Zabeleške o ophođenju sa narušenim identitetom

Opis

Stigma nudi jedno neobično putovanje u situaciju osoba koje nisu u stanju da ispune standarde koje društvo naziva „normalnim“. Navodeći velik broj primera iz autobigrafija i iz medicinske prakse, Erving Gofman se bavi osećanjima koja stigmatizovana osoba ima prema sebi i odnosom ove osobe sa „normalnima“, i objašnjava strategije koje ova osoba koristi u svom pokušaju da je oni koji je odbacuju prihvate.

Osoba sa fizičkim deformitetom, bivši pacijenti sa mentalnim poremećajem, narkomani, prostitutke, osobe koja su ružne, konstantno su primorane da se prilagođavaju svom krhkom društvenom identitetu zato što se njihova predstava o sebi samima svakog dana suočava i sukobljava sa predstavom koju o njima imaju drugi. Gofman istražuje sve mogućnosti sa kojima se suočava stigmatizovana osoba: pokazati svoj nedostatak ili ne, priznati ga ili ne, lagati ili ne, i u svakom pojedinačnom slučaju kome, kako, kada i gde.

---

Erving Gofman (Erving Goffman), Kanađanin jevrejsko-ukrajinskog porekla, rođen je 11. juna 1922. godine u Manvilu, ruralnom farmerskom predelu zapadne Alberte, a rano detinjstvo je proveo u kanadskoj provinciji Manitoba. U lokalnom administrativnom sedištu Daufin završio je srednju tehničku školu St. Džon, a 1939. godine upisuje se na studije hemije na Manitoba univerzitetu i tokom studija radi za National Film Board of Canada. Godine 1945. diplomirao je na Univerzitetu u Torontu, a doktorirao na Čikaškom univerzitetu 1953. godine, gde je studirao na čuvenom odeljenju za sociologiju i antropologiju. Njegov terensko-antropološki boravak na arhipelagu Šetlandskih ostrva tokom 1949/1950. godine, u svojstvu istraživača pri univerzitetu u Edinburgu, rezultirao je doktorskom disertacijom pod nazivom Komunikativno ponašanje u jednoj ostrvskoj zajednici i, kasnije, verovatno njegovim najpoznatijim delom Kako se  predstavljamo u svakodnevnom životu. Godine 1958. postaje član Departmana za sociologiju Univerziteta u Kaliforniji (Berkli), a 1968. godine profesor sociologije i antropologije na Departmanu za sociologiju i antropologiju Univerziteta u Pensilvaniji. Tokom 1981/82. godine bio je predsednik Američke sociološke asocijacije. Erving Gofman je umro 19. novembra 1982. godine.

Pogovor

Erving Gofman i društvena konstrukcija stigme Sociologija Ervinga Gofmana danas pripada već klasičnom sociološkom nasleđu. Iako skorašnjeg datuma, njegova socijalna dramaturgija zaokružila je drevnu sociološku težnju da se susretne sa običnim čovekom; da se sa apstraktnih i često zamagljenih koncepata društvenog sistema spusti u podnožje svakodnevice gde susreće konkretne aktere i njihova neposredna delanja; da zaobiđe velike teleološke narative o konačnim istorijskim ishodištima društva i da se suoči sa „malim” ciljevima ljudi u svakodnevnom životu koji u svojoj isprepletanosti konstituišu dinamiku društvenog života.

Istovremeno, Gofmanova sociologija dala je neprocenjiv doprinos u trajnom istorijskom balansiranju sociologije na dihotomnim osama mikro/makro; pojedinac/društvo; struktura/akcija. Iako Gofman nije niti jedini, niti prvi – mikrointerakcionistička tradicija je starija od socijalne dramaturgije i prepoznatljiva je po velikim imenima kao što su Kuli (Charles Horton Cooley [1864-1929]); Mid (George Herbert Mead [1863-1931]); Blumer (Herbert Blumer [1900- 1987]); Šuc (Alfred Schutz [1899-1959]) i drugi, kao i po uticajnim orijentacijama kao što su interpretativna sociologija, veberijanska sociologija razumevanja, fenomenologija i sociološki hermeneutički krug – koji je pokušao, u multiparadigmatskom polju sociologije, da artikuliše alternativnu paradigmu, njegov 162 Stigma dramaturški pristup autentični je teorijsko-metodološki sociološki izraz koji je nezaobilazan u svakom savremenom bavljenju čovekom i društvom. Erving Gofman (Erving Goffman), Kanađanin jevrejsko-ukrajinskog porekla, rođen je n.juna 1922. godine u Manvilu, ruralnom farmerskom predelu zapadne Alberte, a rano detinjstvo je proveo u kanadskoj provinciji Manitoba.

