija kojoj se priklanja Crnjanski i koja predstavlja poetsku nit Mikelanđela (i Tasa): smrt–tama–senka–melanholija–tuga, a koja je deo četvorougla stalnih tema koje je Mikelanđelo predlagao u svojoj umetnosti: Noć–Dan–Život–Smrt (Cartoni 1983). Mikelanđelo se suočavao sa pojmom vremena koje prolazi, što je za njega praktično značilo strah od smrti (265) i što se u njegovoj poeziji oseća. Nije čudo što Crnjanski veliča poeziju Mikelanđela i upoređuje je sa poezijom Tomaza Kampanele (a Kampanela se nadovezivao na Danteov model pesnika proroka) i Đordana Bruna, tj. veliku poeziju „najnesretnijeg čoveka u renesansi“ (Crnjanski 1981: 131).
Nije ni čudo što kaže za te stihove da su „tamni, a vanredni“ (162) jer Mikelanđelo je za Crnjanskog iskren, a za Petrarku mu se čini da ne pati. U toj iskrenosti on vidi povezanost Mikelanđela i Tasa koji ludi od bola i „kod koga je melanholija toliko iskrena, kao kod Mikelanđela“ (182).
Upravo se ovde skriva jedna delikatna tačka pristupa Crnjanskog Mikelanđelovim stihovima. U okviru svojih stalnih tema Mikelanđelo vidi destruktivno svojstvo noći, koju naziva „senkom smrti“ („ombra del morir“), kao u sonetu br. 102 koji počinje stihom „O notte, o dolce tempo, benche nero“. U tom smislu Crnjanski sumnja u Mikelanđelovu religiju za koju kaže da je bila „užasna patnja, strah i da su svi njegovi stihovi, na kraju, o smrti“ (185), i da je Mikelanđelov jauk nad raspetim čovekom nov momenat u skulpturi Evrope, „kao što je bio i jauk ljudski u poeziji Tasa, kakav se dotle nije bio čuo, ni u Petrarke, ni u Ariosta“ (186), te da „Nema pravog hrišćanina u Mikelanđelu. Nije to religiozan čovek“ (182). Ističe, zatim, da su dvojica pesnika, Mikelanđelo i Taso, bili „pokriveni senkom celog života“ (182) i nastavlja: „Nije potrebno u stvari ništa više reći, o Mikelanđelu. Dovoljno je reći: ombra. Nastavak podzemlja, u kom ni onaj, ko je Ahil, tamo, ne zamišlja ništa lepše od jednog zraka sunca.“ Nameće se, međutim, pitanje kako je moguće da je Crnjanski – upravo u vezi sa Mikelanđelovom verom – protumačio pojam senke u negativnoj konotaciji? Ako je, s jedne strane, tačno da senka predstavlja tamne i opskurne slike čovekove duše, s druge strane se zna da upravo nedostatak senke znači da je duša prodana đavolu – onaj koji ne vidi svoju senku osuđen je na smrt, kao i onaj ko tu senku gazi (Biedarmann 1991: 346; up. Lurker 1990: 142–143). U Jevanđelju po Luki stoji: „I odgovarajući anđeo reče joj: duh sveti doći će na tebe, i sila najvišega osjeniće te; za to i ono što će se roditi biće sveto, i nazvaće se sin Božij“ (1, 35), a u Psalmima: „Čuvaj me kao zjenicu oka: sjenom krila svojih zakloni me“ (17, 8). Tumačenje pojma senke kako u Starom, tako i u Novom zavetu odgovara hrišćanskoj simbolici, pa tako u Jevanđelju po Marku nalazimo senku kao metaforu za zaštitu: „A kad se posije, uzraste i bude veće od svega povrća, i pusti grane velike da mogu u njegovu hladu ptice nebeske življeti“ (4, 32), a u Poslanici Jevrejima dobra koja prinose sveštenici su senka nebeskih stvari: „Jer zakon imajući sjen dobara koja će doći, a ne samo obličje stvari, ne može ni- kada savršiti one koji pristupaju svake godine i prinose one iste žrtve“ (10, 1).
Svojevrsno i lično tumačenje poezije Mikelanđela od strane Crnjanskog postavlja se kao otvoreno pitanje. Da li je reč o tome da se Crnjanski identifikovao sa Mikelanđelom koji je kao Dante, ali i kao Taso (zbog svog oca), upoznao egzil i koji je to iskorenjenje obeležio kao konstantu života i dela, kao pisac bez domovine? Crnjanskog je, kako kaže, „zadivila melanholija Mikelanđelova“, te Mikelanđelo uzdiže ljudsku smrt „do poslednjeg, najvišeg, fakta, u životu, kao tačku, definitivnu, na život, a u njegovoj poeziji, sja, kao neka zgasla zvezda, u daljini“ (Crnjanski 1981: 169). No da li je Crnjanski u tom svom pristupu Mikelanđelovim stihovima prekoračio samo tumačenje poezije italijanskog renesansnog umetnika i preveo je u jedan sasvim lični doživljaj? Ako svi „drugi odlaze da uživaju“ (182), nije li upravo Mikelanđelova dužnost da ostane to što jeste, religiozan do srži? Da li onda tu senku prelazi možda sam Crnjanski, koji svoje lirsko biće stavlja stalno u prvi plan: nema skoro nijedne stranice u Knjizi o Mikelanđelu u kojoj se ne pronalazi: „moja knjiga“, „Ja govorim“, „Ja sam […] stao da postavljam nova pitanja“, „Ja mislim“, „Ja pišem o Mikelanđelu“, „Ja sam nastavio da ispitujem“, „ja sam ih dublje razumeo“, „ja se […] ne slažem“, „Ja smatram“, „Ja sam uživao“, „Ja sam tada proučavao Mikelanđela, pesnika“, itd. Ovo konstantno i opsesivno „Ja“ i „moje“ Crnjanskog kao udarac čekića odzvanja u tumačenju stihova Mikelanđela. Tako se vaja i jedna osobita „knjiga o Crnjanskom“ koji se kroz poeziju Mikelanđela oslobađa zlih duhova svog vremena i svog života.
Ovakva lična interpretacija poezije Mikelanđela iziskuje prepoznavanje stihova Mikelanđela koje je Crnjanski odabrao i koji slede putanju doživljaja te poezije. Ovde će biti navedeni stihovi poštujući redosled izlaganja u Knjizi o Mikelanđelu, a izdanje Mikelanđelovih stihova na koje se oslanjamo je Girardi 1960 (v. Apendiks).
