Piše: Muharem Bazdulj
Groblje u zaseoku
Danski filozof koji u našem jeziku živi prvenstveno u crveno-crnim izdanjima biblioteke Horizonti beogradske izdavačke kuće Grafos s kraja sedamdesetih i početka osamdesetih godina prošlog veka, kao i u legendi o Andrićevoj zatvorskoj lektiri, Kjerkegor je po mnogo čemu vesnik modernih vremena i naš savremenik
Postoje ljudi za koje se s pravom kaže da više podsjećaju na likove iz književnosti nego na stvarne osobe. Postoje u istoriji ljudi za koje se čini da ne bi bili mogući bez književnog uzora, ne u smislu svjesnog ugledanja na literarni lik, nego u smislu kasnije nevjerice zbog množine podudarnosti što se doima nemogućom ili volšebnom. Na takav se način čovjeku može učiniti da Seren Kjerkegor ne bi bio moguć bez Šekspirovog Hamleta. U istoriji kulture obojica su gotovo pa sinonimi za Dansku, svoju domovinu. Film je mlada umjetnost, pa ćemo zanemariti Larsa fon Trira i Tomasa Vinterberga; u tom kontekstu, za klasično obrazovanu osobu, jedine dvije neizbježne asocijacije na Dansku su Hamlet i Kjerkegor. Slični su po temperamentu, po intenzivnoj melanholiji, da ne kažem fontrirovskoj. Najčuvenije Hamletove replike, od najegzistencijalističkijih (famozno to be or not to be i sličan trt-mrt) do geografsko-konkretnih (o truleži u Danskoj i Danskoj kao zatvoru), komotno je mogao izgovoriti (odnosno ispisati) i Kjerkegor. Veže ih i odnos prema romantičnoj ljubavi, prema ženama. To im je važno, najvažnije, ali nije dovoljno za spas. U Hamletovom životu postoje dvije žene: kraljica i djevojka sa inicijalom O. Kod Kjerkegora je samo jedna: s kraljicom u imenu i inicijalnim O. u prezimenu. Naposljetku, njihova (prez)imena, malim slovom pisana, u formi zajedničkih imenica, imaju indikativna značenja, pa je princ (na engleskom jeziku, onom na kojem je progovorio) u stvari zaselak, dok je filozof (na svom danskom) zapravo – groblje.
CRVENO I CRNO: U novijim našim pravopisima kaže se da ne treba pisati Kjerkegor nego Kirkegor. To vjerovatno ima smisla. Ovo je prezime nastalo od danske riječi za groblje, od riječi za, bukvalno govoreći, dvorište uz crkvu. Ne treba biti lingvista da se uoči sličnost između engleske riječi churchyard i danskog kierkegaard. Fonetski je to, dakle, prije kirkegor, nego kjerkegor, ali filozofa je, mislim, ipak bolje zvati Kjerkegor. Pod tim imenom on već dugo živi u našem jeziku. Živi prvenstveno u crvenocrnim izdanjima biblioteke Horizonti beogradske izdavačke kuće Grafos s kraja sedamdesetih i početka osamdesetih godina prošlog vijeka, u prevodima Vite Markovića, Milana Tabakovića, Lele Matić, D. Najdenovića i inih. Tu je, naravno, Ili-ili, ali tu su iPonavljanje, Dve rasprave, Osvrt na moje delo, Brevijar, Filozofske mrvice… Ne treba zaboraviti ni knjigu Kjerkegor poljskog učenjaka Karola Teplica objavljenu u tom istom skromnom, ali elegantnom izdanju, i u prevodu Petra Vujičića. Knjiga koja je istovremeno i kratka biografija i tumačenje Kjerkegorovog opusa za početnike (ali bez potcijenjivanja) otvara se ovako: “Šta je bio Seren Obi Kjerkegor? Pisac, filozof, teolog, hrišćanin, egzistencijalist, protestant, jeretik, reformator, fanatik, psihopat, poslednji protestant? Koliko odredaba – toliko upitnika, toliko različitih interpretacija koje Dancu pripisuju jednu od tih odredaba ili nekoliko njih istovremeno.” Bježi Teplic od podmuklog delovanja biografije, ali od toga se kod Kjerkegora ne može pobjeći te se na početku poglavlja Život i stvaralaštvo ovako sumira njegov životopis: “Seren Obi Kjerkegor rodio se 5. maja 1813. godine u Kopenhagenu. Njegov lični život obeležili su događaji koje je dansko društvo smatralo skandaloznima. Tu spadaju: porodična mitologija, raskid veridbe s Reginom Olsen, napad satiričnog lista Gusar na Serena i istupi filozofa protiv Crkve.”
