Epoha teorije započinje analizom materijalnih uslova i zatim, granica pisanja, mišljenja, stvaranja i ponašanja u polju umetnosti, kulture i društva. Novi pojam “teorije” nije označio postavljanje i izvođenje novih naučnih ili paranaučnih sistema mišljenja i sistema o mišljenju na način tradicije zapadne filozofije i humanističkih nauka, već, pre svega, praksu izvođenja događaja teoretizacije u različitim, najčešće, hibridnim društvenim, kulturalnim i umetničkim situacijama. Teoretizacije se razvijaju izvođenjem platforme intertekstualnosti, tj. platforme o “graničnim uslovima tekstualnosti” i “lebdećim suodnošećim tekstovima” koji nemaju čvrstu kontekstualnu situiranost, identitet i profil u jednom ili jedinstvenom kulturalnom prostoru. Izlazak iz autonomije i strukturalne zatvorenosti modernističkog teksta je na najeksplicitniji način izveden delovanjem grupe autora okupljene oko pariskog časopisa Tel Quel. Tel Quel (1960–1983) je časopis čiji su saradnici počeli i izveli imanentnu kritiku i preobražaj novog romana2 i zatim, radikalnu kritiku formalistički i naučno orijentisanog strukturalizma3 anticipirajući nove potencijalnosti “teoretisanja”. Sa Tel Quel-om teorija je postala izdvojena i specifična materijalna singularna praksa:
Sama teorija je praksa, ne manje nego što su to njeni objekti. Ona nije ništa apstraktnija nego što su to njeni objekti. Ona je konceptualna praksa i zato mora biti prosuđivana u terminima drugih praksi sa kojima je u interakciji.4
Časopis Tel Quel je pokrenuo francuski romanopisac Filip Solers (Philippe Sollers, 1936–) u Parizu 1960. godine, a izlazio je do 1983. godine, kad Solers napušta izdavača Seuil i pokreće novi časopis L’infini kod izdavača Denoa (Denoe). Autori oko časopisa Tel Quel su pokrenuli ediciju knjiga Tel Quel kod izdavača Seuil 1962. godine. Prva knjiga u ediciji je bila zbirka pesama Denija Roša (Denis Roche, 1937–) Recits complets.
Časopis su osnovali pisci Filip Solers, Žan-Edern Alie (Jean-Edern Hallier, 1936–1997) i Žan-Rene Igenen (Jean-Rene Huguenin, 1936–1962) 1960. godine. Naziv časopisa “tel quel” u doslovnom prevodu znači “tako kako” i ukazuje na jedan od epigrafa Fridriha Ničea (Friedrich Wilhelm Nietzsche, 1844–1900): “afirmisati svet takvim kakav je”. U prvom broju je objavljena deklaracija koja je u modernističkom maniru, na tragu francuskog pesnika Pola Valerija (Paul Valery, 1871–1945), postulirala zamisao “književnog kvaliteta”. Ukazivanje na ulogu pesničkog jezika u književnom pismu potencirano je referiranjima na spise pesnika Fransisa Ponža (Francis Ponge, 1899–1988) i reditelja i glumca Antoanena Artoa5 (Antonin Artaud, 1896–1948). Filip Solers i Žan-Edern Alie su stupili u kontakt sa Žoržom Batajem6 (Georges Bataille 1897–1962), Andreom Bretonom (Andre Breton, 1896–1966) i dr. tokom 1960. godine.
Časopis su u raznim periodima uređivali: Solers, Žan-Edern Alie, Žan Tibodo (Jean Thibaudeau, 1935–), Marselin Plejne (Marcelin Pleynet, 1933–), Deni Roše, Mišel Degi (Michel Deguy, 1930–), Žan Rikardu (Jean Ricardou, 1932–), Žan-
Lui Bodri (Jean-Louis Baudry, 1930–), Mark Devad (Marc Devade, 1943–1983), Julija Kristeva (Юлия Кръстева, 1941–) i dr. Saradnici su, između ostalih bili pisac Žorž Bataj, teoretičar književnosti i semiolog Rolan Bart7 (Roland Barthes, 1915–1980), teoretičar Gi Skarpeta (Guy Scarpetta, 1946–), filozof Mišel Fuko (Michel Foucault, 1926–1984), filozof Žak Derida (Jacques Derrida, 1930–2004), filozofkinja i feministkinja Lus Irigaraj (Luce Irigaray, 1932–), kompozitor Pjer Bulez (Pierre Boulez, 1925–), teoretičar književnosti Cvetan Todorov (Tzvetan Todorov /Цветан Тодоров/, 1939–) i dr. Autori okupljeni oko časopisa Tel Quel su bili u saradničkim, kritičko-polemičkim ili konkurentskim odnosima na intelektualnoj pariskoj sceni sa studentima i “sledbenicima” Rolana Barta, Luja Altisera (Louis Althusser, 1918–1990), Žaka Lakana (Jacques Lacan, 1901–1981). Sarađivali su sa časopisima Kritika (Critique), Sveske za analizu (Cahiers pour l’analyse), Nova kritika (La Nouvelle critique), TXT, Kinetika (Cinetique), Slikarstvo, teorijske sveske (Peintures, cahiers theoriques), Poetika (Poetique), Art Press itd.
Autori okupljeni oko časopisa Tel Quel istraživali su praktična spisateljska i teorijska pitanja, tj. probleme o nauci, književnosti, politici i odnosima neverbalnih umetnosti (slikarstvo, muzika) prema lingvističkim jezicima i verbalnim produkcijskim praksama. Julija Kristeva je u jednoj raspravi o semiotici8 naglasila da se njihov rad zasnivao na obuhvatanju različitih označiteljskih praksi koje je evropsko društvo koje se držalo jednoznačnih i linearnih zakona “opisivanja predmeta” dugo prećutkivalo.
