Na portalu gdje se objavljuje ovaj tekst postoji posebna sekcija naslovljena kao „Hronike otpora“. Možda sam propustio neki kutak te sekcije ali čini mi se da još uvijek nije objavljen bilo kakav tekst, prilog, pomen Mađarskoj revoluciji – ustanku 1956. godine, najspektakularnijem pokretu otpora čitavog jednog pedesetljeća u Evropi, u burnom hladnoratovskom svijetu druge polovine XX vijeka.
Ja razumijem da ljude nije briga što Mađarska nema more, ali da vas ne zanima Mađarska revolucija a pišete hronike otpora, to je neshvatljivo.
S obzirom na to da svjedočim autoritarnom, diktatorskom načinu uređivanja ovog portala od strane glavnog urednika – administratora, ovaj moj tekst, ukoliko bude objavljen, posvećujem ja, malen, provincijalac, smrtnik, ali ipak posvećujem neznanim vođama demonstracija u Mađarskoj, mahom studentima, radnicima i piscima koji su potekli iz kružoka Petefi, tako nazvanim po slavnom revolucionarnom pjesniku, a koji su se sastajali neposredno pred samo izbijanje ustanka – revolucije.
Na tim kružocima, studenti, pisci i radnici su uoči revolucije kritički govorili o režimu Partije mađarskih trudbenika (Komunistička partija) i zanosom revolucionara zapalili inicijalnu kapislu pobune u jesen 1956.
Do dana današnjeg najveća misterija ostaje sama organizacija ustanka.
Ko?
Ni danas, pedesetsedam godina nakon ustanka ne postoje imena i prezimena onih koji su organizovali stotine hiljada demonstranata. Naime, tvrdi se da je ustanak bio spontan ali se sa druge strane opravdano sumnja da je gotovo nemoguće organizovati takve proteste sa tolikim brojem učesnika i istovremeno u čitavoj zemlji. Zato je tema imenovanja neposrednih organizatora i vođa revolucije plodno tlo za brojne intrige i teorije zavjere.
Naravno da se znaju imena stotina hiljada Mađara koji su bili učesnici ustanka ali ko je bio na čelu, ko je direktno organizovao i upravljao protestima i pobunom u Budimpešti i drugim gradovima, ostalo je nepoznato.
Možda će manje informisan čitalac pomisliti da je autor ovoga teksta totalno poludio i zaboravio na Imrea Nađa, dugogodišnjeg komunističkog prvaka, člana vlade, revolucionarnog Predsjednika vlade koji je na tu poziciju imenovan tokom same revolucije, ali dilema zapravo ne postoji. Imre Nađ jeste najeksponiranija figura revolucije, jeste metafora te pobune i jeste tragičan lik čitavog događaja, ali takođe, pouzdano se zna, i gotovo su svi izvori složni u tome, da on nije direktno, ni na koji način, vodio, upravljao i organizovao masu.
Revolucija – ustanak je počeo 23. oktobra popodne kada se ogromna masa ljudi “spontano” okupila ispred zgrade parlamenta Mađarske. Demonstranti su iznijeli zahtjeve u kojima su tražili više slobode, izmoreni sovjetskim tutorstvom i satelitskim komunističkim režimom. Konkretni zahtjevi su bili:
Povlačenje sovjetskih vojnih jedinica iz Mađarske;
Izbor novog rukovodstva partije;
Izbor nove vlade sa Imreom Nađom na čelo;
Preispitivanje odnosa sa SSSR –om i SFRJ – om;
Preispitivanje planske privrede;
Bezuslovna sloboda štampe, govora, radija….
I drugi…
Radi moguće paralele sa našim iskustvima i jasnije slike o stanju u Mađarskoj uoči revolucije bitno je napomenuti da je od kraja Drugog svjetskog rata do pobune u zemlji vladala strahovlada tajne policije, skraćeno poznate kao AVH kojom su rukovodili otac i sin Farkaš, i da je život Mađarske kontrolisan od strane stotina hiljada brutalnih agenata tajne policije koji su bili u službi očuvanja režima Maćaša Rakošija, koji je samoga sebe opisao kao „najboljeg mađarskog učenika druga Staljina“.