U Knjigu o Mikelanđelu su uvršteni stihovi koji su deo 44 poetska sastava Mikelanđela, od ukupno 302 koja čine korpus Mikelanđelove poezije. Od ta 44 poetska sastava 33 su soneti, pet je madrigala, zatim tu su jedan katren, jedan natpis, jedan fragment, jedan dugi sastav, jedan distih, grupa od tri stiha u jedanaestercu, grupa od sedam stihova u jedanaestercu. Adresati pesama su: plemić Tomazo Kavalijeri (Tommaso de’ Cavalieri, 1509–1587), kome je Mikelanđelo posvetio ukupno 30 poetskih sastava (uglavnom soneta, ali ima i madrigala i katrena), zatim markiza Peskare i sama pesnikinja, Vitorija Kolona (Vittoria Colonna, 1490–1547), slikar, arhitekt i istoričar umetnosti Đorđo Vazari (Giorgio Vasari, 1511–1574), Mikelanđelov prijatelj koji mu je pomagao da sakupi pesme i da ih pripremi za štampu, plemić Luiđi del Ričo (Luigi del Riccio) i biskup Ludoviko Bekadeli (Ludovico Beccadelli, 1501–1572). Takođe je prisutan i jedan Mikelanđelov sonet u slavu Dantea1.
Kada je reč o formi, mora se istaći da je omiljeni Mikelanđelov pesnički oblik bio madrigal, te nije čudo što su, u korpusu od 302 poetska sastava, jedna trećina, tj. 102 sastava, madrigali. Više je razloga za to, između ostalog i taj da je kroz madrigal Mikelanđelo nastojao da izrazi veću autonomiju u odnosu na petrarkistički model, na koji se njegova poezija ipak nadovezuje (Tarsi 2013: 3). Upotreba madrigala dovela je i do toga da se Mikelanđelo svrsta navodno među „antipetrarkiste“. Takođe, prema nekim stavovima Mikelanđelovi soneti ne izazivaju radoznalost tumača kao madrigali, pa ti soneti bivaju definisani kao „dosadni“ (Afribo 2009; v. i Capovilla 1982). I na ovom mestu se nameće pitanje: ako Crnjanski, kao što je gore navedeno, postavlja Mikelanđela pesnika u liniju sa Danteom, a nasuprot Petrarki, kako to da je u svojim ekfrazama o Mikelanđelu naveo uglavnom sonete (kao tipično petrarkistički poetski oblik) italijanskog renesansnog umetnika, a ne madrigale, kojima je Mikelanđelo upravo nastojao da se distancira od petrarkističkog modela?
1 U Knjizi o Mikelanđelu prisutni su i stihovi iz poetskih sastava Lorenca Medičija, Leonarda da Vinčija, Ezre Paunda, Vitorije Kolone, Torkvata Tasa.
Apendiks
§ 1. Crnjanski kaže da ga je na pisanje „ove knjige“ podstakao jedan Mikelanđelov sonet Ludoviku Bekadeliju (9), koji je kao arhibiskup 1555. bio poslat u Dubrovnik. Bekadeli je „znao Mikelanđela i zvao ga, u goste, na našu obalu“. Mikelanđelo, koji je tada već zašao u duboku starost, odbio je to putovanje2. „I taj njegov sonet, kojim se Bekadeliju izvinjavao, što ne dolazi, bio je podstrek za pisanje ove knjige.“
Reč je o sonetu br. 300 koji je kao odgovor poslat Bekadeliju februara 1556 godine:
Per croce e grazia e per diverse pene
son certo, monsignor, trovarci in cielo;
ma prima c’a l’estremo ultimo anelo,
goderci in terra mi parria pur bene.
Se l’aspra via coi monti e co ’l mar tiene
l’un da l’altro lontan, lo spirto e ’l zelo
non cura intoppi o di neve o di gelo,
ne l’alia del pensier lacci o catene.
Ond’io con esso son sempre con voi,
e piango e parlo del mio morto Urbino,
che vivo or forse saria costa meco,
com’ebbi gia in pensier. Sua morte poi
m’affretta e tira per altro cammino,
dove m’aspetta ad albergar con seco.
§ 2. „Mikelanđelo kaže jednom gde se rodio, nije rekao da se u mestu Kapreze rodio. Kaže da je Fiorenca gnezdo gde se rodio. Il nido ove nacqu’io.“ (18)
Deo stiha (6) iz soneta br. 248:
Dal ciel discese, e col mortal suo, poi
che visto ebbe l’inferno giusto e ’l pio
ritorno vivo a contemplare Dio,
per dar di tutto il vero lume a noi.
Lucente stella, che co’ raggi suoi
fe’ chiaro a torto el nido ove nacq’io,
ne sare’ ’l premio tutto ’l mondo rio;
tu sol, che la creasti, esser quel puoi.
Di Dante dico, che mal conosciute
fur l’opre suo da quel popolo ingrato
che solo a’ iusti manca di salute.
Fuss’io pur lui! c’a tal fortuna nato,
per l’aspro esilio suo, co’ la virtute,
dare’ del mondo il piu felice stato.
§ 3. „On sam, Mikelanđelo, kaže, da postoje, dva sveta. Svet Sunca i svet Meseca. A od jednog jedinog trenutka zavisi, kome svetu pripadamo, posle rođenja. Njemu je, kaže, bilo određeno doba tame, već pri rođenju, već u kolevci.
2 Danas su ostala samo tri pisma i pet soneta Ludovika Bekadelija Mikelanđelu, napisani između 1556 i 1558, kao i dva među najčuvenijim Mikelanđelovim sonetima Bekadeliju, br. 288 i 300. Vid. Barocchi, Ristori 1983; Scarpati 1987.
A me consegnaro il tempo bruno, come a simil nel parto e nella cuna.“ (20)
Stihovi (7–8) iz soneta br. 104:
Colui che fece, e non di cosa alcuna,
il tempo, che non era anzi a nessuno,
ne fe’ d’un due e die ’l sol alto all’uno,
all’altro assai piu presso die la luna.
Onde ’l caso, la sorte e la fortuna
in un momento nacquer di ciascuno;
e a me consegnaro il tempo bruno,
come a simil nel parto e nella cuna.
E come quel che contrafa se stesso,
quando e ben notte, piu buio esser suole,
ond’io di far ben mal m’affliggo e lagno.
Pur mi consola assai l’esser concesso
far giorno chiar mia oscura notte al sole
che a voi fu dato al nascer per compagno.
§ 4. „Kaže u jednom svom drugom sonetu: model di poca stima mio parto fu.“ (21)
Stih (9) iz soneta br. 236:
Se ben concetto ha la divina parte
il volto e gli atti d’alcun, po’ di quello
doppio valor con breve e vil modello
da vita a’ sassi, e non e forza d’arte.
Ne altrimenti in piu rustiche carte,
anz’una pronta man prenda ’l pennello,
fra ’ dotti ingegni il piu accorto e bello
pruova e rivede, e suo storie comparte.
Simil di me model di poca istima
mie parto fu, per cosa alta e perfetta
da voi rinascer po’, donna alta e degna.
Se ’l poco accresce, e ’l mie superchio lima
vostra merce, qual penitenzia aspetta
mie fiero ardor, se mi gastiga e ’nsegna?
