I
Moje istraživanje nacionalizma daje osnovu da se integral nacije i sindrom nacionalizma razvojno, konkretno-istorijski i iskustveno rasprave.
Zapisivao sam naznake o naciji i nacionalizmu još u vrijeme kada su rijetki, kao Danilo Kiš, svojom misaonom moći i umjetničkom senzibilnošću mogli da naslute, provide pa i najave pošasti nacionalizma.
Nacija je apsolutizovana: nacija je sve, sve je u naciji, izvan nacije nema ničega. I čovjek je nacionalan ili nije ništa. Nacionalisti misle samo nacionalno, a ne supstancijalno. Nacija je uzvišena u jedinu potrebu, nacionalna država u vrhovno dobro. Omotana državom,
nacija se obrela u nacionaletatizmu. Nacija je pretvorena u stopljeni kolektivitet u kome su svi jednaki, svi bojovnici za svete nacionalne ideale.
Nacija kao globalna zajednica postaje osnovna društvena grupa. Jedinstvo nacije je zaštitni znak. Opštenacionalni interes vodilja je svakoga pripadnika. Nacionalizam nacionalizuje politiku. Omnia politika u službi je svetoga nacionalnoga interesa. Nacionalizam je borbeno sredstvo za osvajanje/održanje vlasti.
Godinu dana prije Kišove žestoke rasprave u Času anatomije, u kojoj je preuzeti tekst o nacionalizmu iz 1973. godine središnje usmjerenje, objavio sam doktorsku disertaciju pod naslovom Nacija i samoupravljanje. Na četrdesetak stranica razotkrivao sam, i raščinio, svojstva, suštinu, izvore i pojavne oblike, te nosioce nacionalizma kod nas, sa pregledom nacionalnih protivrječnosti u savremenome svijetu.
Nakratko, nacionalizam priznaje samo svoju naciju kao dobro po sebi, a negira interese, pa i samobitnost drugih nacija. Nacionalizam sam označio kao sredstvo borbe ovladavanja nacijom i svemoći nacionalnih vrhova, koje samo naizgled ujedinjuje, a praktično cijepa naciju i vodi sukobljavanju. Svakoj naciji i narodnosti poguban je vlastiti nacionalizam. Osporio sam izjednačavanje nacionalnoga osjećanja sa nacionalizmom, i nacionalne svijesti sa mitologizacijom nacije. Ustvrdio sam da nacionalizam nije svojstven samo višenacionalnoj Jugoslaviji, niti je specifica balkanica, nego, kako su naznačili pojedini zapadni teoretičari, najmoćnija politička sila savremenoga svijeta dvadesetoga vijeka (1, str. 100–139).
Sindrom nacionalizma obuhvata i istorodne, i oprečne ideje i interese, što potrebuje da se naznače brojna i protivrječna određenja nacionalizma. Nacionalizam nosi odoru nacije koju samozvano ili prizvano predstavlja. Svaki se prepoznaje po imenu kojim se diči. Međutim, on je opšti konkretno-istorijski društveni proces nacionalnoga objedinjavanja, oposebljavanja i djelanja. Istovremeno i pokret i program ispunjenja „svetih nacionalnih ciljeva”, kako ih on osmišljava i oblikuje. U suštini je usmjeren na nasilje, sukobe i ratove koji vode do etničkoga čišćenja i uništenja protivnika. U konačnome ishodu porazan je i za one u ime kojih nastupa/postupa (razaranja, ljudske žrtve, progoni…). Ratovi u Jugoslaviji vođeni su upravo pobudama, namjerama da se stvore nacionalne države na cjelokupnome etničkome prostoru koje nastanjuju „moji” pripadnici.
Naravno, može nacionalizam da se „odmetne” i od osnove svoga naziva kao samostalna sila, koja ispunjava interese određenih grupa.
Striktno, međutim, nacionalizam ipak nastupa u ime nacije, stvarnih ili iluzornih nacionalnih interesa koje monopoliše.
II
Započeo je Danilo Kiš svoju bitku protiv nacionalizma u intervjuu u časopisu „Ideje” (4, 1973). Kišovo poimanje nacionalizma razmatram u kontekstu Časa anatamije (NOLIT, Beograd, 1979) pošto se cjelovitije mogu vrijednosno raspraviti povodi, nakane, dejstva nacionalizma.
Najavio je Kiš mnoge zloćudnosti, pa i zlodjela nacionalizma. Portret nacionaliste kao N. N. zapravo nastoji da opiše što jeste, što može biti i što će činiti nacionalista. Kiš se ispovijeda da je portret nacionaliste dao „na osnovu ličnih zapažanja”, zapravo dat „psihološki portret en general čoveka koji gubi zdrav razum i snagu rasuđivanja na pomen imena druge nacije, svog izabranog neprijatelja, čoveka koji se tim totalnim izborom, i jedino kroz taj destruktivni totalni izbor realizuje, u sartrovskom, egzistencijalističkom značenju te reči” (2, str. 28).
Danilo Kiš je dao dovoljno mogućnosti da se nacionalizam slojevitije poima i tumači. Svaki iskaz bi se moga svestranije raspraviti. Ističem, izdvajam: Nacionalizam je ideologija banalnosti, znači
totalitarna ideologija…
Posljednja ideologija i demagogija koja se obraća narodu. „Pisci to najbolje znaju. Stoga je pod sumnjom svaki pisac koji deklarativno izjavljuje da piše ‘iz naroda i za narod’, koji svoj individualni glas tobože potčinjava višim, nacionalnim interesima.”
Nacionalizam je kič. Kič i folklor, folklorni kič je kamuflirani nacionalizam, plodno polje nacionalističke ideologije. Zamah folklorizma kod nas i u svijestu je nacionalističke, a ne antropološke prirode. Nacionalizam je negativna kategorija duha. Nacionalizam je nazadnjaštvo. Ciljevi nacionalizma su uvijek skromni, jer su podli. Zastaću za trenutak da prozborim o posebnoj knjizi Banalni nacionalizam Majkla Bilinga, koji opsežno razmatra upravo svakodnevno banalizovanje života kroz vidove nacionalizma. Kiš je lucidno pro- zreo suštinu i zlokob nacionalizma. Nažalost, nacionalizam je, pogotovu na (ne)djelu, mnogo više. Naspram i naporedo sa ekstremnim nacionalizmom, koji se pripisuje „drugima” u „ustaljenim nacijama”, kako ih zove Biling, tinja i povremeno probija banalnost upotrebe nacionalnih mitova, stereotipa, zastava, himne, proslava nacionalnih praznika. Nacionalizam vezuje za nacionalni identitet i nacionalnu državu, navodeći brojne autore za svoje nalaze (3, str. 29).
Kiš nastavlja: „Nacionalizam se ne boji nikoga osim brata, strahom egzistencijalnim, patološkim. Razrađuje ideju da se protivnik nalazi u bližnjemu, u Drugome”. Pogodna mu je bila Sartrova metafora sa Žilom i Džimom o mrzavi Francuza i Engleza. „Plašljivac i nikogović, za nacionalistu pobjeda nad izabranim neprijateljem, onim drugim, jeste apsolutna pobjeda. Nacionalizam je ideja beznađa.” Navodi Sartrovu sliku i priliku antisemite da istakne: nacionalista je kukavica. Potvrđujem Kišove nalaze.
Pošto sam naciolog, i ispisao sam brojne tekstove i posebnu knjižicu o nacionalizmu, zaći ću, zajedno sa Kišom, u duh, dušu i „tijelo” nacionaliste, i najviše u društvenu suštinu svakoga nacionalizma.
