Izdavač: Geopoetika
Godina izdanja: 2015
INTERVJU: TIHOMIR BRAJOVIĆ, TEORETIČAR KNJIŽEVNOSTI
Šta je erotsko u Andrićevom delu
Žena je u pripovedačkom svetu našeg nobelovca i opsesija i kob, i ideal i žrtva, ali po pravilu ima erotski povlašćeno i uzdignuto mesto
Autorka: Marina Vulićević
Obično se smatra da u Andrićevoj prozi nema srećne veze između muških i ženskih likova, da su žene u svetu muškog principa mučenice, a da je naš nobelovac u najboljem slučaju antropološki pesimista. Međutim, studija prof. dr Tihomira Brajovića „Groznica i podvig, Ogledi o erotskoj imaginaciji u delu Ive Andrića” (izdanje beogradske „Geopoetike”) fenomen erotskog u Andrićevom stvaralaštvu posmatra iz holističke perspektive, celovitim viđenjem ljudskog bića, koje objedinjuje naizgled suprotne principe duha i tela, sveca i strasnika. Brajović analizira sliku pripovednog sveta Andrićevih pripovedaka, novela i romana, dovodeći ih u vezu sa istorijom i modernošću evropske filozofije i kulture.
Koliko je za vas kao tumača bilo važno oslanjanje na ono batajevsko viđenje celovitosti ljudske prirode, koja oscilira od greha do svetosti, od čulne groznice do duhovnog podviga?
Za tumača svakako mora da bude značajno kad uoči postojanje „batajevske” perspektive spajanja oprečnosti kod gotovo svih važnih junaka, od Mustafe Madžara, Alije Đerzeleza i Omer-paše Latasa do Ćorkana, Ćamila i Karađoza, od Anike i Mare milosnice do Lotike i Rajke Radaković, jer ona zapravo dovodi u pitanje ustaljeno uverenje da je Andrić tek pesimista i slikar čovekove tamne strane, i nadsvođuje ga drugačijim i širim, u neku ruku antropološki holističkim shvatanjem. I mada su Andrić i Bataj bili praktično generacijski ispisnici, ja ne pišem o direktnim uticajima i ugledanjima, nego o tipološkim sličnostima i generalnim srodnostima u poimanju ljudske prirode.
Na koji način erotska imaginacija oblikuje muške psihološke likove ovih proza i kakav je njihov odnos prema ženi?
Kazano savremenim rečnikom, od „Puta Alije Đerzeleza” pa do „Jelene, žene koje nema” Andrićev opus je jasno maskulinistički profilisan. Ali Andrićeva pretežno muška spisateljska vizura je u isti mah i atipična, budući da je modernistički senzibilna za različita iskustva i doživljaje čovekovog intimnog i socijalnog, erotskog i društvenog bića. Na različite načine, koji skoro uvek podrazumevaju značajan, ako ne i presudan udeo erotske energije i imaginacije, bila ona okrepljujuća ili uništavalačka, opus ovog pisca svedoči o neminovnom rastakanju starih, tradicijskih i patrijarhalnih poredaka i nastajanju jednog novog, uskomešanog sveta čiji smo naslednici i mi sami. Žena je u tom svetu i opsesija i kob, i ideal i žrtva, ali po pravilu ima erotski povlašćeno i uzdignuto mesto. Interesantno je, recimo, zapaziti da u bezmalo svim značajnijim ostvarenjima ovog pisca postoji skrivena ili otvorena tematizacija „starinski” kurtoazne, viteške predstave o ženi, koja inače predstavlja magistralu evropske književnosti od srednjeg veka pa praktično do naših dana.
Kako u skladu sa tim vidite erotski utopizam kod Andrića?