§ 5. „U jednom sonetu koji počinje rečima o peru, kaže, da bi i kamenje govorilo,
i umelo da nam kaže ponešto, samo kad bismo umeli to da razumemo.“ (29)
Reč je o sonetu br. 84:
Si come nella penna e nell’inchiostro
e l’alto e ’l basso e ’l mediocre stile,
e ne’ marmi l’immagin ricca e vile,
secondo che ’l sa trar l’ingegno nostro;
cosi, signor mie car, nel petto vostro,
quante l’orgoglio e forse ogni atto umile;
ma io sol quel c’a me propio e e simile
ne traggo, come fuor nel viso mostro.
Chi semina sospir, lacrime e doglie,
(l’umor dal ciel terreste, schietto e solo,
a vari semi vario si converte),
pero pianto e dolor ne miete e coglie;
chi mira alta belta con si gran duolo,
ne ritra’ doglie e pene acerbe e certe.
§ 6. „U jednom drugom, da pri njegovom rođenju nešto nije bilo u redu (’Se ben concetto… ’). Tu se kaže da ga je, tek posle, ljubav, preobrazila.“ (29)
Početak početnog stiha iz soneta br. 236:
Se ben concetto ha la divina parte
il volto e gli atti d’alcun, po’ di quello
doppio valor con breve e vil modello
da vita a’ sassi, e non e forza d’arte.
Ne altrimenti in piu rustiche carte,
anz’una pronta man prenda ’l pennello,
fra ’ dotti ingegni il piu accorto e bello
pruova e rivede, e suo storie comparte.
Simil di me model di poca istima
mie parto fu, per cosa alta e perfetta
da voi rinascer po’, donna alta e degna.
Se ’l poco accresce, e ’l mie superchio lima
vostra merce, qual penitenzia aspetta
mie fiero ardor, se mi gastiga e ’nsegna?
§ 7. „A u jednom trećem opet govori nešto nejasno. Reč je o nekom očevom grehu. Taj sonet počinje rečima: ’Možda zato što sam se na drugog sažalio… Forse perche d’altrui pieta mi venga.’“ (29)
Početni stih iz soneta br. 66:
Forse perche d’altrui pieta mi vegna,
perche dell’altrui colpe piu non rida,
nel mie propio valor, senz’altra guida,
caduta e l’alma che fu gia si degna.
Ne so qual militar sott’altra insegna
non che da vincer, da campar piu fida,
sie che ’l tumulto dell’avverse strida
non pera, ove ’l poter tuo non sostegna.
O carne, o sangue, o legno, o doglia strema,
giusto per vo’ si facci el mie peccato,
di ch’i’ pur nacqui, e tal fu ’l padre mio.
Tu sol se’ buon; la tuo pieta suprema
soccorra al mie preditto iniquo stato,
si presso a morte e si lontan da Dio.
§ 8. „U sonetu koji počinje rečima: ’Colui che fece…’ Mikelanđelo kaže, da nam je sudbina, predodređena. On onoga koji rešava vreme kad se rodimo.“ (39)
Početak početnog stiha soneta br. 104:
Colui che fece, e non di cosa alcuna,
il tempo, che non era anzi a nessuno,
ne fe’ d’un due e die ’l sol alto all’uno,
all’altro assai piu presso die la luna.
Onde ’l caso, la sorte e la fortuna
in un momento nacquer di ciascuno;
e a me consegnaro il tempo bruno,
come a simil nel parto e nella cuna.
E come quel che contrafa se stesso,
quando e ben notte, piu buio esser suole,
ond’io di far ben mal m’affliggo e lagno.
Pur mi consola assai l’esser concesso
far giorno chiar mia oscura notte al sole
che a voi fu dato al nascer per compagno.
§ 9. „Čini mi se da je, kad je reč o stihovima, zaista i Mikelanđelo imao, u sebi, sećanje na Lorenca. Na neke Lorencove stihove, kojih se ne sećam, ali znam da govore lepo o žuboru jednog potoka. Profesor mi upada u reč i navodi te stihove: Al dolce mormorar d’un fiumicello…“
(39) Vazari, u vezi sa tim stihovima Mikelanđela, kaže: „In questo disegno e anche lo studio del braccio diritto a parte tale quale e ora nel marmo e sotto e scritto: Davide cholla fromba, e io choll’arco. Michael agnio & c. che pare un principio d’un sonetto. Nel di dietro di questa carta sono altri studj e i seguenti due eleganti versi:
Al dolce mormorar d’un fiumicello,
Ch’aduggia di verd’ombra un chiaro fonte. (Vasari 1793: 49)
§ 10. „Al ciel aspiro. Nije Bah njegovo prvo veliko delo u Rimu.“ (63)
Najverovatnije je reč o stihu (10) iz soneta br. 293:
Carico d’anni e di peccati pieno
e col trist’uso radicato e forte,
vicin mi veggio a l’una e l’altra morte,
e parte ’l cor nutrisco di veleno.
Ne propie forze ho, c’al bisogno sieno
per cangiar vita, amor, costume o sorte,
senza le tuo divine e chiare scorte,
d’ogni fallace corso guida e freno.
Signor mie car, non basta che m’invogli
c’aspiri al ciel sol perche l’alma sia,
non come prima, di nulla, creata.
Anzi che del mortal la privi e spogli,
prego m’ammezzi l’alta e erta via,
e fie piu chiara e certa la tornata.
§ 11. „Meni se čini da se ta lična, drska, lokalna, intencija Mikelanđelova, otkriva jasno, u zapisu, koji je Mikelanđelo zabeležio, kad je svršio Davida, – na jednom kartonu uz crtež desne ruke Davida. Sećam se dobro tog zapisa. U toj belešci, u toj eksploziji oholosti čoveka, Mikelanđelo kaže, da su David sa praćkom, i on, Mikelanđelo, sa lukom, slomili stub mramorni.
Davite colla fromba
e io coll’arco
Michelagniolo
roct’e l’alta colonna.“ (85)
Up. § 9.
§ 12. „A Mikelanđelo kuka, i sam, u jednom pismu, da se od njega traži, stalno, da radi, da stvara, kao da je rob, kao da uvek treba da radi i nevoljno. Kaže: son tanta servitu, con tanto tedio.“ (123)
Početni stih fragmenta od tri jedanaesterca, br. 282:
Con tanta servitu, con tanto tedio
e con falsi concetti e gran periglio
dell’alma, a sculpir qui cose divine.
§ 13. „Or che farebon dunche le mie bracia. Tako piše. Tako homoseksualac nikad ne piše. Nikad pisao ne bi.“ (132)
Stih (14) iz soneta br. 4:
Quanto si gode, lieta e ben contesta
di fior sopra ’ crin d’or d’una, grillanda,
che l’altro inanzi l’uno all’altro manda,
come ch’il primo sia a baciar la testa!