Polazišta autora okupljenih oko časopisa Tel Quel bila su u veoma specifičnim kritičkim praksama devetnaestog veka, tj. u materijalističkoj, dijalektičkoj i revolucionarnoj filozofiji Karla Marksa (Karl Marx, 1818–1883), ekscesnoj, autoreferencijalnoj i kriznoj filozofiji Fridriha Ničea i, svakako, u psihoanalizi Sigmunda Frojda (Sigmunda Freuda, 1856–1939). Odnosno, umetničke i teorijske reference su postavljane prema prestupničkim književno-filozofskim praksama francuskih pesnika kao što su Markiz de Sad (Marquis de Sade, 1740–1814), Lotremon (Comte de Lautreamont, 1846–1870), Stefan Malarme (Stephane Mallarme, 1842–1898), Andre Breton, Antoanen Arto, Žorž Bataj ili kao što su američki eksperimentalni pesnici Čarls Olson (Charles Olson, 1910–1970), Džon Ašberi (John Ashbery, 1927–), Robert
Krili (Robert Creely, 1926–2005), odnosno, kompozitor Džon Kejdž (John Cage, 1912–1992), slikar Robert Raušenberg (Robert Rauschenberg, 1925–2008) i dr.
Pod uticajima Marselina Plejnea pokrenuta su teorijska pitanja o avangardi i avangardnim artikulacijama u, tada, savremenoj književnoj i umetničkoj produkciji. Plejne je u tekstu Problemi avangarde ukazao na granice aktuelnih avangardnih praksi pozivajući se na Barta, Lakana i Deridu:
[…] u našem vremenu, nema više transgresije, nema više subverzije, nema više prekida […] već samo parodija subverzije, simulakrum, ponavljanje prekida.9
Ovakvim stavom je ukazano na kretanje od “istorijskih avangardi” kao prestupničkih praksi ka drugostepenim ili teoretizujućim avangardnim strategijama koje će časopis Tel Quel razvijati tokom šezdesetih godina dvadesetog veka. Solers je u svom pro avangardističkom zahvatu, diskusijom o Artou i Danteu (Dante Alighieri, 1265–1321),10 postavio koncept “granice teksta”. Književna praksa i teoretizacije književne prakse su preusmerene ka istraživanju i testiranju granica, tj. Graničnih mogućnosti i potencijalnosti pisanja književnog teksta. Solers romanom Događaj11, na primer, napušta taktike “anti-mimezisa” i “nereferencijalnog” pisanja tipične za novi roman12 i počinje da istražuje materijalne granice pisanja (ecriture) kao kritičke stvaralačke prakse.
Stanje grupe oko Tel Quela karakterisala je imanentna kritika strukturalizma kao sinhronijskog statičnog tumačenja znaka, tj. zatvorenog, hermetičnog i holističkog pristupa verbalnim i neverbalnim tekstovima. Oni su problematizovali, takođe, verbalne hegemonije nad neverbalnim umetničkim i kulturalnim praksama. Za autore Tel Quela “znak” nije konačni dovršeni produkt (pisanja, slikanja, bihevioralnog izvođenja), već trenutak u procesu transformacije značenja u društvenim procesima, sistemima i praksama, proizvodnje značenja:
Razumijevanje subjekta u označavanju kakvo su ostvarili i marksizam i psihoanaliza zahtijeva da se na znak gleda samo kao na jedan trenutak u procesu označavanja. To je trenutak koji proizvodi i fiksira značenje, ali to nije apsolutan, unaprijed određen odnos. Znak, odnos između označitelja i označenog, jeste taj koji je fiksiran u konstrukciji pozicija za subjekt koji izriče. Takvo poimanje naglašava aktivnost označitelja, čije ograničenje u stvaranju određenih označenih zbog toga postaje pitanje pozicionalnosti u društvu i društvenim odnosima.13
To znači da je književna neverbalna umetnička i teorijska praksa pretpostavljena kao kritična materijalna praksa pisanja – upisivanja, naslojavanja tragova – suočena sa društvenim ograničenjima i otporima. Granice teksta nisu u tekstu već u odnosu teksta sa označiteljskim praksama, tj. društvenim otporima pisanju: cenzurom, potiskivanjem, brisanjem, odbacivanjem itd. Deridina dekonstruktivistička rasprava Frojd i scena pisanja14 je objavljena u Tel Quelu br. 26, 1966. godine. Derida u ovom uticajnom spisu ukazuje na suštinske promene u odnosu na status “autora” pisanja:
“Subjekt” pisanja ne postoji, ako pod tim podrazumevamo neku suverenu usamljenost pisca. Subjekt pisanja je sistem odnosa među slojevima: čarobne beležnice, onog psihičkog, društva, sveta. Unutar ove scene nemoguće je pronaći punktualnu jednostavnost klasičnog subjekta.15
Pri tome, subjekt pisanja se dešava na nekakvoj sceni na kojoj se odigrava izvođenje, a to znači događaj upisivanja “traga” preko drugih tragova, beskrajnog broja tragova, koji su već tu pre nego što pisac počinje da piše. Solers, blisko Deridi postavlja tezu:
Zaista, nema subjekta po sebi […] subjekt je posledica jezika. Ovaj jezik zato mora biti doveden do svojih granica da bi saznao šta je ulog, ko je uložen u nas.16
Žak Derida je uveo svoj najteži i najkritičniji zahtev za praksom pisanja koja je zatvorena u svet tekstualnih tragova koji se upisuju, pojavljuju, prekrivaju, brišu, nestaju i potvrđuju svoje postojanje tek svojim odnosom sa drugim tragovima u pojavljivanju i nestajanju:
Treba, dakle, radikalizovati Frojdov pojam traga i izdvojiti ga iz metafizike prisustva koja ga se još drži (naročito u pojmovima svesti, nesvesnog, percepcije, pamćenja, stvarnosti, što će reći i nekih drugih). Trag je brisanje sebe, sopstvenog prisustva, on je konstituisan pretnjom ili teskobom zbog svog neizbežnog nestajanja, zbog nestajanja svog nestajanja. Neizbrisiv trag nije trag, to je puno prisustvo, nepomična i nepokvarljiva supstancija, sin Boga, znak parusije, a ne seme, to jest smrtna klica.17
Time je postavljena zamisao o totalizujućem materijalnom tekstualnom prostoru koji ograničava prisutnost i odsutnost. Prisutnost nikada nije sama-ta direktna iskustvena prisutnost sveta izvan teksta. Sve ono što može biti “tu”, nalazi se tu tek posredstvom teksta i tekstualnog posredovanja, tj. odlaganja (differAnce), sa svim složenim naslojavanjima i nanosima tragova pisma. Drugim rečima, prisutnost je odložena tekstom sve do traga koji će biti prenošen kroz tekstove do svog brisanja, nestajanja ili uskrsnuća.