U lokalnom administrativnom sedištu Daufin završio je srednju tehničku školu St. Džon, a 1939. godine upisuje se na studije hernije na Manitoba univerzitetu i tokom studija radi za National Film Board of Canada. Godine 1945. diplomirao je na Univerzitetu u Torontu, a doktorirao na Čikaškom univerzitetu 1953. godine, gde je studirao na čuvenom odeljenju za sociologiju i antropologiju. Njegov terensko-antropološki boravak na arhipelagu Šetlandskih ostrva tokom 1949/1950. godine, u svojstvu istraživača pri univerzitetu u Edinburgu, rezultirao je doktorskom disertacijom pod nazivom Komunikativno ponašanje u jednoj ostrvskoj zajednici i, kasnije, verovatno njegovim najpoznatijim delom Kako se predstavljamo u svakodnevnom životuGodine 1958. postaje član Departmana za sociologiju Univerziteta u Kaliforniji (Berkli), a 1968. godine profesor sociologije i antropologije na Departmanu za sociologiju i antropologiju Univerziteta u Pensilvaniji. Tokom 1981/82. godine bio je predsednik Američke sociološke asocijacije. Erving Gofman je umro 19. novembra 1982. godine.

Od desetak knjiga koje napisao, najveći broj neposredno se odnosi na socijalnu dramaturgiju, odnosno na polje mikrointerakcionističke sociološke tradicije i interpretativne sociologije. Međutim, Stigma je jedno sasvim posebno delo koje, uprkos snažnim kritikama same Gofmanove sociologije od strane ra1 E. Gofman, Kako se predstavljamo u svakodnevnom životu, Geopoetika, Beograd, 2000. (E. Goifman, The Presentation of Self in Everyday Life, Knopf Doubleday Publishing Group, 1959-i University of Edinburgh Press, 1956). Društvena konstrukcija stigme 163 dikalnih/refleksivnih sociologa šezdesetih i sedamdesetih godina (posebno Alvina Guldnera), duboko zadire ispod površine svakodnevice uobičajenih ljudskih susreta. Kao i njegovi Azili (Asylums: Essays on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates, 1961), i Stigma se može posmatrati kao svojevrsna kritika ne samo savremenog (američkog) društva, već i kao pretfukoovski kritički žanr koji dekonstruiše epohalni odnos prema nenormalnima.

Kao i Mišel Fuko gotovo deceniju kasnije, u svojim predavanjima o nenormalnima na Kolež de Fransu (1974/75) i Gofman je na tragu mnogo dubljih odnosa prema onome što se prikazuje (socijalno konstruiše) kao anomalija, nedostatak, nakaznost, invalidnost, deformitet, delinkventnost, moralna nakaznost, izopačenje najrazličitijih vrsta. Ipak, dok Fuko dospeva do istorijskih sedimenata osamnaestog i devetnaestog veka.kao onih epohalnih matrica koje generišu naša svakodnevna znanja o nenormalnostima, preko trijedra nakaznosti: fizičke nakaznosti (u merkantilističkom odnosu prema deformitetima bogalj ili nakaza više nisu, ili nisu samo, odstupanje od lika Tvorca, već in-validi, in-validni u kontekstu izrastajuće proizvodne kapitalističke, industrijske civilizacije); korekcionara (za koga se pretpostavlja da se može popraviti, korigovati; hospitalizovati, resocijalizovati prema normativnim okvirima medikalizovanih diskursa o normalnosti i izrastajućih pedagoških tehnika) i onaniste (seksualne nakaze koja se sukobljava sa izrastajućom biologijom seksualnosti), ali i onog širokog epistemološkog polja koje proizvodi medicinski, pravni, psihijatrijski, pedagoški, pa i sociološki diskurs o nenormalnostima, Gofman nije toliko zainteresovan za istoriju ili pre arheologiju naših društvenih praksi u ophođenju prema nenormalnima. Različite metodološke pozicije proizvele su ovde dve ravni uvida u stigmu: jednu – strukturalističku, i drugu – interpretativnu.

