Kroz život sa srcem na dlanu
Gledaoci koji očekuju će Strahinja Banović doneti vernu adaptaciju Banović Strahinje – biće razočarani. Iz književnog predloška preuzete su samo pojedine narativne linije (kao što je, na primer, motiv “potrage za voljenom”). Nova vremena zahtevaju novi tip heroja, pa je samim Strahinjina transformacija bila neminovna kako bi priča delovala sveže u novom, savremenom kontekstu
Novi film Stefana Arsenijevića konačno je ovog 13. oktobra stigao na redovni repertoar domaćih bioskopa. Strahinja Banović je tokom proteklih godinu i nešto dana, kada je reč o festivalskom životu, postao jedan od najuspešnijih srpskih filmova u ovom veku. Sve je počelo krajem avgusta 2021. kada je Arsenijevićeva režija trijumfovala na 55. Međunarodnom filmskom festivalu u Karlovim Varima osvojiviši čak tri nagrade u okviru glavnog takmičarskog programa, uključujući onu najvažniju – gran-pri “Kristalni globus” za najbolji film; tumač naslovne uloge u Arsenijevićevom filmu, Ibrahim Koma, tom prilikom je proglašen za najboljeg glumca festivala, dok je direktorka fotografije Jelena Stanković dobila specijalno priznanje žirija (Strahinja Banović je osvojio još dve nagrade u Karlovim Varima – nagradu Ekumenskog žirija i nagradu žirija mreže evropskih prikazivača Europa Cinemas Label). Nakon nacionalne premijere na otvaranju jubilarnog 50. FEST-a, film je sa uspehom tokom prethodnih leta i jeseni prikazivan (i nagrađivan) na brojnim stranim i domaćim festivalima. Sa distribucijom u srpskim bioskopima nije se žurilo, verovatno sa namerom da film svojim festivalskim pohodom dobije na momentumu. Istini za volju, iako se radi o nagrađivanom i u svetskim okvirima primećenom filmu, u ovom trenutku je nezahvalno prognozirati u kojoj će meri domaći gledaoci biti privučeni ovom izbegličkom ljubavnom pričom nadahnutom čuvenom srpskom epskom pesmom Banović Strahinja.
Pesma Banović Strahinja, a posebno njena najcenjenija verzija koju je Vuk Stefanović Karadžić zapisao slušajući izvođenje Starca Milije, spada u sam vrh našeg usmenog stvaralaštva, tako da je, uz Hasanaginicu i Smrt vojvode Prijezde, obavezna lektira svih onih koje zanima srpska književnost. Već se u čuvenom prvom stihu (“Netko bješe Strahinjiću bane”) ističe izuzetnost glavnog junaka, a ta izuzetnost će u daljem toku pesme biti potkrepljena konkretnim primerima, a posebno Stahinjinim odnosom prema svojom verolomnoj ljubi. Kao i njen junak, i sama pesma je izuzetna, a njena kompleksnost i ljudskost već vekovima plene i nadahnjuju. Banović Strahinja je pre četiri decenije adaptiran u istoimeni film sa Frankom Nerom i Draganom Nikolićem u nosećim ulogama, i taj film Vatroslava Mimice, na čijem scenariju je radio i veliki Aleksandar Saša Petrović, u znatnoj meri verno prati priču narodne pesme i zadržava srednjevekovni milje kao vreme odigravanja radnje. Ovaj epski dragulj je i kasnije inspirisao umetnike, a među njima i pesnikinju Milenu Marković koja je u “Malenoj Banjskoj” dala gorak post festum ove priče o čojstvu i junaštvu. U najnovijoj varijanti, Arsenijević i njegovi provereni saradnici Bojan Vuletić i Nikolas Dukraj, radnju premeštaju u današnjicu, a glavni junaci priče postaju i afrički migranti. Hrabar potez? Svakako, ali ne bez pokrića.
Mladi ekonomski migrant iz Afrike uzima ime Strahinja i bira Srbiju kao zemlju u kojoj će se skrasiti. Strahinja vredno radi kako bi ostvario pravo na azil, želi da se uklopi u novu sredinu i postane uspešan fudbaler, ali njegovu suprugu Ababu ne zadovoljava život koji vode, Srbija nije zemlja u kojoj ona želi da se skrasi. Zato ona beži sa Alijem, sirijskim aktivistom i levičarem koga tek što je upoznala, čvrsto rešena da ostvari svoj san (Ababu želi da se dokopa Zapadne Evrope i započne glumačku karijeru u Londonu). Kada sazna za ženino bekstvo, očajni Strahinja kreće za njom balkanskom migrantskom rutom, bez obzira što napuštanje granica Srbije i ilegalni ulazak u Mađarsku može ozbiljno da ugrozi njegov status u zemlji koju je odabrao za svoju novu domovinu.