Trag ili beleg/obeležje je u filozofskom značenju “ono” što se suprotstavlja pojmu slike, vestigium naspram imago, a to znači suprotstavlja se neposrednoj i pokaznoj prisutnosti.18 Trag je beleg ili ostatak onoga što je već odsutno. Struktura znaka i, zatim, jezika – u najopšijem smislu – pokazuje da u jeziku nema pune prisutnosti, da znak uvek zamenjuje ono što je bilo prisutno, da ga odlaže (differAnce)19 u vremenu. Reč je o razlikovanju koje se odigrava u vremenu, istovremeno u različitim pravcima, između mišljenja, govora, pisanja i čitanja. Derida je u tekstu “Diseminacija” (1969) podvrgao tekstualnom radu roman Filipa Solersa Brojevi.20 Tekstualni rad ovde označava prisvajanje teksta, njegovo prožimanje sa interpretacijom, prenumeracijom odeljaka i rečenica, razgradnjom organskog tkanja originala i pretapanja originalnog pisma romana u preplete pisma inetrpretacije koji se pokazuju kao sam tekst načinjen od tekstova među tragovima tekstova:
Ovi Brojevi prenumerišu sami sebe, ono pišu sami sebe, čitaju se sami. Pomoću sebe. Oni se sami upravo premarkiraju, i svaki novi brend čitanja mora da se upiše u njihov program. 21
Znak se, pri tome, definiše kao “ono” ili bilo šta što zastupa “nešto” za nekog drugog. Znak je zamena u praksi posredovanja ili komuniciranja, gde nije reč o prisutnosti stvari, objekta, situacije ili događaja, već o zameni, zastupanju i, time, poništavanju onog centriranog ontološkog “jeste” koje jezikom obećava i, na kraju krajeva, situira prisutnost. Na primer, Žak Derida je filozofski projekt dekonstrukcije obećao kao ograničavanje jezičkog predočavanja prisutnosti:
Jedna od glavnih uloga onoga što se u mojim tekstovima zove “dekonstrukcija” jeste upravo ograničavanje ontologije, a pre svega ovog indikativa prezenta trećeg lica S je P.22
Praksa pisanja je određen proces preobražaja društvenih tragova znanja, mišljenja, osećanja, ponašanja, upisivanja, brisanja itd. u određeni proizvod pisma, tj. tekst. Praksa pisanja je ostvarena ljudskim radom koji koristi određena sredstva za proizvodnju karakteristična za kulturalni ili istorijski trenutak pisanja. Kontinuitet – produžnost – teksta i sveta nije u tome što je tekst o svetu, kao u teorijama mimezisa, već u tome što su tekst i svet u procesu materijalnog preobražaja ljudskim radom usred društvenih kontradikcija i njihovih posledica, a to su konfrontacije. Deridina fraza “izvantekstualno ne postoji” može se tumačiti, sasvim saglasno otvorenim i promenljivm pretpostavkama filozofije dekonstrukcije. Tekst i tekstualno se vide kao hipotetički svet mogućih premeštanja i odnosa unutar kulture koja je strukturirana, tj. izvedena, kao svet tekstova. Polazi se od antiesencijalističkog koncepta da svet nije ono što je tu prisutno izvan teksta, već da je svet ono što je posredovano i u posredovanju ponuđeno kao trenutni tekstualni odnos, tj. odnošenje i potencijalnost “dekonstruisanja” unutar nekog relativnog i promenljivog odnosa tekstova. Pri tome, nije reč o teorijskom ili filozofskom negiranju “realnog” u ime “subjektivnog”, već, naprotiv, reč je o ukazivanju da je odnos “realno” – “subjektivno” uvek predočiv kao odnos tekstualnih ili, u opštijem smislu, tekstualno-medijskih posredovanja. Ne ulazi se u metafizički subjektivizam kojim se negira svet, već se pokazuje da je “svet” dat kao svet posredstvom teksta. Žak Derida je frazu “izvantekstualno ne postoji” tumačio saglasno zamisli da je pismo “to” što prethodi svakom gestu subjekta. To što prethodi ili ono što kasni, nisu fundamentalni iskazi o onom prvom prethodećem/kasnećem, već o svakom kašnjenju koje već postoji u lancu posredovanja, tj. pisanja. Kada se pomisli da se stiglo s onu stranu znakova i teksta, do samog zaista prethodećeg referenta, otkriće se novi tekstovi-tragovi i njihove naslage. Reč je o beskrajnom ulančavanju i tkanju pisma koje prekriva ono što će smatrati svetom:
Vidjet ćemo da bezizglednost ovdje nije slučajna, sretna ili nesretna. Cjelokupna teorija strukturalne uvjetovanosti bezizglednosti formirat će se malo pomalo prilikom čitanja; neograničen proces zamjenjivanja svagda je već dokidao prisustvo, upisivao u njega svijet ponavljanja i podvostručavanja. Bezizgledno prikazivanje prisustva nije slučajno prisustvo; želja za prisustvom rađa se naprotiv iz dubine predstave, predstave predstava itd. Sam je nadomjestak u svakom značenju ove riječi, pretjeran.23
Reč je o zamenama za izvor, za prirodu, za referenta, za ono što jeste pravo, tj. biće. Potencijalno beskrajno ulančavanje “zamena” je problem – kako misliti zamenu na mestu “same stvari”. Deridin odgovor je bio:
Iz primjera ovih nadomjestaka uočavamo jednu nužnost: nužnost beskonačnog lanca koji neizbježno umnožava zamjene, na koji se način stvara značenje onoga od čega se ove razlikuju; iluzija same stvari, neposrednog prisustva, prvotnog zapažanja. Neposrednost je izvedena. Sve počinje iz sredine, i to je ono što je neshvatljivo razumu.24