Taj utopizam je i sam kurtoaznog tipa, on je neka vrsta autorski ličnog i prikriveno polemičkog odgovora na nerazrešive protivrečnosti modernog sveta. Sanjajući o svojoj Divnoj Dami, čak i onda kad je ona kurtizana, Andrićevi junaci brane se od egzistencijalnog zla. Stvarnost je, naravno, neumoljiva, ona uvek nađe načina da prodre u zamišljeno i izmaštano i dovede ga u pitanje, i otuda je erotska imaginacija u isti mah utočište i mučilište Andrićevih junaka.
U kojoj meri ste težili tome da analizirate i modernost Andrićeve misli, da je dovedete u vezu sa psihoanalizom, zatim i filozofijom od Platona do Kjerkegora i Ničea, ali i sa mitom, pa i jungovskim arhetipom, naročito kroz pojedine ženske likove?
U onoj meri koju je zahtevalo čitanje i razumevanje Andrićevog dela. A ono je, da podsetim, i nastajalo uporedo s rastom i trijumfom psihoanalize, pa se onda neizbežno, reklo bi se, u njemu prepoznaju tragovi i uticaji dubinsko-psiholoških shvatanja o kompleksnosti duševnog života i njegovih manifestacija. Što se tiče starijih filozofskih učenja i kulturnih shvatanja, ona su takođe značajno uticala na Andrića, iako su često primetna tek diskretno, u naznakama i sublimacijama. Andrićevu Jelenu, tako, možete da razumete kao jungovski shvaćeno oličenje Anime, ali jednako tako i kao moderno oličenje one povlašćene svetlo(no)sne figure koja potiče iz helenskog mita i književnosti, recimo, s tim što teško možete da je svedete na jedno ili drugo. Jedna od tajni Andrićeve umetnosti leži u ovoj suptilnosti pretapanja različitoga i preobražavanja poznatoga u ono što je jednovremeno blisko i neuhvatljivo.
Kakav je Andrićev odnos prema pornografskom?
Nepomirljiv, rekao bih. On je bio iznad svega delikatan i smotren pisac koji je verovao da za eksplicitnost, bilo da je reč o nasilju ili telesnoj ljubavi, u umetnosti mora postojati više nego jak razlog. Otuda kod njega takoreći i nema eksplicitnih erotskih scena. Ali zato ima dosta onoga što je na neki način opsceno za oveštalo, stereotipno i hipokritsko shvatanje ljudske egzistencije, na primer onoga što simbolično i u nagoveštajima pokazuje neizbežno buđenje i delovanje zveri u čoveku, čak i tamo gde je reč o tzv. romantičnoj ljubavi i erotskoj čežnji.
Omasovljeni izvitopereni nagoni kasabe, kao zatvorene sredine, poprište su ne samo društvenih ograničenja već i mitskih sukoba erosa i tanatosa. Kako tumačite Andrićev odnos prema filozofiji palanke?
Kao kod Isidore Sekulić, Momčila Nastasijevića ili, najposle, Radomira Konstantinovića, palanka ili kasaba, odnosno malovaroški fizički i pre svega mentalni prostor i kod Ive Andrića predstavlja ono malo-veliko okruženje u kojem se odigrava neprestano potpirivana i obnavljana drama čovekovog postojanja. Palanka – kasaba je svet u malom, to je mali usijani i sapeti svet u kojem, kako je precizno primećeno u „Ljubavi u kasabi”, „zajažena životna radost javlja se kao kao silovita strast i ispad, pojedinačni ili skupni”. Uz malo slobode, moglo bi da se kaže da u ovu rečenicu može zapravo da stane sve ono što je bitno za Andrićevu umetnost i uzavreli, protivrečni balkanski svet koji ona tako sugestivno slika, a koji u sebi, naravno, na osoben način nosi i ono što je takođe univerzalno i ne samo balkansko.
http://www.politika.rs/sr/clanak/348000/Sta-je-erotsko-u-Andricevom-delu
Intrigantna i slojevita erotika Ive Andrića
Beogradska Geopoetika je u svojoj biblioteci “Teorija” objavila interesantan naslov iz Pera Tihomira Brajovića “Groznica i podvig: Ogledi o erotskoj imaginaciji Ive Andrića”. Posle kratkog, nenaslovljenog uvoda, slede poglavlja: “Rajske modrice: grešnici i sveci”, “Mračna igračka: goropadni i ukroćeni eros” i “Kurtoazna utopija: podvig bez groznice”.