PO-ETIKA ZAVOĐENJA: O svakoj od stavki koje Teplic navodi mogao bi se roman napisati. Ne bi bilo pogrešno kazati da je o svakoj od njih sam Kjerkegor zapravo i napisao roman, ne naravno u uskožanrovskom smislu, mada je, recimo, Dnevnik zavodnika, koliko god bio integralni dio Ili-ili, zapravo istovremeno i savršeno samostalan (i odličan) roman. U vremenu u kojem ljubavi nisu bile smiješne, u kunderijanskom smislu, nisu, dakle, bile lišene ozbiljnosti, Kjerkegor je kroz romansu sa Reginom Olsen proživio fatalnu ljubav. Istovremeno, međutim, dok ga ta ljubav cijelog obuzima, Kjerkegor ispisuje Dnevnik zavodnika, koji je u mnogim detaljima posve očigledno inspirisan njegovim odnosom sa Reginom, ali je isto tako, skoro paradoksalno, u suštini i dubinski nimalo autobiografski. Donžuanski temperament Kjerkegoru je bio poznatiji iz Mocartove muzike, nego iz vlastitog iskustva. Takođe, kroz Dnevnik zavodnika Kjerkegor javnosti počinje svjesno nuditi sliku samog sebe kao negativca. Kasnije, kad postane žrtva tabloida, jedna od prvih u istoriji, shvatiće opasnost opsesije mase nečijim privatnim životom. Svoju privatnost Kjerkegor neće pokušati štititi povlačenjem, nego umnožavanjem pseudonima i (autorskih) persona. U maloj Danskoj će se kroz njegov život i filozofiju nagovijestiti procesi koji će tek kasnije postati globalni. U tom smislu, a na tragu poređenja sa Hamletom, dalo bi se jankotovski primijetiti kako je Kjerkegor naš savremenik. Njegove bijesne partiture o ondašnjem medijskom žutilu upozorenje su na nadolazeću epohu tabloida i komercijalnih televizija. O značaju Kjerkegora za modernu filozofiju, o njemu kao preteči egzistencijalizma, trebalo bi napisati duži i drugačiji tekst. Ovo je više skica o Kjerkegoru kao pjesniku. Milan Tabaković je Ponavljanje preveo ekavski, ali kad Kjerkegor na jednom mjestu citira rečenicu iz Propovjednika (3, 1), Tabaković je navodi ijekavski, onako kako se Biblija po naški tradicionalno prevodi: “Svemu ima vrijeme”. Kjerkegor je filozof našeg vremena, vremena koje se u njegovo vrijeme tek naslućivalo, vremena u kojem vlastitu filozofiju treba živjeti. Practice what you preach. Po bilo koju cijenu. Kao Štulić. Zato se njegove knjige tako lijepo mogu čitati i danas, i to onako kako se čitaju knjige poezije, uz zadovoljstvo prepoznavanja sopstvenih dilema i vlastite muke.
NOŽ U RANI: Nije slučajno da su Kjerkegora voljeli čitati Mladobosanci. Najljepša i najpoetičnija ilustracija te priče tiče se Ive Andrića. Andrić je Kjerkegorovo Ili-ili kupio u Beču, 1913. godine, prije stotinu godina, o stotoj godišnjici Kjerkegorovog rođenja. Ponio je knjigu sa sobom u Krakov, a iz Krakova, nakon Sarajevskog atentata, i u Split. Kad je u Splitu uhapšen, gazdarica mu je u zatvor dostavila zavežljaj s nekim ličnim stvarima među kojima je bila i jedna knjiga: Ili-ili. Priča o Andrićevom čitanju Kjerkegora u zatvoru literarno je strašno zavodljiva. Ipak, u andrićologiji ona je obično vodila u slijepu ulicu. Primijećivana je formalna sličnost između Ex Ponta i početka Ili-ili te je naslućivana srodnost ili podudarnost u melanholičnoj viziji svijeta kod Kjerkegora i Andrića. Nisu se prepoznavale iste slike. Čituckajući prije koju godinu Kjerkegora (baš Ili-ili), naiđem na ovaj fragment: “Još od ranog detinjstva, strelica tuge je zarivena u moje srce. Sve dok bude zarivena, biću ironičan – ako je izvuku, onda ću umreti.” Zazvučao mi je poznato. Prelistam Anikina vremena i pronađem ono što sam tražio: “Jednom je u Sarajevu, na pazaru, video kako je neki Srbin probo Arnautina. Nož je ostao u rani. Ranjenik se nije obazro za ubicom, koga su drugi gonili, nego je polagano, kao svečano i sabrano, pošao ka prvim otvorenim vratima. Išao je kao da broji korake, nije gledao ni u koga, samo je obema rukama pritiskao ranu, osećajući jasno da će živeti samo dotle dok mu ne izvuku nož iz rane.” Nezahvalna je, generalno, tema književnih uticaja. Za banalnost i primitivizam, uticaj se izjednačava s plagijatom. Pomodarski postmodernisti pak površno se kite mnogobrojnim uticajima kao značkama. Književni uticaj, međutim, nije ni plagijat ni značka; niti se skriva niti nosi na reveru. Stoji zariven kao nož u rani. Kao žalac u mesu, rekao bi Kjerkegor citirajući svetog Pavla.
Muharem Bazdulj