Autori oko Tel Quela su izveli kritiku strukturalizma kao naučnog metajezika pokazujući da ne postoji objektivan i egzaktan jezik nezavistan od delovanja subjektivnosti: ideološkog, seksualnog, kulturalnog upisa subjekta, odnosno, da se kritika naučnog fetišizma ostvaruje prelazom praga pisma, što znači metaforičkim, alegorijskim i retoričkim diskursima književne subjektivnosti unutar teorijskog pisanja kao društvene prakse. Ova tri aspekta mogu se nazvati polazištima teorije tekstualnog pisanja budući da poststrukturalisti pokazuju da pismo ima posebnu i suštinsku istoriju koja konstituiše gledišta i poimanje realnosti. Kritika teksta kao oblika materijalne proizvodnje značenjske realnosti zasniva se na povezivanju kritičkih modela Marksa, Ničea i Frojda sa semiološkom i kritičkom tekstualnom teorijom. Solers, zato, priziva pojam intertekstualnosti:
Sada pristupimo problemu intertekstualnosti, pojmu od bitnog značaja, koji je Julija Kristeva definisala kao: “pokazatelj načina na koji jedan tekst čita istoriju i u nju ulazi”.25
Pojam intertekstualnosti je omogućio dvostruki zahvat: da se dođe do pokazne hibridnosti u svakom kulturalnom tekstu, te da se suoče, akademski, neuporedive teorije, na primer, rezultati psiholingvističkih jezičkih analiza Noma Čomskog (Noam Chomsky, 1928–) sa semiotičkim tehnikama sovjetske semiotike (Škola iz Tartua). S druge strane, intertekstualnost je omogućila uporednu demonstrativnu analizu književnog i filozofskog govora i pisma. Tekst se demonstrativno pokazivao, po Solersu, posredstvom: pisanja kao režije i gomilanja prikazivanja, zatim, intertekstualnosti i rada sa materijalnim telom pisanja u odnosu tela-teksta i tela-pisca ili tela-čitaoca, te pisanja kao aktiviranja “motiva” – pokretanja skupova reči.26 Tekst je postao i poprište ili poligon materijalne klasne borbe između proizvodnih kontradikcija pisanja ili bilo koje druge umetničke proizvodnje. Na primer, Mark Devad je pisao o ulozi klasne borbe u savremenom poznomodernističkom slikarstvu:
Slikarstvo je nemo. Opasnost je u tome što ono može da ostane slepo za celokupnu klasnu borbu, nacionalnu kao i inetrnacionalnu, prelazeći u superstrukture (umetnost, filozofija), dok njegov cilj, međutim treba da bude ideološka, dakle, politička borba između dve klasne ideologije: idealizma i dijalektičkog materijalizma. Otvoriti oči za opasnost koja preti od buržoaske ideologije, otvoriti oči za saznanja koja treba koristiti, voditi borbu protiv svake nazadnosti – to je pravi cilj prevratničke delatnosti slikarstva.27
Teorija intertekstualnosti28 je postavljena i razvijena kao materijalistička teorija društvenih praksi ili tekstualnih produkcija. Reći da je tekst produktivnost znači utvrditi da tekstualno pisanje pretpostavlja kao svoju taktiku, osujećenje deskriptivne orijentacije prirodnog jezika i uvođenje jednog postupka koji stvara prostor za puni razmah njegovih generativnih sposobnosti. Pojam produktivnosti, tj. proizvodnje, ukazuje na to da tekst jezik čini radom postavljajući ga kao društvenu praksu. Tekst kao proizvod rada stvara procep između svakodnevnog govornog (prirodnog) jezika koji služi komunikaciji i celokupnog opsega označiteljskih praksi koje leže ispod površine utilitarnog jezika opštenja. Svaki tekst, zato, u sebe upija mnoštvo drugih tekstova i predstavlja njihov preobražaj. Događaj “upijanja” i “preobražavanja” teksta među tekstovima naziva se intertekstualnost. Tekstovi, pre svega, Filipa Solersa i Julije Kristeve, koja je počela da objavljuje u Tel Quelu od 1967. godine, postavili su i predočili materijalističku teoriju tekstualnih praksi. Ona je tekstom Ka semiologiji paragrama29 ukazala na analitičko-sintetički obrt od Sosirove (Ferdinand de Saussure, 1857–1913) teorije anagrama u teoriju “paragrama” koja se razvijala od Bahtinovog (Mikhail Bakhtin /Михаил Михайлович Бахти́н/, 1895–1975) koncepta “dijalogizma” ka konceptu “intertekstualnosti”. Solers je istraživanja razvijao od “teorije tekstualnih granica”30 novom praksom pisanja koju je demonstrirao u potpunosti u romanu Brojevi.31
U istoriji Tel Quela bitno je, takođe, suočenje sa, altiserovski32 projektovanom, razlikom politike i ideologije. Politika je predočena kao javna, tj. društvena, interventna delatnost, a ideologija kao dejstvo ili efekat ideoloških aparata na stvaranje ili organizovanje društvene i, zatim, individualne realnosti uhvaćene u zamku strukture, sistema ili, tačnije, prakse. Kristeva je naglasila bitnu razliku između koncepta “sistema” i koncepta “prakse” sledećim rečima:
Terminu “sistem” koji upotrebljavaju sovjetski semiotičari33 mi pretpostavljamo termin “praksa” zato što se on može primeniti i na sistemske semiotičke komplekse, i zato što on ukazuje na uklopljenost semiotičkih kompleksa u društvenu aktivnost, posmatranu kao proces preobražavanja.34
Problematizovane su, zatim, temeljne filozofske razlike “razuma” i “nerazuma”, koje, sledeći Fukoa,35 nisu bile tretirane kao isključujuće binarne opozicije (nebo i zemlja, materija i duh, muško i žensko), već kao dinamični odnosi diskontinuiteta i kontinuiteta – pekida i produžavanja – u pisanju i prikazivanju, tj. materijalnoj proizvodnji teksta. Time se došlo do teorijske platforme koja je ukazivala na odsutnost stabilnih pozicija simbolički situiranih značenja36 i važnosti procesa37: događaja pisanja, događaja čitanja i događaja označiteljske prakse.
Označiteljska praksa je uvedena kao koncept kojim se suočavaju lakanovska viđenja nesvesnog i Marksova ili altiserovska viđenja klasnog u procesima opiranja, potiskivanja, cenzurisanja ili nestajanja značenja u materijalnoj praksi pisanja.