Dr Žaneta Đukić Perišić piše: “Pažljivo osmišljena i napisana, knjiga Tihomira Brajovića, uslovno govoreći, i polemički aspekt, izveden iz unutrašnje logike razvoja Andrićevog opusa. Poklanjajući dosta prostora i interpretativne pažnje “spoljnim”, a to znači istorijskim, političkim, kulturnim determinantama erotskog života Andrićevih junaka kao svojevrsnim “parametrima” sveprisutne socijalne i civilizacijske represije, Brajović, s druge strane, prati i nastajanje piščeve lične umetničke vizije do onoga što imenuje sintagmom “kurtoazne utopije” kao eskapističke mogućnosti izbavljenja, a što spisateljski sazreva od rane poezije i Ex Ponta pa sve do poznih novela i pripovetke “Jelena, žena koje nema”. Zahvaljujući svemu kazanom, nije teško zaključiti da rukopis Tihomira Brajovića Groznica i podvig: ogledi o erotskoj imaginaciji u književnom delu Ive Andrića budućem čitaocu nudi u mnogo čemu novo, problemski i interpretativno profilisano razumevanje jednog od najznačajnijih individualnih opusa u srpskoj književnosti dvadesetog veka.
Prof. dr Mihajlo Pantić u svojoj recenziji ovog nezaobilaznog štiva za proučavaoce ali i ljubitelje dela Ive Andrića napominje:
“Svoje istraživačko interesovanje za Andrića Tihomir Brajović započeo je monotematskom studijom Zaborav i ponavljanje: Ambivalentno lice moderniteta u romanu Na Drini ćuprija (2009). Potom je usledila knjiga Fikcija i moć: Ogledi o subverzivnoj imaginaciji Ive Andrića (2011), usredsređena na nekoliko simbolički indikativnih piščevih proznih radova (“Priča o vezirovom slonu”, Prokleta avlija, Omerpaša Latas), sa posebnim opisom vidova umetničkog odgovaranja na izazove političke i ideološke demonstracije moći i njenih diskurzivnih mehanizama kojima se bavio Mišel Fuko, kao i načinima narativnog oblikovanja posebne autorske dispozicije, označene sintagmom “liberalni ironizam” (R. Rorti).
Kao što je umesno sugerisano naznačenim podnaslovom (Ogledi o erotskoj imaginaciji), studija Groznica i podvig komplementarna je knjizi Fikcija i moć, s tim što je za predmet interpretacije ovoga puta uzet celokupan književni opus Ive Andrića, od ranih pesničkih, pripovednih i esejističkih tekstova, preko novela u periodu između dva svetska rata i romana iz potonje središnje, najplodnije, poratne faze, zaključno sa nedovršenim i posthumno objavljenim delima (Znakovi pored puta, Omerpaša Latas, Kuća na osami).
Naspram “liberarnog ironičara” kao skrivene figure subverzivno nepomirljivog autorskog viđenja sveta iz Fikcije i moći, u Groznici i podvigu, pritom, kao alternativa stoji figura “kurtoaznog utopiste” (“Jelena, žena koje nema” i druga pozna narativna i lirska ostvarenja). Narečena figura oličava beletristički sublimisan i eskapistički ultimativan odgovor na istorijske, političke, ideološke, kulturne kontroverze široko shvaćenog sveta modernosti, u Andrićevim delima neretko prikazanog u povesno distantnom “kostimiranom” vidu.