Napominjem da Kiš nije naučnik da bih i ja mogao da prebiram po svakoj misli i tražim utemeljenje i pouzdanost. No, vrijedno je što „paranoik” postavlja, kako kaže, zadatak i cilj „epohalne važnosti: opstanak i prestiž nacije, ili nacija, očuvanje tradicije i nacionalnih svetinja, folklornih, filozofskih, etičkih, književnih, itd”.
U obliku pitanja završava svoje mišljenje o nacionalisti: „Pritisnut ideologijama, na marginama društvenog kretanja, zbijen i izgubljen među konfrontiranim ideologijama, nedorastao individual-
noj pobuni, jer mu je ona uskraćena, individuum se našao u procepu, u praznini, ne učestvuje u društvenom životu a društveno biće, individualista a individualnost mu uskraćena u ime ideologije, i šta mu preostaje drugo nego da svoje društveno biće traži drugde?” (2, str. 32–33) Našao ga je u kolektivnome nacionalizmu.
Ono što je Danilo Kiš „zloslutio” zbilo se: Nacionalizam je ubio naciju, kako je ustvrdila Latinka Perović na tribini nezavisnih intelektualaca Beogradskoga kruga o „Drugoj Srbiji”. Ona se založila za novu društvenu strategiju koja će biti alternativa simbiozi državnoga socijalizma i nacionalizma (4, str. 22).
U svojim spisima već sam bio dovoljno označio zvanični nacionalizam i nacionaletatizam, domaću vrstu nacionalsocijalizma, u osnovne vinovnike i nosioce pogubnoga nacionalizma, i za zajedničku
državu i za svaku nacionalnu zajednicu.
Nobelovac Mario Vargas Ljosa je zašao u psihu čovjeka željnoga utopije i izbavljenja u kolektivitetu. „Čovek je ranjivo biće, on ima potrebu za utopijom, realnost ga plaši i u njoj se oseća izgubljen. Njemu se čini da mu zaštitu pružaju samo kategorije kolektiviteta, kao što su religija, nacija, klasa, centralni komitet. Njegovim strahovima koriste se politički manipulatori i nacionalistički lideri.”
Nakon rušenja velikih ideologija u prazan prostor, „idealan za manipulisanje, ubacuju se demagozi i ljudi željni vlasti, koji obećavaju zaštitu, najčešće zaštitu nacije ili vere”. Razdvaja patriotizam i
nacionalizam, koji je za njega „amoralno eksploatisanje patriotizma. Jer, svi ratovi, podele i secesionizmi danas se vrše u ime patriotizma.” Ljosa je za održanje duha koegzistencije i različitosti, za poštovanje jezika, kulture, religije, nacionalne samobitnosti svih svojih članova, što mu se čini da nije dovoljno poštovano u bivšoj Jugoslavije (5, str. V).
Nesuđeni nobelovac Danilo Kiš prozreo je i prezreo, mnogo prije Ljose, nacionalizam u pogubnim dejstvima.
III
Rado se rabi izjava Danila Kiša da je nacionalizam paranoja. Ponavlja se često, i zastaje, da je ideologija banalnosti.
Kišovo poimanje nacionalizma je mnogo slojevitije i bitnije. Svesti ga samo na paranoju znači banalizovati ga, izmjestiti ga iz društvene suštine u patološko stanje svijesti i duha. Kiš je zapravo ustvrdio: „Nacionalizam je, pre svega, paranoja” (2, str. 29). Znači, prije svega paranoja. Paranoja (od grčke riječi παράνοια za „ludilo” ili „bezumnost”) izraz je kojim se opisuju tjeskoba i strah osobe uzrokovani iracionalnim idejama i/li nesposobnošću razlikovanja mašte od stvarnosti. 6
Ako bi bila samo paranoja, moguće je da se na osnovu dijagnoze oboljele osobe smjeste u posebni Sabirni centar i pokuša odgovarajuća terapija. Neizvjesno je koliko bi bilo pacijenata i koliki prostor bi se zakupio da se svi smjeste. Raspoređeni po postojećim bolnicama vjerovatno bi remetili uobičajene medicinske procedure.
Kišovu „dijagnozu” su ponavljali, potvrđivali,7 ili se usprotivili,8 ili nezavisno od Kiša oprečno tumačili.9
Sveobuhvatnije raspravlja moć, mogućnosti i dejstva etnonacionalista, ugledni psihijatar dr Dušan Kecmanović u svojoj knjizi Psiho politika mržnje (1999), sa početnim pitanjem: Da li je nacionalizam patološka pojava?
U pristupu za odgovor dr Kecmanović polazi od sklonosti ličnosti i socijalnoga okruženja da bi nakon pitanja jesu li nacionalisti izmijenjene ličnosti, duševno zdravi, izričito upitao: „Da li je nacionalizam doista patološki fenomen, izraz duševne poremećenosti?”
U slijedu razmatranja nalazi dva oblika nacionalizma: endemijski, koji je stalno izražen kod manjega broja članova svake etnonacionalne grupe, i epidemijski (epi = na ili oko, demos = narod). Endemijski nacionalizam povremeno, posebno kada vladajuća ideologija podstakne nacionalističke stavove i vjerovanja, prerasta u epidemijski, koji dominira socijalnom scenom svakodnevice (10, str. 327–328).
Na osnovu podrobnoga istraživanja i sučeljavanja brojnih mišljenja, zaključio je da etnonacionalizam nije patološka pojava (10, str. 331). Smatra da nema nikakvoga osnova za tvrdnju „da su poremećaji ličnosti glavni akteri nasilničkoga ponašanja u konfliktima izazvanim i podržanim nacionalističkim stremljenjima, stavovima i vjerovanjima” (10, str. 275).
Kiš razlikuje kolektivnu i pojedinačnu paranoju. Kolektivna paranoja je posljedica zavisti i straha, najviše gubljenja individualne svijesti, pa otuda „zbir individualnih paranoja dovedenih do parok-
sizma”. Znači, iz individualne osujećenosti izvan sebe traži izbavu, „primoran da svoj entitet traži izvan identiteta i izvan tzv. društvene strukture” (2, isto).
Masa nacije jeste plodno tle za sijanje i rastenje nacionalizma. Sijači, tvorioci, nosioci, prenosioci, zasadioci su pripadnici elitističke povlašćene grupe, koja naciju koristi za svoje blagodati. Masovan, nacionalizam obuhvata mnoštvo osoba koje nijesu iste psihičke izgrađenosti. Nijesu rijetki oni koji zastupaju gledište da je dobar nacionalizam sa patriotskim osjećanjem. Naučna istraživanja koja sam obavljao i saopštavao u svojim tekstovima potvrđuju osnovne pokude i nagrde nacionalizma i opise nacionalista, ali je toliko slojevito da bi se samo tako moglo, ponekad olako, poništiti.
Kiš je osobito osjetljiv na primisao da je „izdao narod” (2, str. 28). Zna se, nacionalisti izriču najstrašniju osudu kada nijesu saglasni pa lažu, i proglase ga za „izdajnika naroda”. Kiš objašnjava da se nije doticao nacionalnih principa, nego je samo na osnovu ličnih zapažanja pravio „psihološki portret čoveka koji gubi razum i snagu rasuđivanja na pomen imena druge nacije, svog izabranog neprijatelja, portret čoveka koji se tim totalnim izborom, i jedino kroz taj destruktivni totalni izbor realizuje…” (2, isto). Očigledno je, zapravo, da su se prepoznali baš u takvome opštemu „opisu” nacionaliste i sjurili da satru onoga koji ih je, bezimene, „prokazao”. Kiš lamentira da bi ga tako dobro pogođeni portret mogao ispuniti taštim zadovoljstvom, ali se, nažalost, ne može gorditi, niti biti veseo, pošto je navukao suviše bijede, izgubio mnogo prijatelja i izazvao mnogo mržnji protiv sebe (2, isto).
