Prilikom tumačenja ženskih poetskih, arhetipskih slika u poeziji Olimbi Velaj, služiću se hermeneutičkom i metodom dekonstrukcije, kao i postmodernističke orijentacije u filosofskom mišljenju, tako što ću se, kao na izvor inspiracije, pozivati na razmatranja francuskog filosofa Žaka Deride.
Da krenemo od začetaka Ničeovih razmišljanja o ženi koja su iznesena u jednom od ranih radova ,,Veseloj nauci”. Sa mnogih tačaka gledišta, Niče je antisistemski filosof čije mišljenje je začudno i zaumno, te ga je otežano pratiti upravo stoga što nigdje nije sistematizovano i pregledno (u smislu jednog Kanta, recimo), ali se tom činjenicom nećemo dati zavarati i omesti, i to ponajprije zbog krucijalne Ničeove misli koja može objediniti sva njegova djela: ,,Ne postoje činjenice – postoje samo tumačenja!”.
Simboli vela (ispod kojih Saloma traži glavu Jovana Krstitelja ili, recimo, tajanstveni veo boginje Izide kao ključni primjeri), istine koja prikriva/otkriva, kastracije (žena se u Frojdovom ključu otkriva kao ,,zakržljali muškarac” sa klitorisom koji ,,podsjeća” na ostatke kastriranog falusa) i falocentrizma u lakanovskom diskursu – otkrivaju ženu kao majstoricu prikrivanja! Ovaj paradoks susrećemo kod ranog Ničea koji će ženi dodati još jedan istinonosni epitet proglasivši je i majstoricom igre (nije li upravo iz stvaralačke igre svjetlosti i haosa u svim kulturama i nastao svijet?) Ničeova ,,žena” ne vjeruje više ni u kastraciju, ni u naličje njeno, antikastraciju. Ona je za to isuviše prepredena jer zna da bi joj takav preokret oduzeo svaku mogućnost simulakruma, svodeći se na isto (preuzimanje muškog oružja). Ovim bi se ona ponovo postavila u staru mašinu, u falogocentrizam potpomognut svojim saučesnikom ili, kako ga Derida naziva, đakom galamdžijom: disciplinovanim gospodarevim učenikom.
Kao primjer za pomenuti dekonstruktivni princip, navodimo sljedeće Olimbine stihove:
Jedna mračna i bezusta žena
ili tuđi poljupci u hladnom
ili tuđi zubi koji se ne osećaju
ili mi znamo onoliko koliko pamtimo…
Sve beše u prošlom vremenu
sa gotskim zdanjima
gde su zveketale cipele
i poderana odeća
u jednom od neosvetljenih uglova
sa pauzama i zadržavanjem daha
kao u hramu čežnje
preko temperature i nesvestice
Jedna tužna žena beše tamo
sa rukama ko lišće i bez smisla
između madraca i terase
pod snopovima nestalnog svetla…
Dakle, žena ima potrebu za učinkom kastracije, bez kojeg ne bi umjela da zavodi niti proizvodi želju – ali ona očigledno u nju ne vjeruje (što je neće spriječiti da se tim saznanjem igra!) Žena se samozadovoljno igra: igra se jednim novim pojmom ili jednom novom strukturom vjerovanja koja stremi ka smijehu, muškarcem – ona to zna – jednim znanjem sa kojim nijedna dogmatska ili lakovjerna filosofija nije uspjela da se izbori. Kastracija se ne događa (u istom ključu možemo čitati mitove o nastanku žene kao i biblijsko predanje o Evinom koljenu koje nastaje iz muškog rebra). Da se dogodila, smatra Derida, kastracija bi bila to mjesto lišenosti, jedna sintaksa neodlučivog koja bi utvrdila, anulirajući i ujednačujući ih – sve diskurse u pro et contra što bi bio bezvredan potez koji se nikada ne izvodi bez interesa.
Olimbin muški poetski subjekt, sasvim odgovara Deridinom opisu:
Atentat na prisustvo
može da se nazove osećaj koji imam
Malo muškaraca poklanja nezainteresovanost tako čistu …
Maglovita zamišljenost
počinje u prostoru između očiju i poruka …
Ovaj nepoznati neodredivih godina
bez ijednog interesa i tako blizu
neće biti da je narušio kod prirode.
U narednom trenu on vadi iz džepa
kutiju leka
i počinje da je pipa prstima
reljef pun rupa brajovih slova.
Burri në kafene
Moshë e papërcaktueshme…
mund të gabosh një dyzinë vitesh
teksa ky njeri i zakonshëm në kafene
ngre sytë e të përplas vështrimin
hutueshëm dhe bosh, si mbi sende.