Da bi u završnom poglavlju (“Kurtoazna utopija: Podvig bez groznice”) stiglo do ovakvog razrešenja, esejističko i u isti mah pojmovno konzistentno izlaganje Tihomira Brajovića moralo je – nakon kratkog uvoda, kojim se u žižu tumačenja stavlja do sada uglavnom uzgredno tretirana oblast ispoljavanja i prirode erotskog fenomena – prethodno da pređe put od paradigmatskih primera u liku Goje i Bajrona (“Dvostruki ponor: čulnost i uobrazilja”), potom analize individualno doživljajnog raspona (poglavlje “Rajske modrice: grešnici i sveci”), sve do razumevanja osobene fuzije ličnih i kolektivnih izraza “zajažene životne radosti” u okviru kasabalijsko-palanačkog modela sveta i njemu primerenih/pripadajućih egzistencijalnih mogućnosti karakterističnih za sliku sveta zadatu razuđenim Andrićevim literarnim opusom (poglavlje “Mračna igračka: goropadni i ukroćeni eros”). Središnja autorova teza zasnovana je u datom slučaju na pomno obrazloženom shvatanju da civilizacijska i povesna represija uslovljava izrazitu i siptomatičnu prevlast dvojako artikulisane, “grozničave” i “podvižničke” erotske fantazije u Andrićevim delima.
Oslanjajući se na reprezentativna kritička razumevanja, kao i na relevantna teorijska stanovišta koja se, na različite načine, bave odabranim problemskim poljem (H. Markuze, D. De Ružmon, Ž. Bataj, N. Luman, J. Kristeva, M. Fuko), Tihomir Brajović je i ovoga puta napisao celovitu i zaokruženu problemsku studiju o Ivi Andriću, mogu bez premišljanja reći – prvu te vrste u opsežnoj, sada već bezobalnoj literaturi o našem kanonskom piscu. Time je, ujedno, produbio i proširio svoj prilog novim čitanjima Andrića, prilog svakojako obavezujući za buduće tumače.”
Tihomir Brajović, osvedočeni tumač Andrićevog dela u novim hermeneutičkim ključevima, studijom Groznica i podvig: Ogledi o erotskoj imaginaciji u književnom delu Ive Andrića poduhvata se analize i interpretacije do sada najmanje izučavane sastavnice ostvarenja našeg kanonskog pisca – erotskog fenomena, po mnogo čemu ključnog, neretko i bazičnog, za oblikovanje predočene, fikcionalizovane, upravo „andrićevske” slike sveta.
Valja podsetiti da je Groznica i podvig treći u nizu akribičnih, otkrivalačkih radova Tihomira Brajovića posvećenih opusu Ive Andrića, uvek sa jasno određenim, metodološki precizno profilisanim predloškom tematski i / ili problemski određenog tumačenja.
Prof. dr Mihajlo Pantić
Najvećim delom… autor daje problemski intoniranu panoramu Andrićevog književnog opusa iz vizure interpretativnog razumevanja erotske imaginacije kao onog modusa egzistencijalnog doživljavanja fenomena ljubavi koji, po ovde iznetom shvatanju, preovladava u njegovim žanrovski raznolikim delima. U prvom planu teorijski veoma utemeljenih tumačenja Tihomira Brajovića nalaze se, naravno, novele, pripovetke i svi romani Ive Andrića kao svojevrsno fikcionalno „jezgro” njegovog opusa. Ali velika pažnja u tom rukopisu poklonjena je i Andrićevoj lirici, esejima i meditativnoj prozi.
Relativizujući i dovodeći u pitanje verovanje u nespojivost raspusnički „grozničavog” i isposnički „podvižničkog” poimanja i doživljavanja erotizma, Brajović, naime, pokušava i uspeva da prepozna momente i zone njihovog međusobnog uticaja, koje dobrim delom i tvore onaj osobeni i uvek intrigantan kvalitet vizije ljudske egzistencije u književnim delima Ive Andrića.
Dr Žaneta Perišić