Možda umišljam, ali Kiš i da je znao što ga čeka, ne bi odustao ili odstupio od svojih nakana da označi svojstva i moguća pogubna dejstva nacionalizma.
IV
U svojim knjigama, zapisima, saopštenjima na naučnim skupovima, u napisima u štampi svakovrsno sam „opisivao” ćudi i zloćudi nacionalizma. Činilo mi se da mogu biti prikladni i za potpunije razumijevanje Kišove „obrade” nacionalizma.
U posebnoj knjižici Nacionalizam — izvori, suština i oblici (1983) sveobuhvatnije sam razmatrao svojstva i dejstva nacionalizma. Izdvojiću, samo za kontekst razgovora o Kišu, misao o nacionalizmu u kulturno-duhovnoj sferi.
Zapazio sam da se u određenim trenucima doima da se nacionalizam nastanjuje u kulturno-duhovnoj sferi kao svome prirodnome pribježištu. Po obznanjivanju, naizgled se najčešće i najzornije pojavljuje baš u kulturnim tvorevinama. Pitao sam: Da li je zaista tako, ili je samo privid zbog rječite, vizuelne, govorne, emotivno-iracionalne itd. nabojitosti? U odgovorima sam najprije ustvrdio: Nacionalizam je tradicionalističko vraćanje u prošlost i prizivanje prošlosti radi sadašnjih parcijalnih uskogrupnih interesa i ciljeva.
U doba uspona i bujanja nacionalizam se, i ranije i sada, u kulturi eksponirao i pokušao da nametne kao vrli branitelj nacionalne baštine, sprovodnik nepatvorene nacionalne tradicije, a u stvari je manipulisao nacionalnim nasljeđem i nacionalnim osjećanjima, sa svrhom da određeni krugovi očuvaju svoje monopole u upravljanju kulturnom sferom…” (11, str. 91–92).
U knjizi Kuda ide nacija (1986), koja sadrži dva dijela „Integral nacije” i „Sindrom nacionalizma”, navedeni su dokazi u svakodnevnome životu za nastanjivanje nacionalizma u legalnim institucijama, ili za korišćenje zvaničnih struktura u nacionalističke svrhe.
U raspravama na naučnim skupovima i u dnevnim i periodičnim publikacijama razlagao sam svojstva, vrste i načine djelovanja nacionalizma.12
Nadošla su pitanja, pa i odgovori:
a) stvara li nacionalizam naciju, ili je sredstvo nacije u ispunjenju određenih ciljeva?
b) da li je nacionalizam usud ili udes nacije?
v) da li je nacionalizam poćudan ili poguban za naciju?
U napisu Ništa bez vođa, sa nadnaslovom Nacionalizam usud ili udes, ustvrdio sam:
„Nacionalizam jeste u naciji, i po imenu i po nastajanju, ali nije usud nego udes nacije. Njega proizvode i koriste određeni slojevi i grupe koji hoće da zavladaju nacijom. Pokušaji da se striktnim razdvajanjem nacionalizma i šovinizma opravdava nacionalizam zavode na terminološke zamke, a praktično daju sva prava nacionalizmu, koji u krajnjem ishodu jeste šovinizam. Nije prihvatljivo ni da se u ime navodne nacionalne ravnopravnosti uspostavlja kakva ravnoteža i paritet nacionalizama, niti tumačenja da su svi podjednako raspoređeni, rasprostranjeni i razorni, ili da postoje samo kod drugoga, ili čeka da se drugi oglase, pa onda opravdava ili napada. Najopasniji su svakako dejstvujući nacionalizmi, koji sukobljavaju i tlače narode. Nacionalizmi se ne istrebljuju — nacionalizmima.”13
Nacionalisti apsolutizuju naciju i nacionalnu pripadnost u jedinu čovjekovu potrebu. Zapravo, sebe poistovjećuje s nacijom.
Ustvrdio sam da su ratovi za nezavisne nacionalne države na prostorima SFR Jugoslavije na izmaku nesrećnoga 20. vijeka otvorili Pandorinu kutiju zala nacionalizma. Još ranije sam u svojim knjigama i saopštenjima na naučnim skupovima dokazivao moguće pošasti nacionalizma na djelu. Etnonacionalizam se proglasio za tvorca, spasitelja i izbavitelja nacije. Svedena na etnos, nacija je postala pogodno sredstvo za svakovrsne interpretacije i manipulacije. Etnički nacionalizam takođe je mnogoznačan: od svakodnevnoga etničkoga svrstavanja do programa etničkoga čišćenja.
„Zloslutio” sam najavljene nacionalne sukobe, ali ne sa toliko nesreća, ljudskih žrtava, uništenja materijalnih, kulturnih dobara, izbjeglištva i šteta nastalih nakon ratova.
V
Svakovrsna, protivrječna i oprečna su gledišta o nacionalizmu. Kišov ogled o nacionalizmu dao mi je priliku da ponovo presabiram i prevrednujem suštinu nacionalizma.
Metodološki bi se, radi razumijevanja kompleksnosti nacionalizma, mogli slojevito prikazati nacionalno osjećanje i nacionalizam:
— domoljublje, ko ljubi dom svoj;
— rodoljublje, ko ljubi rod svoj;
— patriotizam, ko voli svoju otadžbinu, zemlju predaka, svojih otaca, patriju;
— nacionalno osjećanje pripadnika nacije, koji voli svoj narod;
— nacionalista, koji voli samo svoj narod na štetu drugog/drugih naroda;
— ksenofob, koji mrzi strance;
— šovinista, koji mrzi druge narode kao neprijatelje i vrši etničko čišćenje, nastoji da ih uništi;
— nacista, koji vrši genocid nad drugim nacijama i populacijama.
Moglo bi se podrobno raspravljati da li je svaki nacionalizam ujedinjujujuća sila nacije, i po koju cijenu, novi vid lojalnosti, koji oblikuje nacionalnu državu, stvara nacionalnu homogenost i nacionalni identitet. U konkretno-istorijskoj analizi raznolikih nacionalno-državnih iskustava bi se moglo pouzdanije utvrditi kako nacionalizam odista postiže svoj cilj.
U svojim spisima o naciji dokazivao sam da nacionalizam uistinu jeste pogodno i oprobano sredstvo da se u ime nacije osvaja vlast. Naime, nacionalisti nacionalizuju cjelokupni život nacije, najradije
politiku, kroz koju najprije zadobijaju moć. Omnia politika se, kako sam naveo, stavlja u službu nacionalnoga interesa, kako ga objavljuju nacionalističke elite i vođe. Više nacionalnih partija u istoj naciji se u ime nacije žestoko bori za vlast. Svaka za sebe tvrdi da je ona jedina koja zastupa i štiti prave nacionalne potrebe.
Ugledni teoretičari nacije i nacionalizma, istoričari, kulturolozi svakovrsno, različito, pa i suprotno poimaju suštinu, podobnosti i pogubnosti nacionalizma. Navodim ih samo u naznakama da bi
se potpunije razumijevalo koliko je svako, i navedeno Kišovo razmišljanje, tegobno za striktno, pogotovu jednoznačno viđenje nacionalizma. Kiš je osobit upravo po tome što je doživio, proživio i kritički omislio zbiljske i moguće „čini” i činodejstvija nacionalizma. Tada još nije zašao u postmodernističku magiju narativa, hiper-teksta, interteksta. Međutim, nagrađen upravo za postmodernističku Grobnicu za Borisa Davidoviča, u Času anatomije izveo je žestoku kritiku osporavatelja svoje poetike. Doktrina nacionalizma potiče, kako nalazi H. Seton-Votson, iz razdoblja Francuske buržoaske revolucije, mada su nacije postojale ranije (14, str. 29), što bi kazalo da nacionalizam ne stvara naciju. Suprotno, Hans Ulrih Veler smatra da u zabludu vodi shvatanje da nacija proizvodi nacionalizam. Zapravo, nacionalizam je demijurg nove stvarnosti (15, str. 16). Prema Veleru, „nacionalizam znači sistem ideja, doktrina, slika sveta koja služi stvaranju, mobilizaciji i integraciji veće solidarne zajednice (zvane nacija), ali pre svega legitimaciji novovremene političke vladavine” (15, str. 15).