Contenta e tutto il giorno quella vesta
che serra ’l petto e poi par che si spanda,
e quel c’oro filato si domanda
le guanci’ e ’l collo di toccar non resta.
Ma piu lieto quel nastro par che goda,
dorato in punta, con si fatte tempre
che preme e tocca il petto ch’egli allaccia.
E la schietta cintura che s’annoda
mi par dir seco: qui vo’ stringer sempre.
Or che farebbon dunche le mie braccia?
§ 14. Str. 134: „L’alma quasi giunta all’altra riva fa scudo a’ tuo di piu pietosi strali…“ (134)
Stihovi (12–13) iz soneta br. 272:
Tornami al tempo, allor che lenta e sciolta
al cieco ardor m’era la briglia e ’l freno;
rendimi il volto angelico e sereno
onde fu seco ogni virtu sepolta,
e ’ passi spessi e con fatica molta,
che son si lenti a chi e d’anni pieno;
tornami l’acqua e ’l foco in mezzo ’l seno,
se vuo’ di me saziarti un’altra volta.
E s’egli e pur, Amor, che tu sol viva
de’ dolci amari pianti de’ mortali,
d’un vecchio stanco oma’ puo’ goder poco;
che l’alma, quasi giunta a l’altra riva,
fa scudo a’ tuo di piu pietosi strali:
e d’un legn’arso fa vil pruova il foco.
§ 15. „Nije tačno da Mikelanđelo onda hoće da poverujemo, da će se njegove duše opet sresti iz groba. Naprotiv. Govori kao ateist. Kaže: ne veruje, ne veruje, da duša odlazi na nebo, posle smrti. A što je još manje religiozno: ne veruje, da sećanje može oživeti srca. (145)
Morendo or senza al ciel l’alma non sale.
Ni di lor memoria il cor ristora.“
Stih (12) iz soneta br. 99:
Ben mi dove’ con si felice sorte,
mentre che Febo il poggio tutto ardea,
levar da terra, allor quand’io potea,
con le suo penne, e far dolce la morte.
Or m’e sparito; e se ’l fuggir men forte
de’ giorni lieti invan mi promettea,
ragione e ben c’all’alma ingrata e rea
pieta le mani e ’l ciel chiugga le porte.
Le penne mi furn’ale e ’l poggio scale,
Febo lucerna a’ pie; ne m’era allora
men salute il morir che maraviglia.
Morendo or senza, al ciel l’alma non sale,
ne di lor la memoria il cor ristora:
che tardi e doppo il danno, chi consiglia?
§ 16. „Che tardi e doppo il danno, chi consiglia.“ (146)
Stih (14) iz soneta br. 99. V. § 15.
§ 17. „Ah, kad bi mogao biti Dante. Fuss’io pur Lui – kaže uzgred Mikelanđelo.“ (146)
Stih (12) iz soneta br. 248:
Dal ciel discese, e col mortal suo, poi
che visto ebbe l’inferno giusto e ’l pio
ritorno vivo a contemplare Dio,
per dar di tutto il vero lume a noi.
Lucente stella, che co’ raggi suoi
fe’ chiaro a torto el nido ove nacq’io,
ne sare’ ’l premio tutto ’l mondo rio;
tu sol, che la creasti, esser quel puoi.
Di Dante dico, che mal conosciute
fur l’opre suo da quel popolo ingrato
che solo a’ iusti manca di salute.
Fuss’io pur lui! c’a tal fortuna nato,
per l’aspro esilio suo, co’ la virtute,
dare’ del mondo il piu felice stato.
§ 18. „Ja se onda i nehotice sećam onog soneta Mikelanđelovog koji počinje rečima: Nel dolce d’una immensa cortesia… U slasti jednog bezmernog dvorenja… – a to je sonet prekida jednog velikog prijateljstva Mikelanđelovog, sa prijateljem koji se zvao Riči.“ (148)
Početni stih soneta br. 251:
Nel dolce d’una immensa cortesia,
dell’onor, della vita alcuna offesa
s’asconde e cela spesso, e tanto pesa
che fa men cara la salute mia.
Chi gli omer’ altru’ ’mpenna e po’ tra via
a lungo andar la rete occulta ha tesa,
l’ardente carita d’amore accesa
la piu l’ammorza ov’arder piu desia.
Pero, Luigi mio, tenete chiara
la prima grazia, ond’io la vita porto,
che non si turbi per tempesta o vento.
L’isdegno ogni merce vincere impara,
e s’i’ son ben del vero amico accorto,
mille piacer non vaglion un tormento.
§ 19. „Svakako zna onaj sonet Mikelanđela, … Un uomo in una donna anzi uno dio… U tom sonetu se vidi, jasno, šta je Mikelanđelo tražio od te žene – iako taj sonet, možda, nije ni videla. (149) Nikad više.“
Početni stih soneta br. 235:
Un uomo in una donna, anzi uno dio
per la sua bocca parla,
ond’io per ascoltarla
son fatto tal, che ma’ piu saro mio.
I’ credo ben, po’ ch’io
a me da lei fu’ tolto,
fuor di me stesso aver di me pietate;
si sopra ’l van desio
mi sprona il suo bel volto,
ch’i’ veggio morte in ogni altra beltate.
O donna che passate
per acqua e foco l’alme a’ lieti giorni,
deh, fate c’a me stesso piu non torni.
§ 20. „Come puo esser ch’io non sia piu mio?
O Dio, o Dio, o Dio.
Kako je moguće da više nisam svoj?
Kako to biti može? O Bože, o Bože, o Bože.
Dok se ona smeje podrugljivo, kažem, da znam te stihove.“ (150)
Stihovi (1–2) soneta br. 8 (up. § 29):
Come puo esser ch’io non sia piu mio?
O Dio, o Dio, o Dio,
chi m’ha tolto a me stesso,
c’a me fusse piu presso
o piu di me potessi che poss’io?
O Dio, o Dio, o Dio,
come mi passa el core
chi non par che mi tocchi?
Che cosa e questo, Amore,
c’al core entra per gli occhi,
per poco spazio dentro par che cresca?
E s’avvien che trabocchi?
§ 21. „Kaže, da će svet, i kroz hiljadu godina, posle njihove smrti, moći da vidi, koliko je bio ružan, a ona lepa. Quanto voi bella foste e quant’io lasso.“ (152)
Stih (13) iz soneta br. 239:
Com’esser, donna, puo quel c’alcun vede
per lunga sperienza, che piu dura
l’immagin viva in pietra alpestra e dura
che ’l suo fattor, che gli anni in cener riede?
La causa a l’effetto inclina e cede,
onde dall’arte e vinta la natura.
I’ ’l so, che ’l pruovo in la bella scultura,
c’all’opra il tempo e morte non tien fede.
Dunche, posso ambo noi dar lunga vita
in qual sie modo, o di colore o sasso,
di noi sembrando l’uno e l’altro volto;
si che mill’anni dopo la partita,
quante voi bella fusti e quant’io lasso
si veggia, e com’amarvi i’ non fu’ stolto.