Atentat mbi praninë
mund të quhet ndjesia që përftoj
Pak burra falin idiferencë kaq të pastër…
Një hamendje e vagullt
nis në hapësirën midis syve e mesazheve…
Ky i panjohur pa moshë të saktë
pa asnjë interes dhe kaq afër
nuk është se ka shprishur kodin e natyrës.
Në çastin më pas ai nxjerr nga xhepi
kuti ilaçesh
e nis të prekë me gishta
relievin tërë vrima të shkronjave në Brail.
Od trenutka kada žena strgne veo stida (čitaj i ,,smokvin list”) ili podere veo istine (čitaj i ,,plod sa drveta saznanja” ili poveze i marame koji se u mnogim kulturama, između ostalih i crnogorskoj, za vrijeme polnog čina stavljaju ženi preko glave) u koji su muškarci željeli da je tajanstveno (?!) umotaju, držeći je u ,,najvećem mogućem saznanju in eroticis, njen skepticizam više nema granica. Čitamo: Von der weiblichen Keuschheit (O ženskoj čednosti, Vesela nauka, 71): u ,,protivurječnosti između ljubavi i stida”, u ,,susjedstvu Boga i Životinje”, između ,,zagonetke rješenja” i ,,rješenja zagonetke” usidriće se ,,krajnja filosofija i krajnji skepticizam žene”. U tu prazninu, Ničeova ,,žena” će baciti svoje sidro.
Još dublje ti ćeš uranjati
u beskraj čežnje i nerazumevanja
iznad svih podneva i stanja
kojoj se oči gube u tajnim ekstazama
i ponovo ćeš pričati o majci
sa tajnama koje se cepaju
preko njenog mleka
Beživotno je tvoje lutanje
iznad mene i zvukova
u vazduhu pada
tvoje telo
lomljivih kostiju
prikovano u san
još dublje ti se gubiš
Žena se tada tako malo interesuje za istinu, ona u nju tako malo vjeruje, da je se čak ne tiče ni istinja o njenoj vlastitoj poziciji. Muškarac je taj koji vjeruje da se njegov diskurs o ženi, njegova ,,istina” o njoj izvrdava, kao i uvijek, u riječi o neodlučivoj konturi kastracije. Muškarac je taj koji je obmanjuje i koji vjeruje u istinu žene: ženu-istinu. I zaista! Žene feministkinje (ovdje je istinska snaga ničeanskog vizionarstva) protiv kojih Niče umnožava svoj sarkazam, zapravo su muškarci (sic!). Krajnji feminizam, radikalni feminizam, feminizam sproveden do ekstremnih konsekvenci – predstavlja djelovanje putem kojeg žena želi i pokušava da po svaku cijenu liči na muškarca, na dogmatskog filosofa: zahtijevajući nauku, objektivnost, ozbiljnost i uniformu (što će reći, sa svom muževnom iluzijom, učinak kastracije koji se za nju vezuje).
Feminizam želi i (u krajnjoj liniji) sprovodi i kastraciju žene. Gubitak ženstvenosti. Gubitak stila. A ja hoću da budem žena! Hoću da igram zavodničku ulogu tajanstveno obavijena velom iluzije! Hoću da se našminkam i obujem visoke potpetice! I nestanem u oblaku parfema… Neću da muškarca potučem njegovim oružjem. Niti da mu ga otimam. Još manje da mu na njemu zavidim – poručuje nam Olimbi:
Ta žena ustreptala zbog nestanka
kao neki stari fenjer na perifernoj stanici
čini da se ukočim
U njenom hodu nesigurnost je ritam
i smer, izgubljen, kao mornar
koji više ne veruje u povratak.