Stefan Arsenijević je početkom veka važio za jednu od najvećih evropskih rediteljskih nada. Njegov kratki film Atorzija (nastao u slovenačkoj produkciji) osvojio je “Zlatnog medveda” u Berlinu, Nagradu Evropske filmske akademije i bio je nominovan za Oskara. Njegov dugometražni prvenac “Ljubav i drugi zločini” (2008) imao je premijeru na Berlinskom filmskom festivalu i pristojan festivalski život nakon toga, ali je Arsenijević tek sa Strahinjom Banovićem (filmom koji smo čekali punih 13 godina) uspeo da postigne ono što se od njega i očekivalo – da se probije u gornji dom evropskog filma. U drugoj polovini avgusta stigla je vest da je Strahinja Banović uvršten, kao jedino ostvarenje iz našeg regiona, u izbor od trideset filmova koji će se ove godine takmičiti za nagrade Evropske filmske akademije (ovogodišnja, 35. svečana ceremonija dodele EFA nagrada biće održana u decembru u Rejkjaviku). To je zaista lep kompliment, koji samo potvrđuje ono što je već postalo jasno nakon trijumfa u Karlovim Varima – Arsenijević je snimio film čiji je kvalitet prepoznat i odgovarajuće vrednovan.
Doduše, gledaoci koji očekuju će Strahinja Banović doneti vernu adaptaciju Banović Strahinje – biće razočarani. Inverzija junakovog imena i prezimena u naslovu nije slučajna, ona ukazuje na krupne promene u narativu i pristupu. Da, u filmu se čuje glas Branke Pujić koja izgovara neke od najupečatljivijih stihova iz izvorne pesme i glavni junak se zove Strahinja, ali su iz književnog predloška preuzete samo pojedine narativne linije (kao što je, na primer, motiv “potrage za voljenom”). Nova vremena zahtevaju novi tip heroja, pa je samim Strahinjina transformacija bila neminovna kako bi priča delovala sveže u novom, savremenom kontekstu. Narativ filma je naglašeno jednostavan i suštinski kameran, isprva sveden na interakciju Strahinje (glumi ga sjajni Ibrahim Koma, francuski glumac u usponu koji je nedavno tumačio jednu od glavnih uloga u novoj, televizijskoj adaptaciji čuvenog romana Žila Verna Put oko sveta za osamdeset dana) i njegove žene (Nensi Mensa-Ofej), a onda usredređen na potragu za odbeglom.
Ostali likovi su svedeni na minijature i obrise, ukljućujući tu pojavljivanja srpskih glumaca kao što su Nebojša Dugalić, Slaviša Čurović ili Strahinja Blažić. Čak je i lik Alija (glumi ga Maksim Kalil), za razliku od svog “parnjaka” Vlaha Alije iz pesme, ovde skrajnut i nije nešto preterano važan ili zanimljiv – da nije pobegla sa njim, Ababu bi pobegla sa nekim drugim, njeno napuštanje Strahinje bilo je samo pitanje vremena. Umesto srednjevekovnog spektakla punog krvavih obračuna, Arsenijevićevo viđenje Banović Strahinje svedeno je na “čistu emociju”, što istovremeno znači da je srž predloška sačuvana – lik novog, tamnoputog Strahinje je zapravo mnogo verniji uzoru nego što na prvi pogled izgleda. U oba slučaja pred nama je čovek dobrog srca, čovek kome je ljubav važnija od časti i koji je spreman da oprosti u situaciji u kojoj bi neki drugi junak bez razmišljanja “okrvavio svoj mač”.
Arsenijević se pre svega namerio da snimi jedan atmosferičan film, pa mu je najdragoceniji saborac iza kamere Jelena Stanković, direktorka fotografije poznata po svom radu na filmovima Bojana Vuletića Praktični vodič kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem i Rekvijem za gospođu J. Strahinjin put je vizuelno veoma vešto gradiran – on počinje u gradskom okruženju, u sivilu izbegličkog kampa na periferiji Beograda; da bi postepeno, kada naš junak stigne u prirodu i vojvođansku ravnicu, prikazao svu lepotu usamljenih predela kojima luta čovek u potrazi za onom koju voli. Dok je putovanje Strahinje iz epske pesme naglašeno epsko, narativno veoma razgranato i krcato sudbonosnim sučeljavanjima, Arsenijevićev Strahinja u sebi pre svega baštini naglašenu lirsku nit. Reditelj je toga svestan, pa je trajanje od 92 minuta pametno odmereno, svaki dodatni minut bi “razvodnio” priču. Koma je izuzetan u glavnoj ulozi, i u njoj je sada teško zamisliti nekog drugog glumca – što je svakako veliki kompliment, tako da je njegov doprinos, uz već pomenutu režiju i fotografiju, baš kao i montažu Vanje Kovačević, ključan za uspeh filma.
Naravno, Strahinja Banović poseduje i naglašeni društveni i politički kontekst. Jedna od centralnih tema je izbeglička i migrantska kriza koja već toliko dugo traje da smo, čini se, već posve oguglali na nju. Izbeglice i migranti koji su preplavili evropske gradove nisu puke brojke, svaki od njih je univerzum za sebe, sa svojom prošlošću, sadašnjošću i budućnošću, sa svojim ljubavima i nadama. A među njima ima i onih posebnih, onih koji, poput Arsenijevićevog junaka, kroz život idu sa srcem na dlanu ispružene ruke. Strahinja Banović je film o takvim ljudima.
Đorđe Bajić