Istoriju razvoja nacionalizma Veler razmatra u iskustvima velikih evropskih država i SAD, te transfernoga nacionalizma u nezapadnim zemljama.
1. U Evropi i Sjevernoj Americi „i n t e g rišu ć i” nacionalizam putem „unutrašnje državne revolucije” stvorio je nacionalnu državu.
2. Ujediniteljski ili preporoditeljski nacionalizam od različitih etnija stvorio je nacionalnu državu u Njemačkom rajhu i u Italiji.
3. Secesionistički nacionalizam ubrzao je poslije 1918. godine raspad multinacionalnih carstava na istoku i jugoistoku Evrope, i na razvalinama Austrougarskoga i Osmanskoga carstva stvorio nove nacionalne države.
4. Transferni nacionalizam je evropsko-američki model prenio u nekadašnje kolonije (15, str. 66).
Vremenski se možda mogu utvrditi određeni procesi i faze razvoja nacije. Međutim, sklisko je svako apsolutizovanje datumskoga objavljivanja nastanka konkretne nacije. Prelomni istorijski događaji jesu značajni za pojedine nacije, ali je proces nacionalizovanja svuda trajao duže.
Drugačije istorijsku periodizaciju nacionalističkih (nacionalnih) pokreta prepoznaje Antoni D. Smit, po fazama: integrativna faza 1815–1871, posebno u centralnoj Evropi; faza prekida sa stranim političkim jedinstvom 1871–1900; agresivna faza, koja kulminira u nacističkoj orgiji 1900–1945; savremena faza svjetske rasprostranjenosti od 1945. godine (Theories of Nationalism, 1972).
U modelu Ernesta Gelnera doba prelaska na industrijalizam nužno biva i doba nacionalizma. Homogenost nameće nacionalizam, a ne, kako misli Eli Keduri, da nameće homogenost, koja je zapravo nametnuta objektivnim uslovima.16 „Imperativ egzosocijalizacije je glavni ključ za razumevanje toga zašto država i kultura sada moraju da budu povezane… To je ono što predstavlja suštinu nacionalizma i zbog toga živimo u njegovom dobu” (16, str. 61–62, 60).
U opravdavanju nacionalizma nastoji se da mu se prida anđeosko lice patriotizma. Svaki nacionalizam je okrenut dobrobiti nacije. Savremeno iskustvo daje dovoljno dokaza da nacionalizmi nanose velike štete najprije naciji u ime koje samozvano ili zvanično nastupaju, i još više onima protiv kojih su usmjereni. Nacionalni ratovi u bivšoj Jugoslaviji upravo su potvrdili pogubnost nacionalizama.
Knjiga Erika Hobsbauma Nacije i nacionalizam od 1780. daje vrijedne naznake o suštini nacije i nacionalizma na velikome razvojnom i konkretno-istorijskome iskustvu, teorijskim znanjima i sopstvenim istraživanjima. Autor relativizuje pojam „nacionalizma” (stavlja ga pod navodnike?!, D. I.), kojemu je kao principu, pozivajući se na E. Gelnera, primarno da politička i nacionalna zajednica treba da budu podudarne. „Naciju” (opet navodnici) ne smatra primarnim niti nepromjenljivim društvenim entitetom. „Nacionalno pitanje” se nalazi na presjeku politike, tehnologije i društvene transformacije (17, str. 16–19).
Neću praviti opaske na Hobsbauova shvatanja.
Zanimljivo je kako je Džordž Orvel razlikovao patriotizam i nacionalizam, koje je označio u tekstu iz 1945. godine povodom godišnjice dolaska Hitlera na vlast. „Patriotizam” (stavlja ga pod navodnike) jeste „privrženost određenom mestu i određenom načinu života za koje neko veruje da su najbolji na svetu, ali ne želi da ih silom natura drugima. Patriotizam je po svojoj prirodi odbramben, i u vojničkom i u kulturnom smislu”. Nacionalizam se pak ne može odvojiti od želje za vladanjem. „Trajni cilj svakog nacionaliste jeste da obezbedi veću vlast i ugled ne za sebe, već za naciju ili drugu celinu u kojoj je odlučio da utopi svoju individualnost” (18, str. 54).
Sve je jasno kada se primjenjuje na zloglasnije i prepoznatljivije nacionalističke pokrete u Njemačkoj, Japanu itd. U širem smislu, pojam nacionalizam upotrebljava se ne samo za nacizam, nego „obuhvata takve pokrete kao što su komunizam, politički katolicizam, cionizam, antisemitizam, trockizam i pacifizam. Čak su jevrejstvo, islam, hrišćanstvo, proleterijat ili bijela rasa objekti strasnoga nacionalističkoga osjećanja (isto).
Neću komentarisati Orvelovo „proširenje” poimanja nacionalizma. Za moje istraživanje i poređenje dovoljno je ono po imenu.
Za raspravu je pitanje: Da li se sve može, pohvalom ili pokudom, strpati pod nacionalizam?
VI
Svaki nacionalizam, uostalom, zavisno od okolnosti, od socijalno-političkih nosilaca, programa, prohtjeva, sredstava koja primjenjuje u svome razvoju i djelovanju poprima različite osobine, pa i nazive. U naučnoj literaturi i nacionalno-političkoj „nomenklaturi” nabrajaju se, kako sam naveo, različiti tipovi i vrste nacionalizama.
Uobičajeno se smatra da je prirodan etnički nacionalizam. Norveški naučnik Tomas Hilan Eriksen u posebnoj knjizi podrobno prebira, do detalja, iskustva odnosa etniciteta i nacionalizma u svijetu i mišljenja brojnih teoretičara, istraživača i publicista. Autor obilato prikazuje izuzetno složenu „materiju” odnosa antropološkoga shvatanja etniciteta, nacije i nacionalizma.19 U odjeljku „Nacionalizam” ponavlja postavku da su nacionalizam i etnicitet srodni pojmovi, i da većina nacionalizam zaista ima etnički karakter. Nastavlja odmah, „nacionalizam ponekad izražava multietničku i nadetničku ideologiju…” (19, str. 206). Odgovor na pitanje šta je nacionalizam
začinje shvatanjima Ernesta Gelnera da se politička i nacionalna cjelina moraju podudarati, preko čega se nacionalizam kao sentiment, ili kao pokret, može najbolje definisati, i Benedikta Andersona, poznatoga po knjizi Nacija imaginarna/zamišljena zajednica. Za obojicu kaže da „naglašavaju da su nacije ideološki konstrukti koji treba da uspostave fiktivnu vezu između (samozvane) kulturne grupe i države, i da su nacije apstraktne zajednice…” On im prigovara da ne uviđaju, ili bar zanemaruju, da između teorija nacionalizma i antropološke teorije etniciteta postoji visok stepen podudarnosti (19, str. 172–173, 174).
Pomenuću još iskaz o nacionalizmu bez etniciteta, mogućemu u pluralnim ili multietničkim društvima, koje ne karakterišu samo sukobi i granice među grupama, nego i saradnja i zajednički život mimo linija etničkoga razgraničavanja i kulturne integracije (19, str. 206).