Jer jedna obična priča
završava siluetom njenom:
tiho detinjstvo u školskim redovima
i u nizu dućana;
retke igračke, ušteđene ljubavi…
Zatim jedan dug period nesporazuma
živeći usporeno, bez uključivanja sebe…
Prikaz: Katarina Sarić, Vavilonska Biblioteka
Olimbi Velaj, Albania
Prevod: Nailje Mala- Imami
1. Stanje
Još dublje ti ćeš uranjati
u beskraj čežnje i nerazumevanja
iznad svih podneva i stanja
kojoj se oči gube u tajnim ekstazama
i ponovo ćeš pričati o majci
sa tajnama koje se cepaju
preko njenog mleka
Beživotno je tvoje lutanje
iznad mene i zvukova
u vazduhu pada
tvoje telo
lomljivih kostiju
prikovano u san
još dublje ti se gubiš
kao značaj umora
nad nekim mestom
gde se trupovi nevino iskradaju
i gore bez vremena
koje meri
naše bespovratno trošenje
2. Vreme zvona
Nadamo se, ali
dolazi vreme zvona
sa umrlima koji uzdišu
pod crnim odelima
i uvenulo cveće
Vazduh se širi pod tihim teretom
zebnje, u dvorištu crkve
okruženo aromom parafina
Anđeli tumaraju po zidovima
po veri i želji
drugi oblik ima vreme
pod umornim licima svetaca
i odjekujućim psalmima
Želeo bih da umrem
jednog od ovih dana
bez mog ateizma
i daleke erotike
koja dostiže nebo
pred molitvama i svećama
3. Fragment
Jedna mračna i bezusta žena
ili tuđi poljupci u hladnom
ili tuđi zubi koji se ne osećaju
ili mi znamo onoliko koliko pamtimo…
Sve beše u prošlom vremenu
sa gotskim zdanjima
gde su zveketale cipele
i poderana odeća
u jednom od neosvetljenih uglova
sa pauzama i zadržavanjem daha
kao u hramu čežnje
preko temperature i nesvestice
Jedna tužna žena beše tamo
sa rukama ko lišće i bez smisla
između madraca i terase
pod snopovima nestalnog svetla…
Persijski dan počinje zalaskom
5. Sreća drugih
Okolnosti se otvaraju
kao rupe, bez prethodnog tumačenja
ovde se ljudi napadaju lako
kazujući svoje srećne životne priče
jedni drugima
Onaj drugi naspram se osmehuje
plačući iznutra
zbog svojih oklonosti i nedostajanja
Ovde počinje dvoumljenje o istinama
jer govornici o srečnim životnim pričama
ulepšavaju i ponavljanju
da se samouvere
u prisustvu drugih
Njihova slava raste
na drugoj strani
u mašti onog drugog
kao velika gomila zemlje
dok on pada u jednu od rupa
klizeći neprestano
u izmišljeni svet
gde više nema
ni sreće drugih.
6. Stari dani
I ti ih se sećaš
onih starih dana
sa pozivima i naivnim čestitkama
Leto je prošlo kao apokalipsa
nad našim telima i snovima
potopljeno u zebnji čekanja
dok pod jaukom odjekuju ambasade
Ne mogu da zaboravim tvoje uverenje
i čisto svetlo
pod nebom u satima bežanja …
Zatim su došle kiše
naša čežnja postala je daleka
i zebnja je bledela
kao neka kocka leda otopljenjih uglova
Druga stanja legoše nad čulima
i utisci postadoše magloviti
kao neka čežnja koja se zaboravlja.
Sada te se samo slučajno setim
bez da si mi u mislima, kao učesnici
u godišnjim ritualima, gde se razlog zaboravlja
7. Žena
Ta žena ustreptala zbog nestanka
kao neki stari fenjer na perifernoj stanici
čini da se ukočim
U njenom hodu nesigurnost je ritam
i smer, izgubljen, kao mornar
koji više ne veruje u povratak.
Jer jedna obična priča
završava siluetom njenom:
tiho detinjstvo u školskim redovima
i u nizu dućana;
retke igračke, ušteđene ljubavi…
Zatim jedan dug period nesporazuma
živeći usporeno, bez uključivanja sebe…
Dođe i sadašnji cilj
sam sa besmislom
ona nema razloga da žuri
već sluša u vazduhu
precizne udare zvona
koji iz sata u sat
objave prolazak vremena
8. Muškarac u kafani
Godine neodredive…
možeš da pogrešiš za dvadesetak godina
dok ovaj običan čovek u kafani
podiže pogled i susreće se sa tvojim
zbunjen i prazan, kao na stvar.
Atentat na prisustvo
može da se nazove osećaj koji imam
Malo muškaraca poklanja nezainteresovanost tako čistu …
Maglovita zamišljenost
počinje u prostoru između očiju i poruka …
Ovaj nepoznati neodredivih godina
bez ijednog interesa i tako blizu
neće biti da je narušio kod prirode.
U narednom trenu on vadi iz džepa
kutiju leka
i počinje da je pipa prstima
reljef pun rupa brajovih slova.
9. Zaborav tako dug
Tako dug zaborav
i sa biljkama koje ne rastu
nit venu kao inače
Neka lepa hladnoća
ovo napuštanje sebe
sa vencom pakla na vratu
i zvucima koji se bezgranično šire
Pamtiš
tamo je bio pesak
žut kao sve smrti
i klizav
i mi hodamo naterani polako
i u istom vremenu
negde drugde bismo stigli daleko …
Tako dug zaborav je i bled
kao neko zimsko kontinentalno sunce
i bez luka
viseći preko sebe
preko suvih godišnjih doba
Ali tela su pobegla
Bez tela su nestali
Nisu znali kako da ostanu
I svo ovo nestajanje
je bez smisla
naročito za zdravu logiku
Ja znam
zaborav može da bude beskrajan
sem da je dug
Pojavljuje mi se tvoja skrivena žeđ
u novim potvrdama
Jer istina nema veze sa utiscima
i analizom njihovom
u vremenu prošlom
Olimba Velaj