Označiteljska praksa je praksa preobražaja materijalne strukture teksta – produkcije značenja, preobražaja tekstualnog značenja u društvenoj borbi. Po Juliji Kristevoj označiteljskom praksom naziva se preobražaj prirodnih i društvenih otpora, ograničenja i zastoja, čime se nagoveštava dinamička materijalna i društvena intervencija teksta u njegovom tekstualnom ili semiotičkom kontekstu.38 Označiteljskom praksom se istovremeno strukturira i destrukturira okružje teksta. Subjekt je označiteljskom praksom stavljen u proces (sujet en proces),39 što znači da je svaka samoidentifikacija podvrgnuta osporavanju, krizi, otporima, potiskivanju i preobražaju. Odnos teksta, konteksta i subjekta nije statičan poredak (struktura, prema naučno orijentisanom strukturalizmu) ili sistem (prema Školi iz Tartua) nego dinamičan odnos gradnje i razgradnje prakse u materijalnim, tj. označiteljski situiranim društvenim okolnostima.
Ono što isključuje, cenzuriše, potiskuje ili briše značenja o društvenom u tekstu koji se piše, nije nekakav predljudski haos, neodredljiv bezdan prirode kao takve, već je to određena parksa, koja se može nazvati označiteljska praksa, a to je istovremeno i stvarna osnova onoga što Frojd naziva “nesvesnim”.40 Upravo se rad nesvesnog i rad klasne borbe prepoznaje kao ona praksa, tj. označiteljska praksa, kojom se prividno dokida društveno u pismu da bi se tim dokidanjem sama društvenost konstituisala. Jedna od važnih programskih platformi za Tel Quel je izvedena u knjizi Teorija skupova41 (1968) koja je zasnovana na altiserovskoj epistemologiji koja se zalaže za primat teorijskog projekta kojim se inicira i pokreće “revolucija”.
Saradnici časopisa Tel Quel vlastiti rad, krajem šezdesetih godina, tumačili su kao oblik terorističkog delovanja u kulturi, na primer, Solers je u svojim sećanjima na doba Tel Quela govorio: Da, gospodine, mi smo bili teroristi! I teoretičari.42
Ovde je reč o telkelovskom “aktivizmu” koji je vodio od saradnje do polemika i sukoba sa političkim platformama Komunističke partije francuske (PCF) između 1968. i 1974. godine. Njihov aktivizam je imao i konkretne učinke, na primer, akcija zauzimanja kancelarije direktora Ecole Normale Superieure u trenutku kada je seminar Žaka Lakana isključen sa te škole. U kontekstu kritičkog i revolucionarnog političkog delovanja nastala je Grupa za teorijske studije u kojoj su sarađivali Solers, Kristeva, Derida, Žan-Žozef Gou (Jean-Joseph Goux, 1943–), Žan-Lui Bodri, Pjer Bulez, Iber Damiš (Hubert Damish, 1928–), Mark Devad, Žan Rikardu, Žan-Lui Šefer (Jean-Louis Schefer, 1938–) i drugi tokom 1968. godine. Grupa je objavila manifestni tekst Revolucija sada ovde – Sedam tačaka43 u kome su proklamovali da novi teoretičari nisu filozofi, učenjaci ili pisci pošto oni napadaju društvo koje deluje podelama društvenog rada, moći i uloga. Ukazali su, zatim, na očekivanje od teorijske prakse koja nije tu samo da objasni zatečeni svet, već i da bude interventna unutar označiteljskih procesa.
Napravljen je prekid sa Sartrovim (Jean-Paul Sartre, 1905–1980)44 teleološkim projektom upućenim angažovanom intelektualcu. Njihova teorija se nasuprot Sartru identifikovala kao praksa teorije, što je bilo blisko Altiserovom određenju teorijske prakse:
Postoji praksa teorije. Teorija je specifična praksa koja se obavlja na određenom objektu i dovodi do vlastitog proizvoda; jednog saznanja. Posmatrano u samom sebi, svaki teorijski rad pretpostavlja dakle prvobitno datu materiju i sredstva za proizvodnju (“teorijske” koncepte i način njihove upotrebe: metod).45
Solers revolucionarno pismo izvodi unutar književnog tekstualnog eksperimenta radeći sa fragmentacijama naracije i otporima naraciji. Na primer u spisu Das Augenlicht (Tel Quel br. 51, 1972) on izvodi dvostrukost “revolucije” – pismom o revoluciji i pismom kao revolucionarnom praksom:
Danas 4 marta 1972 na trgu policija kaže petnaest hiljada partija pruža isti zbir možda nešto više neprijateljska zgranutost uostalom kuda sve to vodi radnici nisu ni mrdnuli da nešto učine ne možete nastaviti drugovi to je ćorsokak tako ništa ne može krenuti napred a ipak se viju crvene zastave svuda na vetru suncu drhture sve je svežije kuće se otvaraju buržuji na balkonima očne naprave arhivara […].46
Grupna poseta – Solers, Kristeva, Plejne, Bart i Fransoa Val (Francois Val) – Kini47 u aprilu i maju 1974. godine bila je zaokruženje njihovog revolucionarnog orijentisanja i pregrupisavanja od avangardista preko marksista do maoista.48 Solersovi tekstovi O materijalizmu i Lenjin i materijalizam,49 kao i knjiga Kristeve Za revoluciju pesničkog jezika,50 uspostavili su tvrdu dijalektičko kritičku platformu za izvođenje revolucionarnog diskursa. Marksistička filozofija, posebno ekscesnost maoizma i kineske kulturalne revolucije, vodila je autore okupljene oko Tel Quela od postavangardističke teorije lebdećih i graničnih tekstova i tekstualnih diskontinuiteta ka pitanjima o dijalektici društvenih kontradikcija,51 tj. ka suočenju sa tekstualnim mehanizmima predočavanja društvene borbe u pismu i proizvođenja “uzoraka” društvene borbe materijalnim pisanjem. U tom kontekstu je objavljen i tematski broj časopisa Tel Quel posvećen Kini.52 Julija Kristeva, u tom pro-revolucionarnom i maoističkom kontekstu,53 odnoseći se prema psihoanalizi, decentriranju zapadnih kulturalnih hegemonija i feminizmu, izvodi iskorak ka radikalnoj teoretizaciji žene. Ona započinje sa knjigom Kineskinja54 (1974) da bi uspostavila temeljni feministički diskurs knjigom o zazornosti55 i knjigom o melanholiji.56 Takvim preusmeravanjima ona je napustila semiologiju kao opštu nauku ušavši u područje rasprave i tumačenja subjekta drugih kultura i, posebno, subjekta žene u procesima i beskrajnim, tj. disperzivnim, značenjskim prelaženjima jezika.