Anderson u svojoj knjizi razmatra porijeklo i širenje nacionalizma. Svrha knjige, kazuje autor, jeste da ponudi bolje tumačenje „anomalije” nacionalizma. Osnovna postavka jeste: nacija i nacionalizam su „kulturne tvorbe posebne vrste” (20, str. 15). Nacije kao zamišljene političke zajednice nastaju iz vjerskih zajednica i dinastičkih kraljevstava. Začetke nacionalne svijesti vidi u razvoju štamparstva, odnosno tiskarskom kapitalizmu, kako ga naziva. Veliki značaj pridaje jeziku, promjeni karaktera latinskoga jezika i zamjeni „nacionalnim” jezicima, reformaciji i geografski nejednakome širenju pojedinih kultura u službi administrativne centralizacije. Zamišljanje novih zajednica bilo je moguće u burnoj interakciji novoga načina proizvodnje kapitalizma, tehnologije komunikacija (tiska) i neumitne raznovrsnosti ljudskih jezika.20 Dodaću: kako god ko tumačio imaginaciju (umišljati, maštati, uobraziti, zamišljati), u povlađivanju ili osporavanju Andersonovih iskaza i analiza nacija je i zbiljska zajednica, a nacionalizam živa i živahna sila. U posebnim spisima raspravljam sa imaginarnim shvatanjem nacije.
Značajno je da se, podstaknuto izvornim saznanjima Danila Kiša o nacionalizmu, utvrdi da li postoji kulturni nacionalizam i jesu li spojivi liberalizam i nacionalizam. Smatram da zaštitni znaci kulturnoga i liberalnoga nacionalizma imaju samo terminološku upotrebu.
Nesaglasno Kišu koji „nagrđuje” nacionalizam, Antoni D. Smit u svojim istraživanjima daje nacionalizmu „prava” da bude bitan za naciju. Istina, ustvrđuje da nacija nastaje prije nacionalizma, ali ga „posvećuje” u moćnu silu nacije. U knjizi Nacionalni identitet, usredsređuje se na osnovne stavove o nacionalizmu, navodi više načina kojima se označuje nacionalizam, svedeno: 1. cjelokupan proces oblikovanja nacije i nacionalnih država; 2. svijest o pripadnosti naciji; 3. jezik i simbolika „nacije” (povremeno naciju stavlja pod navodnike, zavisno od konteksta ili značenja navodne zajednice); 4. ideologija, i 5. „društveni i politički pokret za postizanje ciljeva nacije i ostvarenje nacionalne volje” (21, str. 117). Univerzum nacionalizma tako prekriva naciju.
Nacionalistički pokret, kazuje A. D. Smit, tijesno je povezan sa ideologijom, „jezgrenom doktrinom” nacionalizma, koja smatra da je svijet podijeljen na nacije, da je nacija izvor cjelokupne političke i društvene moći, a lojalnost naciji je iznad svih privrženosti, da se ljudska bića moraju poistovjetiti sa nacijom ukoliko žele slobodu i samoostvarenje, da nacije moraju biti slobodne i bezbjedne ako hoće da u svijetu vladaju mir i bezbjednost (21, str. 119).
Svakako jeste nacionalizam „osvojio” svijet, ali se ne može poistovjetiti sa nacijom, niti opravdati za sve porive i učinke. Ideologija totalizuje naciju i omogućava totalitarnu vlast nacionalnih vrhovnika. Nacionalna ideologija biva moćno sredstvo uzvisivanja nacije u osnovnu potrebu i nacionalne države u vrhovno dobro. Najčešće kao kriva svijest, kako se označava, u svim oblicima i načinima, od državnih aparata ideologije (Luj Altise) do moćnih propagandnih medijskih i drugih sredstava, pripadnike nacije obasipa i puni „svetim istinama” o veličini svoje nacije, vođa, carstava… I svakodnevica se ispunjava viteškom prošlošću, koja se — nastavlja.
Nezavisno od Smitovoga uopštavanja udjela nacionalizma u kulturnome oblikovanju nacije, svojevremeno sam ustvrdio u knjizi Nacionalna kultura i kultura nacije (1984): „Ideologija nacionalne pristrasnosti, etnocentrizma, pa i nacionalizma, iskazuje se, pored ostalog, kroz ponude i pokušaje pojedinih zvaničnika i u politici i u nauci, i u kulturi, i u sredstvima informisanja, da se klasno i nacionalno mire borci za slobodu i narodni odrodi, prošlost zaodjene u jedno i jednake nacionalne interese, savremenost izjednači kroz nacionalnu homogenost, a prizemnom politikantskom manipulacijom kroz nacionalne odore izjednače sve vrijednosti” (22, str. 126).
Nacionalizam u najširoj ravni A. D. Smit sagledava kao oblik istorističke kulture i građanskoga obrazovanja. Svojstvo/dvojstvo nacije i nacionalizma ogleda u nacionalizmu kao obliku kulture — ideologija, jezik, mitologija, simbolika i svijest koji je, tvrdi, našao odjeka širom planete i određuje tip identiteta nacije. Doslovno: „…nacija i nacionalni identitet moraju (se) sagledati kao tvorevina nacionalizma i njegovih pobornika, a njihov značaj i veličanje takođe su nacionalističko djelo (21, isto, str. 146).
U pomenutoj knjizi Nacionalna kultura i kultura nacije, u posebnome odjeljku „Nacionalizam u kulturi” zapisao sam:
„Nacionalno biće” dijela inteligencije… može da bude pogodno za nacionalističko eksponiranje, pogotovu kad se istupi s tvrdnjom da je ona prirodni, najviši nosilac, zastupnik i ‘izrasla’ svijest nacionalnih interesa. Sebi, zapravo, daje pravo da bude jedini posrednik između viteške, kako je ona obasjava, i prozaične savremenosti nacije, kako je ona dramatično prizemljuje — koju, opet, ona jedino može da prosvijetli i nanovo uzvisi” (22, str. 109).
Možda bi se moglo prepoznati i stanje duha koje je vladalo u vrijeme Kišovoga sukoba sa samozvanim ili osveštanim braniocima „nacionalne” kulture.
U istovrsnome (kon)tekstu Kaj Nilsen ređa stavove i iskaze koji „obožavaju”, opravdavaju i poriču valjanost nacionalizma. Tako nacionalizam „zahteva da svi ljudi treba da ispoljavaju najvišu lojalnost prema svojoj naciji”, istovremeno mu pridajući etnocentrizam, autoritarizam. Navodi gledišta da je loš etnički nacionalizam, ukorijenjen u etničkoj koncepciji nacije, i dobri građanski nacionalizam, nastao na građanskome konceptu nacije. Vjerovatno kulturalista (Kultura je sve) i za naciju kazuje da je određuje kulturni nacionalizam „u terminima zajedničke sveprožimajuće kulture”. Završno ustvrđuje: „Svi nacionalizmi su kulturni nacionalizami…”, pošto „Nema čisto
političke koncepcije nacije, liberalne ili bilo koje druge”. U nabrajanju je mnogo slojevitiji. Naime, kulturni nacionalizam poprima ponekad etničke, ponekad neetničke ili diktatorske oblike (brazilski,
argentinski, čileanski pod vojnim huntama), katkad liberalne oblike (ranije, u dvadesetome vijeku u Norveškoj, Finskoj i Islandu, ili kasnije u Kvebeku, Belgiji, Velsu i Škotskoj).23
Svođenje nacionalizma na kulturu, svejedno kako se opisivao ili ilustrovao, vodi ka oproštaju i onih i onakvih nacionalizama koji vode sukobima, ratovima, etničkome čišćenju, genocidu, holokaustu…
Ne pripisujem autoru takve namjere, ali je zagonetno da se upravo kul- tura uzima za zaštitni znak nacionalizma.