O metodama rada istočnoevropskih, komunističkih tajnih policija našem čitaocu nije potrebno govoriti detaljnije. Naime, još uvijek smo svjedoci povremenog djelovanja sličnih službi. To su nekadašnja „braća po materi“: NKVD, Ozna, Securitatea, Štazi, Sigurimi i ostali.
Elem, ogromna masa naroda se 23. oktobra 1956. godine skupila na ulicama Budimpešte i drugih mađarskih gradova. Sovjeti su pratili situaciju i locirali tenkovske jedinice na ulazu u Budimpeštu. Mađarska vojska je takođe izašla na ulice spremna da reaguje. Mnogi pripadnici vojske su se priključili demonstrantima. Demonstrantima se obratio Imre Nađ, i prilično neuvjerljivo ih ubjeđivao da se povuku i da će njihovi zahtjevi biti ispunjeni.
Međutim, došlo je do sukoba i narednih jedanaest dana u Mađarskoj je zavladao haos u kome je živote izgubilo na hiljade ljudi.
Najspektakularniji detalji ustanka su ulične borbe mađarskih ustanika i sovjetske vojske koja je tenkovima ušla u gradove. Naime, ustanici su uspijevali da unište poneki sovjetski tenk flašama benzina, odnosno nevješto spravljenim Molotovljevim koktelima. Smrt i odmazde su zavladale gradovima. Činili su se nezapamćeni zločini. Revolucionari su, bez prava na odbranu i Sud, po kratkom postupku, brutalno ubijali sugrađane osumnjičene za saradnju sa režimom. Ulični drvoredi su u avetinjskom prizoru obješenih ljudi na njima slutili na kraj svijeta.
Nova vlada je uspostavljena iako je zemljom faktički vladala anarhija.
Imre Nađ je najavio izlazak Mađarske iz Varšavskog pakta i raspisivanje slobodnih izbora na kojima mogu učestvovati sve partije. Ličilo je na pobjedu, ali…
Na drugoj strani, u toku sukoba vođena je intenzivna konspirativna, političko – diplomatska akcija rukovodstva SSSR-a kojom su, prije završne intervencije gušenja pobune, željeli obezbijediti vojnu neutralnsot Zapada, kao i SFRJ-e.
Ustanici su se nadali u zapadne saveznike koji su ostali nijemi, ne želeći rizikovati sukob sa SSSR-om u trenutku tek primijetnog demokratskog pomaka Nikite Hruščova, dok je Jugoslavija, odnosno Tito, takođe ostao neutralan, iznevjerivši time očekivanja sjevernih susjeda u pomoć sa slobodnog juga.
U toku ustanka, 2. novembra, desio se tajni susret Tita i Hruščova na Brionima gdje su Sovjeti praktično ispipavali puls Josipa Broza. Kakav će biti stav SFRJ-e u slučaju sovjetske intervencije u Mađarskoj?
Maršal je obećao stajanje po strani.
No, izgleda da nije to najveći grijeh Jugoslovena u događajima o kojima je riječ.
4. novembra Sovjeti ulaze u Budimpeštu sa brojnim tenkovskim jedinicama. Pucaju na svaki pokret. U neravnopravnoj borbi desetine hiljada Mađara sa slabim, mahom improvizovanim naoružanjem ginu dok njih oko dvjestapedeset hiljada emigrira u Austriju i druge zapadne zemlje.
Revolucija je ugušena u krvi.
Imre Nađ sa najbližim saradnicima pronalazi utočište u jugoslovenskoj ambasadi no vrlo brzo biće predat novim mađarskim vlastima i pogubljen. Zvanično saopštenje je govorilo da je Nađu garantovan život no tada se još nije znalo za gore pomenuti sastanak na Brionima. Poređenja radi, mađarski prvosveštenik, kardinal Mindsenti, koji je takođe davao podršku ustanicima (mada iz lično – profiterskih razloga), nakon gušenja revolucije sklonio se u ambasadu SAD-a i doživio duboku starost.
Imre Nađ sa svojim najbližim saradnicima je pogubljen, a Mađarska ostaje “iza gvozdene zavjese” do nove, revolucionarne 1989. godine.