§ 22. „Sva bi se nebesa – kaže Mikelanđelo – ozarila i sinula. Na svetu ne bi više bilo ledenih predela. Sinuli bi kao zažarena strela. Non aurie ‘l mondo si gelata parte, che non ardessi com’ acceso strale. Kao što vidi, Mikelanđelo zna da je jedan deo sveta leden.“ (153–154)
Stihovi (3–4) iz soneta br. 77:
Se ’l foco fusse alla bellezza equale
degli occhi vostri, che da que’ si parte,
non avrie ’l mondo si gelata parte
che non ardessi com’acceso strale.
Ma ’l ciel, pietoso d’ogni nostro male,
a noi d’ogni belta, che ’n voi comparte,
la visiva virtu toglie e diparte
per tranquillar la vita aspr’e mortale.
Non e par dunche il foco alla beltate,
che sol di quel s’infiamma e s’innamora
altri del bel del ciel, ch’e da lui inteso.
Cosi n’avvien, signore, in questa etate:
se non vi par per voi ch’i’ arda e mora,
poca capacita m’ha poco acceso.
§ 23. „Sam je sebi bio najveći neprijatelj. Uzalud bi sad bilo i plakati i uzdi-
sati, za vremenom koje je izgubljeno… che non e danno pari al tempo perso.“ (154)
Stih (11) iz dužeg poetskog sastava, br. 51:
Oilme, oilme, ch’i’ son tradito
da’ giorni mie fugaci e dallo specchio
che ’l ver dice a ciascun che fiso ’l guarda!
Cosi n’avvien, chi troppo al fin ritarda,
com’ho fatt’io, che ’l tempo m’e fuggito:
si trova come me ’n un giorno vecchio.
Ne mi posso pentir, ne m’apparecchio,
ne mi consiglio con la morte appresso.
Nemico di me stesso,
inutilmente i pianti e ’ sospir verso,
che non e danno pari al tempo perso.
Oilme, oilme, pur riterando
vo ’l mio passato tempo e non ritruovo
in tutto un giorno che sie stato mio!
Le fallace speranze e ’l van desio,
piangendo, amando, ardendo e sospirando
(c’affetto alcun mortal non m’e piu nuovo)
m’hanno tenuto, ond’il conosco e pruovo,
lontan certo dal vero.
Or con periglio pero;
che ’l breve tempo m’e venuto manco,
ne sarie ancor, se s’allungassi, stanco.
I’ vo lasso, oilme, ne so ben dove;
anzi temo, ch’il veggio, e ’l tempo andato
mel mostra, ne mi val che gli occhi chiuda.
Or che ’l tempo la scorza cangia e muda,
la morte e l’alma insieme ognor fan pruove,
la prima e la seconda, del mie stato.
E s’io non sono errato,
(che Dio ’l voglia ch’io sia),
l’etterna pena mia
nel mal libero inteso oprato vero
veggio, Signor, ne so quel ch’io mi spero.
§ 24. „Evo, na primer, da počnemo sonetom koji počinje rečima: Non ha l’ottimo artista… Nema veliki umetnik… Zašto baš tim? Ja mislim…“ (163)
Početni stih soneta br. 151:
Non ha l’ottimo artista alcun concetto
c’un marmo solo in se non circonscriva
col suo superchio, e solo a quello arriva
la man che ubbidisce all’intelletto.
Il mal ch’io fuggo, e ’l ben ch’io mi prometto,
in te, donna leggiadra, altera e diva,
tal si nasconde; e perch’io piu non viva,
contraria ho l’arte al disiato effetto.
Amor dunque non ha, ne tua beltate
o durezza o fortuna o gran disdegno,
del mio mal colpa, o mio destino o sorte;
se dentro del tuo cor morte e pietate
porti in un tempo, e che ’l mio basso ingegno
non sappia, ardendo, trarne altro che morte.
§ 25. „Ne može utešiti ono što umre… ne može se voleti ono, što, vremenom, menja kožu… Quel che muore porger quiete non puo… ne par s’aspetti amar cio che fa ‘l tepo cangiar pelo…“ (164)
Varijanta stihova (10–12) soneta br. 105:
Non vider gli occhi miei cosa mortale
allor che ne’ bei vostri intera pace
trovai, ma dentro, ov’ogni mal dispiace,
chi d’amor l’alma a se simil m’assale;
e se creata a Dio non fusse equale,
altro che ’l bel di fuor, c’agli occhi piace,
piu non vorria; ma perch’e si fallace,
trascende nella forma universale.
Io dico c’a chi vive quel che muore
quetar non puo disir; ne par s’aspetti
l’eterno al tempo, ove altri cangia il pelo.
Voglia sfrenata el senso e, non amore,
che l’alma uccide; e ’l nostro fa perfetti
gli amici qui, ma piu per morte in cielo.
§ 26. „Možda će lako zamisliti, koliko me je iznenadilo, kad, u Mikelanđelu, nađoh, stih, koji kaže: da je to uvek isto Sunce koje pokreće, smiruje, i popravlja, sve, što se nalazi u svemiru. Se sempre e solo e un quel sol che muove, tempera, e corregge l’universo.“ (164)
Varijanta stihova (1–2) iz soneta br. 273:
Se sempre e solo e un quel che sol muove
il tutto per altezza e per traverso,
non sempre a no’ si mostra per un verso,
ma piu e men quante suo grazia piove.
A me d’un modo e d’altri in ogni altrove:
piu e men chiaro o piu lucente e terso,
secondo l’egritudin, che disperso
ha l’intelletto a le divine pruove.
Nel cor ch’e piu capace piu s’appiglia,
505
se dir si puo, ’l suo volto e ’l suo valore;
e di quel fassi sol guida e lucerna.
. . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .
truova conforme a la suo parte interna.
§ 27. „Dela Kloeta kaže to je, uopšte, u talijanskoj poeziji najlepše. Zna šta Mikelanđelo kaže: La dove t’amai prima. Tamo gde sam te pre voleo.“ (165)
Deo stiha (13) soneta br. 34:
La vita del mie amor non e ’l cor mio,
c’amor di quel ch’i’ t’amo e senza core;
dov’e cosa mortal, piena d’errore,
esser non puo gia ma’, ne pensier rio.
Amor nel dipartir l’alma da Dio
me fe’ san occhio e te luc’ e splendore;
ne puo non rivederlo in quel che more
di te, per nostro mal, mie gran desio.
Come dal foco el caldo, esser diviso
non puo dal bell’etterno ogni mie stima,
ch’exalta, ond’ella vien, chi piu ’l somiglia.
Poi che negli occhi ha’ tutto ’l paradiso,
per ritornar la dov’i’ t’ama’ prima,
ricorro ardendo sott’alle tuo ciglia.