Nacionalizam ne zastaje, ne posustaje. Biva da prividno miruje, ali nastavlja, pa buja kada ustreba. U nasljedstvu onoga što je Kiš svojevremeno žestoko kudio, obnavlja se neprekidno. Nacionalisti, pogotovu oni koji su izgubili rat, premještaju borbu za teritorije u osvajanje kulturno-duhovnoga prostora, u kojemu mogu da zavedu svoja načela, pravila i interese. Promjena je što je „borba za teritorije, koja se i dalje smatra najvišim državnim i nacionalnim interesom, privremeno prebačena sa vojnog na kulturni front” (24, str. 27).
A nacionalizam u suštini jeste: antikultura. Kišova borba protiv nacionalizma se nastavlja…
Nacionalizmu se pridaju svojstva liberalizma. Izraelska naučnica Jael Tamir u raspravi „Liberalni nacionalizam” pokušava da spoji liberalizam i nacionalizam u protivrječnim svojstvima. Početno
pitanje je: da li su spojivi liberalizam i nacionalizam?
U uvodu podsjeća na Gelnerovu misao da je sukob između liberalizma i nacionalizma „natezanje između razuma i strasti”. Sama nalazi da bi se liberalna tradicija sa svojim uvažavanjem lične autonomije, refleksije i izbora, i nacionalna tradicija sa svojim naglašavanjem pripadanja, lojalnosti i solidarnosti mogle uzajamno prilagoditi, makar što se generalno smatraju isključivim. „Liberali mogu priznati značaj pripadanja, članstva i kulturne srodnosti, kao i posebne moralne privrženosti koja iz njih sledi. Nacionalisti mogu ceniti vrednost lične autonomije i individualnih prava i sloboda, i mogu očuvati privrženost socijalnoj pravdi kako između tako i unutar nacija” (25, str. 57). Inherentna je, ipak, napetost između liberalnih i nacionalnih vrijednosti, a u mnogim slučajevima su one nesamjerljive, nema jedinstvene ljestvice na kojoj bi se one mogle mjeriti i porediti.
Za moje razmatranje neposredniji je Dušan Janjić koji, navodeći autore o iskustvima liberalnoga nacionalizma, ustvrđuje da nacionalizam, posebno u svojoj političkoj praksi, uspijeva da prati liberalizam samo do 1848. godine, kada dolazi do razlaza. Period do 1848. godine može se označiti prevagom liberalnog nacionalizma, pošto se „duh nacionalizma združuje s racionalizmom, liberalizmom i humanizmom prosvjetiteljstva”.26
Čim nacionalizam počinje da biva sredstvo imperijalnih osvajanja poprima agresivni, integralni, autoritarni oblik.
Možda je zloslutno: Nacionalizam je poluga neoliberalnoga kapitalizma,27 koji je „opšta moda” u svijetu. Zagriženi neoliberalisti proglašavaju da je neoliberalizam svijetla snaga budućnosti, kojemu je slobodno neograničeno tržište svetinja, a profit spasonosni B/bog. Pokušavaju da mu pridaju i vrlinu kulturnoga kapitalizma, u kojemu praktično opstaju istovremeno: rob kao radna snaga, roba kao mjerilo svake, pa i duhovne izrade, robot kao zamjena za čovjeka.
Alvin Tofler je najavio pomamu nacije u industrijskome i propast nacije u postindustrijskome društvu. 28
Pomama nacije je kroz nacionalizme ispunjena/ispunjava se, propast nacije se „odlaže” pošto nacionalne države „vode igru”, a globalizacija u interesu profita služi najmoćnijim državama.
NAPOMENE
[1] Dr Dušan Ičević, Nacija i samoupravljanje 1, Pobjeda, Titograd 1976)
[2] Danilo Kiš, Časa anatamije, NOLIT, Beograd, 1979.
[3] Majkl Biling, Banalni nacionalizam, preveo s engleskoga Veselin Kostić, Bi-
blioteka XX vek, Beograd, 2009.
[4] Latinka Perović, Nacionalizam je ubio naciju, Borba, 16. april 1992.
U konfuziji koja danas vlada u Srbiji, Latinka Perović za one koji „ostaju ovde”: stari, polupismeni, neobrazovani su „humus i za nacionalizam i za konzervativne ideologije i beznadežno unutrašnje zatvaranje. (Latinka Perović, Ovo je humus u kojem uspevaju najgori, razgovor vodio Veljko Miladinović, Nedeljnik, 11. jun 2015, str. 26).
[5] Mario Vargas Ljosa, Cinične igre s nacionalizmom, razgovor vodila Zorica Banjac, Nedeljna Borba, subota — nedelja, 10–11. jun 1995
[6] http://sh.wikipedia.org/wiki/Paranoja-mw head http://sh.wikipedia.org/wiki/Paranoja
— p-search
Psihopatološki simptomi su u vjerovanju osobe da su on ili bliske osobe meta zavjere, pa se koristi i izraz manija proganjanja. Simptom duševnih bolesti, od kojih je najkarakterističnija paranoidna shizofrenija, ali se u starijoj psihijatrijskoj literaturi mogu naći i opisi tzv. „čiste” paranoje prilikom koje intelektualne sposobnosti pogođene osobe ostaju potpuno očuvane. Paranoja se također može javiti i kao posljedica specifičnih okolnosti (tzv. zatvorska psihoza), ali i tzv. induktivna psihoza, prilikom kojom paranoik svoje sumanute fiks-ideje uspjeva prenijeti i nametnuti sebi bliskim osobama.
[7] O paranoji nacionalizma, poslije Kiša, piše Tom Nairn u knjizi The Break-up of Britain, str. 359, 1977. godine, kako prenosi Benedikt Anderson, „‘nacionalizam’ spada u patologiju moderne razvojne povijesti, jednako je tako neizbježan kao i ‘neuroza’ kod pojedinaca, prati ga jednako dvosmislenost, posjeduje istu urođenu sposobnost da se sroza u mahnitost, čiji su korijeni u dilemama bespomoćnosti koje more veći dio svijeta (ekvivalent infantilnosti kod društava) i uglavnom je neizlječiv (19, str. 16–17). Znači, nacionalizam je svjetska pojava i uglavnom neizlječivo patološko stanje!
U kontekstu rasprave i obrazloženja da nema dobroga nacionalizma, Nikola Kangrga, filosof praxisa, mnogo kasnije od Kiša, za nacionaliste koji sebe u svemu poistovjećuju sa nacionalnom pripadnošću (Hrvat, Srbin…) nalazi da je „vraški ozbiljna stvar koja graniči s paranojom ili šizofrenijom”. Postavlja pitanja: „Mogu li se taj i takav ‘nacionalni osjećaj’ nazvati specifičnom bolešću, pa ako je bolest, čime se može ona liječiti ili izliječiti? Gdje su ti doktori (psihijatri?) koji bi, i kojim sredstvima, mogli onda tu bolest liječiti? (Nikola Kangrga, Nacionalizam ili demokracija, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci, Novi Sad, 2002, str. 18)
Netrpeljivost, opravdana, prema nacionalizmu, dovodi ga do portreta nacionaliste, u kojemu ima bar malkice i paranoje: „Nacionalista je primitivna, zaostala, nezrela, ljudski još neoblikovana, u sebi još neoplemenjena, neizgrađena, unutrašnje šuplja psiha i egzistencija” (Nikola Kangrga, Budi pametan, Danas, 23–24. maj 2015, str. 19).
Za razumijevanje kompleksa nacionalizma značajan je ogled dr D. Kecmanovića „Nacionalizam i ludilo” (Izabrana djela, Clio, Beograd, 2014), u kojemu pobija teoriju ugledne profesorice Bostonskoga univerziteta Lije Grinfild da su nacionalizam i ludilo u uzročno-posljedičnoj vezi, odnosno da je nacionalizam osnovni uzrok ludila (Stevan Tontić, Psihijatar „etničkih vremena”, Politika, Kulturni dodatak, 4. oktobar 2014, str. 03). Kecmanović je zbog domaćih nacionalizama izbjegao u daleku Australiju, povremeno se otuda javljao, i u tuđoj zemlji našao smiraj.