U tom smislu, Gofmanova Stigma se može čitati i kao izvrsna kvalitativna metodološka studija koja ne namerava da ponudi apstraktne formulacije o institucionalizovanim diskursima o stigmi, nego životne priče konkretnih 164 Stigma ljudi koji se suočavaju sa društvenom izolacijom, ograničenim odnosima sa širim institucionalnim okruženjem i sopstvenom psihologijom društveno uslovljenih i internalizovanih predstava o sopstvenim nedostacima. No, ipak, slično Fukoovom trijedru, Gofman izdvaja tri različita tipa stigme: Prvi je telesna unakaženost – razni deformiteti tela.

Zatim postoji slabost karaktera koja se ispoljava kao slaba volja, dominantne ili neprirodne strasti, sumnjiva ili kruta verovanja, nepoštenje, koji su svi izvedeni iz zabeleženih slučajeva, na primer, mentalnog poremećaja, zatvora, zavisnosti, alkoholizma, homoseksualnosti, nezaposlenosti, pokušaja samoubistva i radikalnog političkog ponašanja. Konačno, postoji plemenska stigma, nacionalna i verska, koja predstavlja takvu vrstu stigme koja se prenosi s kolena na koleno i jednako zahvata sve članove porodice. U svim ovim različitim primerima stigme, uključujući i one koje su Grci tako imenovali, nalaze se iste sociološke karakteristike: osoba koja bi lako mogla biti prihvaćena u uobičajenim društvenim odnosima poseduje neku crtu koja se izdvaja i doprinosi da drugi napuste tu osobu i zanemare njene ostale karakteristike. Ta osoba poseduje stigmu, neželjenu različitost koja uslovljava naša očekivanja.

Pored ove tipologije, Gofman skreće pažnju na to da postoje određene ključne karakteristike u životnim situacijama stigmatizovanih osoba. Radi se, zapravo, o onim društvenim situacijama koje reprodukuju samu stigmu kao socijalni identitet, odnosno društveni fenomen: „Radi se o nečemu što se često, iako neodređeno, naziva ‘prihvatanjem’. Oni koji s njom dolaze u dodir ne ukazuju joj poštovanje i pažnju koje im nekontaminirani aspekti njenog društvenog identiteta nalažu da se pripreme da joj pruže, a njoj da se pripremi da to prihvati; ona pojačava ovo uskraćivanje smatrajući da zbog nekih svojih karakteristika to i zaslužuje”. Mi, normalni, čini se, nikada ne možemo da se oslobodimo „tuđe” stigme. U tom smislu, ona je naša – naša konstrukcija Društvena konstrukcija stigme 165 drugih.

Čak i u takvim situacijama kada se radi o onom tipu stigmatizovanih socijalnih identiteta čiji je nedostatak privremen ili je moguća resocijalizatorska ili neka druga kazneno-pravna, pedagoška, psihološka, medicinsko-terapijska ili društvena intervencija, stigma ostaje. „Kad je takva popravka moguća” – kaže Gofman – „rezultat često ne bude sticanje potpunog normalnog statusa, već transformacija od nekog sa određenom manom u nekog ko ima dosje da je ispravio određenu manu.” U tom smislu, na primer, gotovo po pravilu, izlečeni alkoholičari žive sa stigmom bivših alkoholičara; pušteni na slobodu sa stigmom „bivših robijaša”; izlečeni narkomani sa stigmom „bivših narkomana” itd.

Dakle, oni, jednom stigmatizovani, najčešće ostaju stigmatizovani trajno. To posebno važi za „seksualne nakaze”: homoseksualce, transvestite, hermafrodite, jednom rečju fukoovske „onaniste”, te posebno za one čija je „izopačena” seksualnost stigmatizovana HIV-om – ne samo smrtonosnom bolešću, već i trajnom i dubokom stigmom koja vodi u izolaciju, društveno izopštenje, nerazumevanje, osudu, gađenje i strah. Gofmanova Stigma poslužiće svima, i stigmatizovanima i onima koje društvo smatra normalnim, da se suoče sa sopstvenim predstavama o normalnosti i nenormalnosti koje su društveno konstruisane, te o duboko ukorenjenim predrasudama prema svemu onome što na bilo koji način nije prepoznato kao prosečno – kao „naše”.

Dušan Marinković