Rad autora okupljenih oko Tel Quela se kretao ka kritici i autokritici sistema i sistemskog mišljenja u marksizmu tokom 1974. i 1976. godine. Pažnja je bila preusmerena sa društvenih praksi na koncepte i događaje “prestupa”, “ekscesa” i “nasilja”. Uspostavljena je nova, asimetrična u odnosu na marksizam, kritička platforma o pitanjima o “radikalnom zlu”. Problematizacija “radikalnog zla” je ostvarena referencama ka teologiji, seksualnosti, obsesnosti i perverziji, odnosno, ka etici i psihoanalizi. U polje interesovanja su ušla preispitivanja, pre svega, Markiza de Sada57 i Žorža Bataja.58 Posledica tematizovanja “radikalnog zla” je bila rasprava krize racionalnosti59 koja je potaknuta feminističkom kritikom “muških kanona racionalnosti”, zatim, kontrakulturalnim pojavama u ponašanju mladih u šezdesetim i sedamdesetim godinama, te slučajnim ili nasumičnim pojavama brutalnog individualnog i kolektivnog nasilja u razvijenom kapitalizmu tj. društvu izobilja. Postala je bitna analiza individualnih i kolektivnih ekscesa i prestupa, što je teorijska razmatranja vodilo ka učenjima Žaka Lakana. Solers je imao kontakt sa Lakanom još od šezdesetih godina, međutim tek saradnjom sa italijanskim psihoanalitičarem Armandom Verdiljoneom (Armando Verdiglione, 1944–) je započeo stvarni interes za psihoanalizu.
Julija Kristeva je započela da izvodi psihoanalitičku praksu od 1976. godine. Prestup je prekoračenje zakona ili naredbe, drugim rečima, horizonta racionalno kontrolisane stvarnosti. Prestup (transgresija) označava ulazak u kvalitativno drukčije stanje bezpovesnosti, bezgraničnosti, odsutnosti, transcendentnosti, neiskazivosti, metafizičnosti, nedeljivosti ili bezinteresnosti. U psihoanalizi zamisao prestupa je, između ostalog, povezana s potrebom za kaznom. Nagon za kaznom je unutrašnji zahtev koji je ishodište ponašanja nekih subjekata za koje je psihoanalitičko ispitivanje pokazalo da traže bolne ili ponižavajuće situacije i u njima nalaze zadovoljstvo (moralni mazohizam).
Krajnja zajednička osobina takvih ponašanja morala bi otkriti njihovu vezu s nagonom smrti. Frojd je objasnio samokažnjavajuća ponašanja napetošću između posebno zahtevnog Nad-ja i Ja. U lakanovskoj teorijskoj psihoanalizi iznosi se kontroverzna ideja da je jedina prava transgresija sam Zakon koji se krši, jer najveća pustolovina, jedina prava pustolovina, pustolovina, koja prima sve ostale zločinačke pustolovine u malograđansku opreznost, je pustolovina civilizacije, pustolovina samog Zakona. Po Lakanu, najveća transgresija je najveće ludilo, besmislica, traumatični čin, sam Zakon. U lakanovstvu se eksplicitno govori o ludom Zakonu. Zakon nije gola sila koja donosi pomirenje i koja se suprotstavlja prestupima već najveći prestup krije sam Zakon. Filozofiju prestupa unutar umetničkih avangardi uspostavio je Žorž Bataj ukazujući na dva prestupa “diskursa razuma”. Prvi prestup uvodi niže elemente: plač, krik, tišina, omaške, mrlje mastila. Drugi prestup ukazuje na više elemente: provocira simbolički kod iznutra, problematizuje garante i legitimnost smisla. Suočavajući ova dva prestupa provocira se i problematizuje procep – jaz, hijatus, distanca, disonanca – između visokog i niskog: “Vrlo tužno veče. Sanjao sam zvezdano nebo pod mojim stopalima”.60 Za Bataja je transgresija unutrašnje iskustvo u kojem individua, ili, u slučaju ritualizovanih prestupa kakva su kolektivna slavlja, društvo, prelazi granice racionalnog, svakodnevnog utilitarnog ponašanja vođenog profitom, produkcijom i samo-čuvanjem. U prestupu se pokazuje moć zabrane i svaki prestup kao događaj koristi moć zabrane.
Jedan od tematskih brojeva časopisa Tel Quel je bio posvećen Sjedinjenim Američkim Državama.61 Interesovanja za kulturu i umetnost Sjedinjenih Američkih Država se pojavilo dvostruko iz suočenja sa liberalnim pluralizmom SAD i sa bitnim umetničkim revolucijama koje su se odigravale u američkoj umetnosti posle Drugog svetskog rata. U tom broju su objavljeni intervjui i rasprave o slikaru Robertu Madervelu (Robert Motherwell, 1915–1991), koreografu Mersu Kaningamu (Merce Cunningham, 1919–) i eksperimentalnom filmskom umetniku Majklu Snouu (Michael Snow, 1929–), a niz ilustracija se odnosio na dela plesačice i koreografkinje Triše Braun (Trisha Brown, 1936–), Kaningama i reditelja Roberta Vilsona (Robert
Wilson, 1941–). Jedan od bitnih kritičkih tekstova o američkoj umetnosti tog doba je napisao Gi Skarpeta o novom teatru.62 Kristeva je sa putovanja po SAD objavljivala komentare koji su raspravljali o neutvrđenom drugom, o nestabilnim identitetima, o mnogostrukostima i ulozi neverbalnog prema dominatnim diskursima.63 Uporedo sa diskursom o američkoj umetnosti i kulturi, u Tel Quelu pokrenuta je široka polemička rasprava statusa disidentsva u Istočnoj Evropi.64 Sredinom sedamdesetih godina, ova previranja su vodila ka jednoj sasvim novoj, zapravo, neokonzervativnoj platformi za Tel Quel koja će anticipirati atmosferu postmoderne kulture i postmodernih umetničkih produkcija. Za Solersa je to značilo insistiranje na autonomiji spisateljskog u odnosu na teorijski rad ili, čak, na formulisanju zamisli da je teorijska misao nešto što se ukazuje kao efekat prakse pisanja. Takva teorija više nije sistemska ili disciplinarna već je, pre, skup fragmentarnih efekata ili konsekvenci koje se mogu prepoznati sistematizacijom ne-sistemskih događaja pisanja. Solers postaje blizak novim francuskim filozofima (Bernardu Anri-Leviju /Bernard Henri-Levy, 1949–/ i Žan-Mari Benoau /Jean-Marie Benoist, 1942–1990/) i sa njima izvodi kritiku filozofskih hegemonija na prelazu sedamdesetih u osamdesete godine. Time se Solers sve više orijentisao ka “kritici intelektualnog spektakla”, te na pitanja odnosa seksualnosti i teologije.65 Časopis Tel Quel je prestao da se objavljuje 1982. godine, a prvi broj časopisa L’Infini je objavljen početkom 1983. godine.