Luđačku košulju navukla bi nacionalisti i lingvistkinja Snježana Kordić, koja se, istina, poziva na istraživače koji smatraju da nacionalizam uzrokuje psihičke smetnje i opisuju ga kao jedan oblik luđačke košulje. Koliko obični ljudi mogu biti svjesni nacionalističke opsjene zavisi od umijeća nacionalista na vlasti da ih izmanipulišu, za primjer uzima Hitlerov uspjeh u nametanju ideologije nacionalsocijalizma pomoću medijske propagande (Snježana Kordić, Nacionalizam je jedan oblik luđačke košulje, razgovor vodila Ksenija Rakočević, Art, Vijesti, 20. jun 2015, str. 6).
Sa Kišovim mišljenjem o paranoji saglasna je Mirjana Miočinović: Nacionalizam je dokaz ozbiljne bolesti u svakoj sredini u kojoj se javi. Nacionalizam jeste kolektivna i pojedinačna paranoja (Nemoć očiglednog, Prvi i drugi deo, Edicija Transkript, Beograd, 2014, str. 44). Prethodno je u tekstu iz 1992. godine, dala ilustraciju za srpsko građanstvo koje za odnos slaboga građanstva i nacionalizma nije izvuklo nikakvu pouku iz svoje tragične poslijeratne sudbine. „Ukoliko nije kolaboriralo sa komunistima (pre svega iz straha), ono se (jednako iz straha) hiberniralo, i sada, kada se budi, kada je ‘dočekalo svoj čas’, jedino što ima da nam ponudi to su kralj, svetosavski balovi i litije. Njihov je nacionalizam najžalosnije i najopasnije vrste, mešavina krvoločnosti ‘Belih orlova’ i domaćičke ideologije Kola srpskih sestara, spoj agresivnosti i kiča” (str. 36).
[8] Pomenuću viđenje Marka Tompsona, koji sveobuhvatno prati Kišov život i djelo, ponekad na „domišljat” način. Navodi da je Kiš triput kao pisac izravno napao nacionaliste (Mark Tompson, Izvod iz knjige rođenih, Priča o Danilu Kišu, preveo s engleskoga Muharem Bazdulj, Clio, Beograd, 2014, str. 288). Vremenski, najprije u intervjuu u „Idejama” 1973, u Grobnici za Borisa Davidoviča 1976, u kojoj se izrugivao mačističkoj koncepciji književne kreativnosti, koja je prevladavala u beogradskoj književnoj čaršiji, potom u Času anatomije 1976, koji podrobno razmatram. Tompson tvrdi da je 1973. godine politički nacionalizam u Jugoslaviji bio zabranjen. „Činilo se da je Kiš na strani komunističke represije” (str. 289). Pitam: Kako je bio za represiju ako slobodno potire nacionalizam, pretežno u kulturi, ali i u opštim svojstvima. U mojim knjigama, spisima, na naučnim skupovima dokazujem da je o svakome nacionalizmu bilo, prije svega, naučne, pa i političke prosudbe i osude.
Zanimljiva je za tadašnje stanje duha (1974. godine) Kišova svađa sa književnikom Dragoslavom Mihajlovićem, golootočaninom koji je ocijenio da Kišov intervju tretira literaturu na politički način i tako povlađuje komunističkim vlastodršcima. Kiš bučno uzvraća na objede na Daviča: „Ti si jedan komunista, nacionalista i antisemita!” Mihailović kazuje Kišu da „niko nema pravo da pretvara svoju privatnu paranoju… u opštevažeći književni princip”. Kiš ne prihvata ponuđeno primirenje, na što Mihailović zaključuje da najiskrenije sumnja u Kišovu zdravu pamet (str. 291).
Svjedoči pjesnik Tanasije Mladenović o hudoj sudbi Branka Miljkovića, koji je izbjegao u Zagreb. „Nesrećni moj Branko, bežeći od kleveta i intriga jedne dobro organizovane beogradske koterije tačnije klike, upao je, nevina srca i duše, kakav je bio, u zagrebački već dovoljno probuđeni (ako je ikada „spavao”) maspok, čiji su se začeci u vazduhu nazirali (Tanasije Mladenović, Vreme me pretiče, razgovor vodio Zoran Radisavljević, Politika, 3. jun 1995).
Sa zadrškom nadobudnoga kritičara, koji nije mogao da „preboli” sebe nacionalistu i antisemitu, Nebojša Vasović je u knjizi Lažni car Šćepan Kiš pokušao da potre svaku Kišovu vrijednost. Poštovaću zabranu koja je data da se „knjiga u celini ili u delovima ne sme umnožavati, preštampavati ili prenositi…”, pa neću ništa iz nje spominjati. Samo ću zapaziti da u poricanju Kiša
kao kritičara u 11 teza ne navodi paranoju (13, str. 137–139), vjerovatno zato što se — prepoznao (Lažni car Šćepan Kiš (Polemički osvrt na delo i ideje Danila Kiša), Narodna knjiga, Beograd, 2004).
[9] Nasuprot popularnome (umećem: i Kišovome) i akademskome vjerovanju, iskazuje E. Gelner, nacionalizam nema veoma duboke korijene u ljudskoj psihi. Polazi od toga „da je ljudska psiha ostala nepromenjena tokom mnogih milenijuma postojanja ljudske rase…”, pa nije ni bolja ni lošija u kratkome dobu nacionalizma (str. 55). Odista, ljudi su najnepromjenljivija bića na planeti Zemlji. Ali su i kvarnija, pa i podložnija promjenama mišljenja pod uticajem ili pritiskom žestoke propagande. Osobe zanesene i uznesene nacionom, zabluđene i zaluđene nacionalističkim sloganima i porukama mogu postati oruđe za svakojaku upotrebu.
Sa Gelnerom je o čovjekovoj psihi saglasan i Frensis Fukujama, za kojega je nacionalizam istovremeno temelj imperijalizma (Kraj istorije i poslednji čovek. CID, Podgorica, 1997, str. 282, 280).
[10] Dr Dušan Kecmanović, Psihopolitika mržnje, Prosveta, Beograd, 1999. Istraživanje raspoređuje u sedam tačaka: 1. Značenje svijeta obznanjeno u patološkome ili patološkim nije podobno objektivnoj stvarnosti. 2. Patološko je individualno uslovljeno, i različito kod pojedinaca. 3. Patološko nije slobodno izabrano. 4. Patološko se tiče cijele čovjekove egzistencije. 5. Patološko sprečava čovjeka da ispuni inherentne razvojne mogućnosti. 6. Racionalnim argumentima se ne može uticati na patološko. 7. Patološko ne može da se modifikuje i „izliječi” globalnim socijalnim promjenama. U okviru svojega dokazivanja navodi mišljenja: Emocija je suštinska karakteristika etničkoga identiteta. „Nacionalizam je neracionalan fenomen.” Prema tome, smatra autor, nacio-
nalistički obrazac ponašanja, mišljenja i osjećanja ne zadovoljava sve pomenute kriterijume, pa se ne može smatrati patološkom pojavom, niti osobe koje prihvate patološki obrazac duševno poremećenim ljudima (6, str. 333–338).
Potkrepljuje svoje nalaze podatkom da u svakoj populaciji ima 7–8% poremećaja ličnosti, dok u nacionalističkim ratničkim pohodima učestvuje znatno više etnonacionalne grupe zahvaćene nacionalizmom (str. 275).