§ 28. „[…] dela Kloeta mi zatim skreće pažnju na onaj sonet Mikelanđelov, koji počinje rečima: Non so s’e… Ne znam da li je to…“ (165)
Početak početnog stiha (1) soneta br. 76:
Non so se s’e la desiata luce
del suo primo fattor, che l’alma sente,
o se dalla memoria della gente
alcun’altra belta nel cor traluce;
o se fama o se sogno alcun produce
agli occhi manifesto, al cor presente,
di se lasciando un non so che cocente
ch’e forse or quel c’a pianger mi conduce.
Quel ch’i’ sento e ch’i’ cerco e chi mi guidi
meco non e; ne so ben veder dove
trovar mel possa, e par c’altri mel mostri.
Questo, signor, m’avvien, po’ ch’i’ vi vidi,
c’un dolce amaro, un si e no mi muove:
certo saranno stati gli occhi vostri.
§ 29. „Muzičari Vatikana komponovali su njegov sonet koji počinje rečima: Deh dimmi Amor… (Ko zna da li je to autentično?)“ (166)
Početak početnog stiha madrigala br. 147:
– Deh dimmi, Amor, se l’alma di costei
fusse pietosa com’ha bell’ il volto,
s’alcun saria si stolto
ch’a se non si togliessi e dessi a lei?
E io, che piu potrei
servirla, amarla, se mi fuss’amica,
che, sendomi nemica,
l’amo piu c’allor far non doverrei?
– Io dico che fra voi, potenti dei,
convien c’ogni riverso si sopporti.
Poi che sarete morti,
di mille ’ngiurie e torti,
amando te com’or di lei tu ardi,
far ne potrai giustamente vendetta.
Ahime, lasso chi pur tropp’aspetta
ch’i’ gionga a’ suoi conforti tanto tardi!
Ancor, se ben riguardi,
un generoso, alter e nobil core
perdon’ e porta a chi l’offend’ amore.
§ 30. „Onaj natpis uz crtež za skulpture, Fame, u grobnici, koji kaže“ (167):
La fama tiene gli epitafi a giacere
non va ne inanzi ne indietro
perche son morti e loro operare fermo.
Fama drži epitafe da se ne miču
ne idu napred niti nazad
jer su mrtvi i njihova dela stala.“
Natpis, br. 13:
La fama tiene gli epitaffi a giacere; non va ne inanzi ne
indietro, perche son morti, e el loro operare e fermo.
§ 31. „Onaj koji ga ne ostavlja na brdu, koji mu pamet uze i razum odnosi? (Il mare e ‘l monte e ‘lfoco, colla spada… in mezzo a questi tutti insieme muio…) Mikelanđelo mi se čini, katkad, nadrealist.“ (167)
Navedeni stihovi (4–5) su iz grupe jedanaesteraca, br. 18, koji su napisani na poleđini pisma slikara i arhitekte Đovanija da Udine (Giovanni da Udine, 1487–1561) Mikelanđelu (BARELLI 1975: 59). Treba obratiti pažnju da Crnjanski bele- ži varijantu muio („umirem“), umesto vivo („živim“):
Mille rimedi invan l’anima tenta:
poi ch’i’ fu’ preso alla prestina strada,
di ritornare endarno s’argomenta.
Il mare e ’l monte e ’l foco colla spada:
in mezzo a questi tutti insieme vivo.
Al monte non mi lascia chi m’ha privo
dell’intelletto e tolto la ragione.
§ 32. „Nell antico desio trono e rientro siccome il peso al centro.“ (168)
Varijanta stihova (2–3) madrigala br. 254:
Donn’, a me vecchio e grave,
ov’io torno e rientro
e come a peso il centro,
che fuor di quel riposo alcun non have,
il ciel porge le chiave.
Amor le volge e gira
e apre a’ iusti il petto di costei;
le voglie inique e prave
mi vieta, e la mi tira,
gia stanco e vil, fra ’ rari e semidei.
Grazie vengon da lei
strane e dolce e d’un certo valore,
che per se vive chiunche per le’ muore.
§ 33. „Kako može biti sadist čovek koji o ženi koja mu donosi nesreću, kaže:
un oggetto leggiadro e pellegrino.“ (168)
Prvi stih dvostiha, br. 16:
D’un oggetto leggiadro e pellegrino,
d’un fonte di pieta nasce ’l mie male.
§ 34. „Za sebe kaže da je, sad, od leda, sad, od plamena. Ora d’un ghiaccio or d’un ardente foco. Prvi put čujem u talijanskoj poeziji, u Mikelanđelu: da je za njega, budućnost, u onom što je prošlo. L’avvenir nel passato. Nisam mogao ni da zamislim da neko može slaviti i to stanje, na kraju života, kad telo više ne igra svoju bivšu ulogu, koju je duh preuzeo. Duša, l’alma – kaže.“ (169)
Početni stih madrigala br. 269:
Or d’un fier ghiaccio, or d’un ardente foco,
or d’anni o guai, or di vergogna armato,
l’avvenir nel passato
specchio con trista e dolorosa speme;
e ’l ben, per durar poco,
sento non men che ’l mal m’affligge e preme.
Alla buona, alla rie fortuna insieme,
di me gia stanche, ognor chieggio perdono:
e veggio ben che della vita sono
ventura e grazia l’ore brieve e corte,
se la miseria medica la morte.
§ 35. „Zbacio je jednu dosadnu i tešku telesinu… Scarco d’un’ importuna e grave salma…“ (169)
Početni stih soneta br. 290:
Scarco d’un’importuna e greve salma,
Signor mie caro, e dal mondo disciolto,
qual fragil legno a te stanco rivolto
da l’orribil procella in dolce calma.
Le spine e ’ chiodi e l’una e l’altra palma
col tuo benigno umil pietoso volto
prometton grazia di pentirsi molto,
e speme di salute a la trist’alma.
Non mirin co’ iustizia i tuo sant’occhi
il mie passato, e ’l gastigato orecchio;
non tenda a quello il tuo braccio severo.
Tuo sangue sol mie colpe lavi e tocchi,
e piu abondi, quant’i’ son piu vecchio,
di pronta aita e di perdono intero.
§ 36. „Profesor, međutim, zastaje i deklamuje, lagano, neki madrigal Mikelanđelov, koji, kaže, naročito, ceni. U tom, Mikelanđelo kaže, da mu je, u njegovoj nesreći, milo samo to, što njegovu nesreću, niko, spolja, ne vidi. Io del mio duol quest’uno effetto ho caro, ch’alcun di fuor non vede ch’ l’alma attrista…“ (169)
Varijanta stihova (8–19) madrigala br. 109:
Non sempre a tutti e si pregiato e caro
quel che ’l senso contenta,
c’un sol non sia che ’l senta,
se ben par dolce, pessimo e amaro.
Il buon gusto e si raro
c’al vulgo errante cede
in vista, allor che dentro di se gode.