Miško Šuvaković
1 Ova studija je realizovana u okviru projekta Svetski hronotopi srpske muzike (ev. br. 147045) Katedre za muzikologiju Fakulteta muzičke umetnosti u Beogradu koji je podržan od strane Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.
2 Patrick ffrench, “Critique of the Nouveau Roman” i “The emergence of fictional space”, iz The Time of Theory. A History of Tel Quel (1960–1983), Clarendon Press, Oxford, 1995, str. 55–70.
3 Patrick ffrench, “Intersections in the Avant-Garde”, iz The Time of Theory. A History of Tel Quel (1960–1983), str. 70–104.
4 Žil Delez, Pokretne slike, IK Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, Novi Sad, 1998.
5 Xaviere Gauthier, Pierre Guyotat, Jacques Henric, Julia Kristeva, Georges Kutukdjian, Marcelin Pleynet, Guy Scarpetta, Philippe Sollers, Artaud, Paris, Inedit, 1973. i “Artaud” (temat), Tel Quel br. 20, Paris, 1965.
6 “Bataille and Artaud” (temat), Tel Quel br. 52, Paris, 1962.
7 “Roland Barthes”, (temat), Tel Quel br. 47, Paris, 1972.
8 “Roland Barthes” (temat), Tel Quel br. 47, Paris, 1972.
9 Julija Kristeva, “Ekspanzija semiotike”, Treći program RB-a br. 23, Beograd, 1974, str. 329–330.
10 Marcelin Pleynet, “Les problems de l’avant-garde”, Tel Quel br. 25, Paris, 1966, str. 82.
11 Philippe Sollers, “Litterature et totalite”, iz L’ecriture et l’experience des limites, Seuil, Paris, 1968, str. 67–87.
12 Philippe Sollers, Drame, Seuil, Paris, 1965.
13 Jean Ricardou, Le Nouveau Roman, Seuil, Paris, 1978. i Helmut Scheffel, “U potrazi za subjektom – Destrukcija junaka u novom romanu”, iz Kemper, P. (ed.), Postmoderna ili borba za budućnost, August Cesarec, Zagreb, 1993, str. 68–84.
14 Rosalind Coward, John Ellis, “Kritika znaka”, iz Jezik i materijalizam, Školska knjiga, Zagreb, 1985, str. 154.
15 Žak Derida, “Frojd i scena pisanja”, iz Obrad Savić (ed.), Filozofsko čitanje Frojda, IICSSO Srbije, Beograd, 1988, str. 414–455.
16 Žak Derida, “Frojd i scena pisanja”, str. 450.
17 Philipe Sollers, “Literature and Totality”, iz Writing and the Experience of Limits, Columbia University Press, New York, 1983, str. 68–69.
18 Žak Derida, “Frojd i scena pisanja”, iz Obrad Savić (ed.), Filozofsko čitanje Frojda, IICSSO Srbije, Beograd, 1988, str. 453.
19 Nenad Miščević, “Trag”, iz Bijeli šum – studije iz filozofije jezika, IC Rijeka, Rijeka, 1978, str. 20.
20 Jacques Derrida “Differance”, iz Margins of Philosophy, University of Chicago Press, Chicago, 1982, str. 3–27.
21 Philippe Sollers, Nombres, Seuil, Paris, 1966.
22 Jacques Derrida, “Dissemination”, iz Dissemination, Continuum, London, 2004, str. 320.
23 Žak Derida, “Pismo japanskom prijatelju”, Letopis Matice srpske knj. 435, sv. 2, Novi Sad, 1985, str. 210–215.
24 Jacques Derrida, “Pretjeranost. Pitanje metode”, iz O gramatologiji, Veselin Masleša, Sarajevo, 1976, str. 213.
25 Jacques Derrida, “Lanac nadomjestaka”, iz O gramatologiji, str. 206.
26 Filip Solers, “Semantički stupnjevi jednog savremenog teksta”, Delo br. 12, Beograd, 1969, str. 1331.
27 Filip Solers, “Semantički stupnjevi jednog savremenog teksta”, str. 1333.
28 Marc Devade, “Beleška o ideološko-političkoj situaciji i slikarstvu” (Peinture br. 8–9, Paris, 1974), Ideje br. 6, Beograd, 1979, str. 127.
29 Fransoa Val, “Tekst (II) – Tekst kao produktivnost”, iz C. Todorov, O. Dikro, Enciklopedijski rečnik nauka o jeziku II, Prosveta, Beograd, 1987, str. 322–330.
30 Julia Kristeva, “Towards a Semiology of Paragrams”, iz Patric ffrench, Roland-Francois Lack (eds.), The Tel Quel Reader, Routledge, London, 1998, str. 25–49.
31 Philippe Solers, Logiques, Seuil, Paris, 1968.
32 Philippe Sollers, Nombres, Seuil, Paris, 1968.
33 Louis Althusser, “Ideology and Ideological State Apparatuses”, iz Charless Harrison, Paul Wood (eds.), Art in Theory 1900–2000, An Anthology of Changing Ideas, Blackwell, Oxford UK, Cambridge USA, 2003, str. 953–960.
34 Misli se na semiotičku školu iz Tartua, tj. na autore okupljene oko teoretičara književnosti i kulture, semiologa i komunikologa Jurija Lotmana (Юрий Михайлович Лотман, 1922–1993).
35 Michel Foucault, “Distance, aspect, origine”, Critique, Paris, November 1963, str. 20–22.
36 Michel Foucault, “Language to infinity”, iz James Faubion (ed.), Michel Foucault – Aesthetics, method, and epistemology (volume 2), Penguin, London, 2000.
37 Julia Kristeva, “The Subject in Process”, iz Patric ffrench, Roland-Francois Lack (eds.), The Tel Quel Reader, Routledge, London, 1998, str. 133–178.
38 Julia Kristeva, “The Signifying Process” i “Four Signifying Practices” iz Revolution in Poetic Language, Columbia University Press, New York, 1984, str. 68–71. i 90–106.
39 Julia Kristeva, “The Subject in Process”, iz Patrick ffrench, Roland Francois Lack (eds.), The Tel Quel Reader, Routledge, London, 1998, str. 133–178.
40 “Umetnost, društvo / tekst”, Polja br. 230, Novi Sad, 1978, str. 2.
41 Theorie d’ensemble, Seuil, Paris, 1968. Uvod u knjigu: “Division of the Assembly”, iz Patrick ffrench, Roland-Francois Lack (eds.), The Tel Quel Reader, Routledge, London, 1998, str. 21–24.
42 “Filip Solers” (razgovor vodio Pjer Bonsen), Treći program RB-a br. 86–87, Beograd, 1990, str. 112.
43 “The Revolution Here Now / Seven Points” (Tel Quel br. 34, Paris 1968), videti: http:// www.marxists.org/history/france/tel-quel/no.34.htm.
44 Jean-Paul Sartre, “Angažovana književnost”, iz Vjekoslav Mikecin (ed.), Marksizam i umjetnost II, IC Komunist, Beograd, 1976, str. 325–337.
45 Luj Altise, “Marksistička teorijska praksa”, iz Za Marksa, Nolit, Beograd, 1971, str. 152.
46 Filip Solers, “Das Augenlicht”, Delo br. 12, Beograd 1972, str. 1413.
47 Alex Hughes, “Bodily Encounters with China: On Tour with Tel Quel”, Modern & Contemporary France Volume 14, Issue 1, February 2006, str. 49–62.
48 Patrick ffrench, “Barthes” i “Tel Quel Marxism”, iz The Time of Theory. A History of Tel Quel (1960–1983), Clarendon Press, Oxford, 1995, str. 31 i str. 107–125.
49 Philippe Sollers, “Sur le materialisme” i “Lenine et le materialisme”, Art Press 9, Paris, 1974, str. 4–7 i 8.
50 Julia Kristeva, La Revolution du langage poetique, Editions du Seuil, Paris, 1974.
51 Philip Sollers, “Sur la contradiction”, iz Sur le materialisme : De l’atomisme a la dialectique revolutionnaire, Seuil, Paris, 1974, str. 74, 100.
52 “En Chine” (temat), Tel Quel br. 59, Paris, 1974.
53 Julija Kristeva, Prelaženje znakova, IP Svjetlost, Sarajevo, 1979.
54 Julia Krusteva, About Chinese Women, Boyars, London, 1977.
55 Julia Kristeva, Moći užasa – Ogled o zazornosti, Naprijed, Zagreb, 1989.
56 Julia Kristeva, Soleil Noir : Depression et Melancolie, Gallimard, Paris, 1987.
57 Phillipe Sollers, “Letre de Sade”, Tel Quel br. 61, Paris, 1975.
58 Philippe Sollers, “Note (sur Breton et Bataille)”, Tel Quel br. 42, Paris, 1970. i Philippe Sollers, “L’Acte Bataille” br. 52, Paris, 1972.
59 Marcelin Pleynet, “Crise du rationalisme”, Tel Quel br. 65, Paris, 1976.
60 Reči Žorža Bataja navedene u spisu Denisa Holliera, Against Architecture. The Writings of Georges Bataille, The MIT Press, Cambridge MA, 1995, str. 134.
61 “USA” (temat), Tel Quel br. 71–73, Paris, 1977.
62 Guy Scarpetta, “Američko telo: Zapisi o novom eksperimentalnom teatru”, TkH br. 2, Beograd, 2001, str. 108–122.
63 Julia Kristeva, “D’Ithaca a New York”, iz Polylogue, Paris, Seuil, 1976, str. 495, 508, 513.
64 “Sur la dissidence” (temat), Tel Quel br. 76, Paris, 1978. Videti i: Patrick ffrench, “The Politics of Dissidence”, iz The Time of Theory. A History of Tel Quel (1960–1983), Clarendon Press, Oxford, 1995, str. 226–236.
65 Philippe Sollers, Paradis, Seuil, Paris, 1981. i Philippe Sollers, Theorie des exceptions, Gallimard, Paris, 1986.
Literatura:
Rosalind Coward, John Ellis, Jezik i materijalizam, Školska knjiga, Zagreb, 1985.
Jacques Derrida, Dissemination, Continuum, London, 2004.
Marc Devade, Passages, programme theorique et graphique, Galerie Templon, Paris, 1974.
“En Chine” (temat), Tel Quel br. 59, Paris, 1974.
Patrick ffrench, The Time of Theory. A History of Tel Quel (1960–1983), Clarendon Press, Oxford, 1995.
Patrick ffrench, Roland-Francois Lack (eds.), The Tel Quel Reader, Routledge, London, 1998.
Xaviere Gauthier, Pierre Guyotat, Jacques Henric, Julia Kristeva, Georges Kutukdjian,
Marcelin Pleynet, Ross Mitchell Guberman (ed.), Julia Kristeva Interviews, Columbia University Press, New York,1996.
Julija Kristeva, “Sećanja”, Književna reč br. 237, Beograd, 1984, str. 1, 24–26.
Danielle Marx-Scouras, The Cultural Politics of Tel Quel, The Pennsylvania State University Press, University Park Penn, 1996.
Toril Moi, The Kristeva Reader , Columbia University Press, New York, 1986.
Marcelin Pleynet, Painting and System, The University of Chicago Press, Chicago, London, 1984.
Marcelin Pleynet, Ogledi o savremenoj umetnosti, Muzej savremene umetnosti, Beograd, 1985.
N. Rževskaja, “Neoformalističke tendencije u savremenoj francuskoj kritici (Grupa Tel Quel)”, iz Marksizam – Strukturalizam / istorija, struktura, Delo, Beograd, 1974, str. 596-629.
Jean-Pierre Salgas, “Interview with Philippe Forest: Tel Quel – History of An
Avant-garde Review”, Art Press no. 201, Paris, April 1995, str. 57–62.
Guy Scarpetta, Philippe Sollers, Artaud, Inedit, Paris, 1973.
Philippe Sollers, Writing and the Experience of Limits, Columbia University Press, New York, 1983.
Tel Quel br. 1, Paris, 1960.
Tel Quel br. 29, Paris, 1967.