Cosi, perdendo, imparo
quel che di fuor non vede
chi l’alma ha trista, e ’ suo sospir non ode.
El mondo e cieco e di suo gradi o lode
piu giova a chi piu scarso esser ne vuole,
come sferza che ’nsegna e parte duole.
§ 37. „Otvara knjigu, stojeći pred jednom velikom, uramljenom, slikom, u poslednjoj sobi, iz koje izlazimo na terasu, pa mi to, što je rekla, čita u stihovima Mikelanđela.
Ora su ‘l destro or sul sinistro piede
variando cerco della mia salute
Fra l’ vizio e la virtute
Il cuor confuso mi travaglia e stanca
Come ch’ l ciel non vede
Che per ogni sentier si perde e manca…“ (171)
Stihovi (1–6) madrigala br. 162:
Ora in sul destro, ora in sul manco piede
variando, cerco della mie salute.
Fra ’l vizio e la virtute
il cor confuso mi travaglia e stanca,
come chi ’l ciel non vede,
che per ogni sentier si perde e manca.
Porgo la carta bianca
a’ vostri sacri inchiostri,
c’amor mi sganni e pieta ’l ver ne scriva:
che l’alma, da se franca,
non pieghi agli error nostri
mie breve resto, e che men cieco viva.
Chieggio a voi, alta e diva
donna, saper se ’n ciel men grado tiene
l’umil peccato che ’l superchio bene.
§ 38. „Čak i u svom, čuvenom, sonetu o smrti, koji počinje rečima: Di morte certo, ma non gia dell’ora…“ (179)
Početni stih soneta br. 295:
Di morte certo, ma non gia dell’ora,
la vita e breve e poco me n’avanza;
diletta al senso, e non pero la stanza
a l’alma, che mi prega pur ch’i’ mora.
Il mondo e cieco e ’l tristo esempro ancora
vince e sommerge ogni prefetta usanza;
spent’e la luce e seco ogni baldanza,
trionfa il falso e ’l ver non surge fora.
Deh, quando fie, Signor, quel che s’aspetta
per chi ti crede? c’ogni troppo indugio
tronca la speme e l’alma fa mortale.
Che val che tanto lume altrui prometta,
s’anzi vien morte, e senza alcun refugio
ferma per sempre in che stato altri assale?
§ 39. „Na primer u sonetu koji crkva hvali, a koji počinje rečima, za Hrista: Daj da te vidim na svakom mestu… Deh, fammiti vedere in ogni loco.“ (179)
Početni stih soneta br. 274:
Deh fammiti vedere in ogni loco!
Se da mortal bellezza arder mi sento,
appresso al tuo mi sara foco ispento,
e io nel tuo saro, com’ero, in foco.
Signor mie caro, i’ te sol chiamo e ’nvoco
contr’a l’inutil mie cieco tormento:
tu sol puo’ rinnovarmi fuora e drento
le voglie e ’l senno e ’l valor lento e poco.
Tu desti al tempo, Amor, quest’alma diva
e ’n questa spoglia ancor fragil e stanca
l’incarcerasti, e con fiero destino.
Che poss’io altro che cosi non viva?
Ogni ben senza te, Signor, mi manca;
il cangiar sorte e sol poter divino.
§ 40. „U svom sonetu: Vorrei voler, Signior… Mikelanđelo ima, još više, blasfemija.“ (179)
Početak početnog stiha soneta br. 87:
Vorrei voler, Signor, quel ch’io non voglio:
tra ’l foco e ’l cor di ghiaccia un vel s’asconde
che ’l foco ammorza, onde non corrisponde
la penna all’opre, e fa bugiardo ’l foglio.
I’ t’amo con la lingua, e poi mi doglio
c’amor non giunge al cor; ne so ben onde
apra l’uscio alla grazia che s’infonde
nel cor, che scacci ogni spietato orgoglio.
Squarcia ’l vel tu, Signor, rompi quel muro
che con la suo durezza ne ritarda
il sol della tuo luce, al mondo spenta!
Manda ’l preditto lume a noi venturo,
alla tuo bella sposa, accio ch’io arda
il cor senz’alcun dubbio, e te sol senta.
§ 41. „Treba dodati tome i onaj sonet, o Golgoti. (Non fur men lieti che turbati e tristi… Nisu bili manje veseli nego što behu zbunjeni i tužni…)“ (181)
Početni stih soneta br. 298:
Non fur men lieti che turbati e tristi
che tu patissi, e non gia lor, la morte,
gli spirti eletti, onde le chiuse porte
del ciel, di terra a l’uom col sangue apristi.
Lieti, poiche, creato, il redemisti
dal primo error di suo misera sorte;
tristi, a sentir c’a la pena aspra e forte,
servo de’ servi in croce divenisti.
Onde e chi fusti, il ciel ne die tal segno
che scuro gli occhi suoi, la terra aperse,
tremorno i monti e torbide fur l’acque.
Tolse i gran Padri al tenebroso regno,
gli angeli brutti in piu doglia sommerse;
gode sol l’uom, c’al battesmo rinacque.
§ 42. „Mikelanđelo u sonetu koji počinje rečima: Nema niže i gore stvari na zemlji… Non e piu bassa o vil cosa terrena…“ (181)
Početni stih soneta br. 289:
Non e piu bassa o vil cosa terrena
che quel che, senza te, mi sento e sono,
onde a l’alto desir chiede perdono
la debile mie propia e stanca lena.
Deh, porgi, Signor mio, quella catena
che seco annoda ogni celeste dono:
la fede, dico, a che mi stringo e sprono;
ne, mie colpa, n’ho grazia intiera e piena.
Tanto mi fie maggior, quante piu raro
il don de’ doni, e maggior fia se, senza,
pace e contento il mondo in se non have.
Po’ che non fusti del tuo sangue avaro,
che sara di tal don la tuo clemenza,
se ’l ciel non s’apre a noi con altra chiave?
§ 43. „U svom čuvenom sonetu, u odgovoru Vazariju, Mikelanđelo naziva smrt: mirnim pristaništem za sve nas, a u sonetu koji počinje rečima: Priče ovog sveta uzeše mi… Le favole del mondo m’hanno tolto… ipak grli, još jednom, život pred smrću.“ (181)
Početni stih soneta br. 288:
Le favole del mondo m’hanno tolto
il tempo dato a contemplare Iddio,
ne sol le grazie suo poste in oblio,
ma con lor, piu che senza, a peccar volto.
Quel c’altri saggio, me fa cieco e stolto
e tardi a riconoscer l’error mio;
manca la speme, e pur cresce il desio
che da te sia dal propio amor disciolto.
Ammezzami la strada c’al ciel sale,
Signor mie caro, e a quel mezzo solo
salir m’e di bisogno la tuo ’ita.
Mettimi in odio quante ’l mondo vale
e quante suo bellezze onoro e colo,
c’anzi morte caparri eterna vita.
§ 44. „Profesor kaže da sam dobro opazio poeziju, ali nisam religioznost, koja je očevidna, duboka, italijanska, u Mikelanđelu. Ako on u svom sonetu, koji počinje rečima: Veggio co’ bei vostri occhi… Vidim vašim lepim očima… uverava ljubljeno biće da ono ima nad njim toliku moć, da može da ga pocrveni i pobledi, da ga načini vremim u zimi, a hladnim na Suncu, to ne mora biti isto ono što hoće da kaže – na primer – Safo, iako liči.“ (181)
Deo početnog stiha soneta br. 89:
Veggio co’ be’ vostr’occhi un dolce lume
che co’ mie ciechi gia veder non posso;
porto co’ vostri piedi un pondo addosso,
che de’ mie zoppi non e gia costume.
Volo con le vostr’ale senza piume;
col vostro ingegno al ciel sempre son mosso;
dal vostro arbitrio son pallido e rosso,
freddo al sol, caldo alle piu fredde brume.
Nel voler vostro e sol la voglia mia,
i miei pensier nel vostro cor si fanno,
nel vostro fiato son le mie parole.
Come luna da se sol par ch’io sia,
che gli occhi nostri in ciel veder non sanno
se non quel tanto che n’accende il sole.
§ 45. „Svi znamo jedan od poslednjih soneta Mikelanđela, – koji je poslao na dar Vazriju. A koji počinje stihom: Giunto e gia ’l corso della mia vita… Dođe već završetak života moga…“ (182)
Početni stih soneta br. 285:
Giunto e gia ’l corso della vita mia,
con tempestoso mar, per fragil barca,
al comun porto, ov’a render si varca
conto e ragion d’ogni opra trista e pia.
Onde l’affettuosa fantasia
che l’arte mi fece idol e monarca
conosco or ben com’era d’error carca
e quel c’a mal suo grado ogn’uom desia.
Gli amorosi pensier, gia vani e lieti,
che fien or, s’a duo morte m’avvicino?
D’una so ’l certo, e l’altra mi minaccia.
Ne pinger ne scolpir fie piu che quieti
l’anima, volta a quell’amor divino
c’aperse, a prender noi, ’n croce le braccia.
§ 46. „Da, da, – ali ne vidi tog Hrista, ni tog trenutka. Kaže, očajno: Daj da te vidim svuda, na svakom mestu. Deh, fammiti vedere in ogni loco.“ (182)
Početni stih soneta br. 274 (v. § 39).
§ 47. „Samo ja, gorim, i u senci ostajem, pri zalasku Sunca. Svi drugi odlaze da
uživaju, a ja… Sol’io ardendo all’ombra mi rimango…“ (182)
Početni stih katrena, br. 2:
Sol io ardendo all’ombra mi rimango,
quand’el sol de’ suo razzi el mondo spoglia:
ogni altro per piacere, e io per doglia,
prostrato in terra, mi lamento e piango.
Persida Lazarević Di Giacomo
Literatura
CRNjANSKI, Miloš. Knjiga o Mikelanđelu. Priredio za štampu Nikola Bertolino. Beograd: Nolit, 1981.
AFRIBO, Andrea. Petrarca e petrarchismo. Capitoli di lingua, stile e metrica, Roma: Carocci, 2009.
BAROCCHI, Paola e Renzo Ristori. Il Carteggio di Michelangelo, V. Firenze: Sansoni, 1983.
BIEDERMANN, Hans. Enciclopedia dei simboli. Milano: Garzanti, 1991.
CAPOVILLA, Guido. „Materiali per la morfologia e la storia del madrigale antico, dal ms. Vaticano Rossi 215 al Novecento.” Metrica, III, 1982, 159–252.
CARTONI, Flavia. „Un aspetto degli scritti letterari di Michelangelo Buonarroti: la notte, il giorno, la vita e la morte come legame tematico di continuita.” Revista de Filologia Romanica, 1, 1983, 263–270.
CORSARO, Antonio. „Michelangelo e i letterati.” Officine del nuovo. Sodalizi fra letterati, artisti ed editori nella cultura italiana tra Riforma e Controriforma. A cura di Herald Hendrix e Paolo Procaccioli. Manziana: Vecchiarelli, 2008, 383–425.
CORSARO, Antonio. „Michelangelo e la lirica spirituale del Cinquecento.” Ludovico Castelvetro: letterati e grammatici nella crisi religiosa del Cinquecento. a cura di Firpo Massimo e Guido Mongini. Firenze: L. Olschki, 2008, 261–284.
CORSARO, Antonio. Il poeta e l’eretico: Francesco Berni e il ‘Dialogo contro i poeti’, Firenze: Le lettere, 1988.
DE SANCTIS, Francesco. „Alessandro Manzoni e la sua scuola.” www.liberliber.it, Edizione elettronica del 15/12/2010, da: Francesco De Sanctis, Opere complete, vol. 7: La letteratura italiana nel secolo XIX, 2, La scuola liberale e la scuola democratica. A cura di Franco Catalano. Bari: Gius. Laterza & figli, 1954.
FOSCOLO, Ugo. „Rime di Michelangelo Buonarroti.” Edizione Nazionale delle Opere di Ugo Foscolo. Firenze: Le Monnier, 1953, 493–508.
FRANGEŠ, Ivo. Talijanske teme. Zagreb: Naprijed, 1967.
FREY, Carl (hsg). Die Dichtungen des Michelagniolo Buonarroti. Berlin: G. Grot’sche Verlagsbuchhandlung, 1897.
GIRARDI, Enzo Noe. Michelangelo. Rime. Bari: Laterza, 1960.
GIRARDI, Enzo Noe. Studi su Michelangelo Scrittore. Firenze: Olschki, 1974.
GUASTI, Cesare (a cura di). Le rime di Michelangelo Buonarroti, pittore, scultore e architetto, cavate dagli autografi e pubblicate da Cesare Guasti accademico della Crusca. Firenze: Le Monnier, 1863.
HALLOCK, Ann H. „Ugo Foscolo and the Criticism of Michelangelo’s ‘Rime’.“ South Atlantic Bulletin, 42/4, 1977, 21–30.
LURKER, Manfred. Dizionario delle immagini e dei simboli biblici, Cinisello Balsamo: Edizioni San Paolo, 1990.
SCARPATI, Claudio. „Intorno alle rime di Ludovico Beccadelli”. Dire la verita al principe, Milano: Vita e Pensiero, 1987, 45–126.
ŠMITRAN, Stevka. Crnjanski i Mikelanđelo. Kruševac: Bagdala, 1988.
TARSI, Maria Chiara. „Per il commento delle rime di Michelangelo: il madrigale ‘Gli sguardi che tu strazi’.” kunsttexte.de 1/2013-1.
Vite de’ piu eccellenti pittori scultori e architetti scritte da M. Giorgio Vasari pittore e architetto aretino […]. Siena: A spese de’ Pazzini Carli e Compagno, 1793.