Dr Kecmanović je opsežno naučno obradio, pojmovno i empirijski, nacionalno i patriotsko osjećanje, određenje nacionalizma, nacionalističku ideologiju, društvene okolnosti i činioce koji podstiču pojavu nacionalizma, uzroke i mehanizme širenja nacionalizma, završno sa Nacionalizam: s one strane normalnoga i patološkoga. Posebno je poučiteljno kakvi su odnosi nacionalizma i:
konformizma, pokornosti, agresivnosti, autoritarnoga karaktera… U kontekstu aktuelnih socijalnih okolnosti i subjektivnoga ekvivalenta prikazuje kako osjećaji neizvjesnosti, napuštenosti i izolovanosti, nemoći, difuzija identiteta, strah od odgovornosti i strepnja djeluju na pojavu nacionalizma. Kecmanović je zbog domaćih nacionalizama izbjegao u daleku Australiju, povremeno se otuda javljao, i u tuđoj zemlji našao smiraj.
[11] Dr Dušan Ičević, Nacionalizam — izvori, suština i oblici, RO „Borba”, OOUR „Borba”, Izdavačka delatnost, Beograd, 1983.
Tematski: Šta je nacionalizam? Nacionalizam i nacionalne protivrječnosti u savremenome svijetu (Kapital — odnos i nacionalizam, Nacionalne složenosti i nacionalizam u novooslobođenim zemljama, Socijalizam i nacionalizam, Korijeni i suštine nacionalizma, Diobe u prošlosti i savremenosti, Opšta svojstva nacionalizma kod nas, Klasno-socijalna izvorišta nacionalizma,
Nacija i nacionalizam), Nosioci i protivnici nacionalizma, Crkva i nacionalizam, kleronacionalizam, Pojavni oblici nacionalizma, Internacionalizam, jugoslovenstvo i nacionalizam.
[12] Dr Dušan Ičević, Kuda ide nacija, NIO „Univerzitetska riječ”, Titograd, Centar za marksističko obrazovanje „Milun Božović”, Titograd — Beograd, 1986.
[13] Dušan Ičević, Ništa bez vođa, sa nadnaslovom Nacionalizam usud ili udes, Mladost,
7. 3. — 20. 3, Beograd, 1988, str. 6.
[14] Hugh Seton-Watson, Nacije i države, Ispitivanje porijekla nacija i politike nacionalizma, Prijevod Nada Šoljan, 1980, Globus, Zagreb. Knjiga je na engleskome objavljena 1977.
[15] Hans Ulrih Veler, Nacionalizam, Svetovi, Novi Sad, 2002.
[16] Ernest Gelner, Nacije i nacionalizam, preveo Mašan Bogdanovski, Matica srpska, Novi Sad, 1997, objavljena na engleskome jeziku 1983. U knjizi Gelner razmatra i budućnost nacionalizma.
[17] Erik Hobsbaum, Nacije i nacionalizam od 1780, Program, mit, stvarnost, prevod Svetlane Nikolić, Filip Višnjić, Beograd, 1996.
Knjiga je objavljena na engleskome jeziku 1990. godine i prevedena poslije većine navedenih i obrađenih tekstova o nacionalizmu Danila Kiša i brojnih autora, naravno i mojih rasprava. Osnovne teme su mu: Nacija kao novina: od revolucije do liberalizma, Narodni proto-nacionalizam, Stanovište vlade, Transformacija nacionalizma 1870–1918, Vrhunac nacionalizma 1918–1950, Nacionalizam u poznom dvadesetom veku.
Za kontekst rasprave posebno je zanimljiv Appendix, dopisan osnovnome tekstu knjige, zapravo predavanja održana 1993/94. na Otvorenome univerzitetu u Budimpešti. Autor pravi kratak osvrt na prilike u Centralnoj i Istočnoj Evropi nakon pada Berlinskoga zida, samourušavanja socijalizma i ratova u Jugoslaviji, ali ne zalazi u suštine naslovne teme.
[18] Džordž Orvel, Beleške o nacionalizmu, Vreme, 1. februar 1993.
[19] Tomas Hilan Eriksen, Etnicitet i nacionalizam, s engleskoga prevela Aleksandra Bajazetov-Vučen, Biblioteka XX vek, Beograd, 2004. Eriksen je šokiran ratom u Jugoslaviji 1992. godine i užasnut počinjenim zvjerstvima u toku rata (str. 5, 8).
Knjiga je raspoređena u devet odjeljaka. Navodim samo VI odjeljak „Nacionalizam” koji obuhvata: Trka za naciju, Nacija kao kulturna zajednica, Upotreba kulturnih simbola u politici, Nacionalizam i industrijsko društvo, Komunikaciona tehnologija i nacija, Nacionalizam kao religija i kao metaforičko sredstvo, Nacionalna država, Nacionalizam protiv države, Nacionalizam i Drugi, Granice identiteta, Nacionalizam bez etniciteta, Ponovo o nacionalizmu i etnicitetu.
[20] Benedict Anderson, Nacija: zamišljena zajednica; razmatranje o porijeklu i širenju nacionalizma, prevele Nata Čengić i Nataša Pavlović, Školska knjiga, Zagreb, 1990, Bivanje nacijom danas, u originalu objavljena 1983. godine U Sadržaju su: Kulturni korijeni, Začeci nacionalne svijesti, Stare imperije, nove nacije, Stari jezici, novi modeli, Službeni nacionalizam i imperijalizam, Posljednji val, Patriotizam i nacionalizam, Anđeo povijesti.
[21] Antoni D. Smit, Nacionalni identitet, preveo s engleskoga Slobodan Đorđević, XX vek, Beograd, 1998.
[22] Dr Dušan Ičević, Nacionalna kultura i kultura nacije, IRO „Partizanska knjiga” — Ljubljana, OOUR Izdavačko-publicistička delatnost — Beograd, Beograd, 1984.
Integral nacije sadrži: Zbilja i fluid nacije, Natio i ratio, Nacionalnost i internacionalnost radničke klase, Ethos i mithos; a Sindrom nacionalizma: Usud i uspon nacionalizma, svjetska „opsjena” i balkanizam, Nacionalne brirokratije i „zvanični” nacionalizam, Svetost nacije i svjetovnost religije. Posebno razmatram nacionalne monolite i monopole vlasti, strukturni nacionalizam i nacionalizam legalnih struktura.
[23] Kaj Nilsen, Kulturni nacionalizam, ni etnički, ni građanski, Nacija, kultura i građanstvo, zbornik, priredio Slobodan Divjak, Službeni list SRJ, Beograd, 2002, str. 244–252
[24] Ivan Čolović, Kultura, nacija, teritorija, Republika, br. 288–289, 1–31. U nasljedstvu onoga što je Kiš svojevremeno žestoko kudio, nacionalizam se obnavlja neprekidno. Spisateljica Biljana Srbljanović kazuje da „duh tvrdokornoga nacionalizma, koji datira još od kasnih sedamdesetih i početka osamdesetih godina, i te kako još uvijek postoji”. U posljednjih 25 godina u Srbiji je, sa
kratkim prekidima, na vlasti „…vulgarni nacionalizam i prostački fašizam…” Priznaje da nastaje vrsta zamora materijala, pa i posustajanja, kada se uzaludno borite protiv istoga zla (Antinacionalisti su umorni, Danas, 24–25. novembar, 2012, str. VII).
[25] Jael Tamir, Liberalni nacionalizam, Filip Višnjić, Beograd, 2002.
[26] Dušan Janjić, Rečnik „nacionaliste”, drugo, dopunjeno izdanje, Istraživačko-izdavački centar SSO Srbije, Beograd, 1988.
[27] Nacionalizam igra važnu ulogu u funkcionisanju globalnog neoliberalizma, Danas, 1–2. septembar 2012, str. III–IV.
[28] Alvin Tofler, Treći talas, I i II, Jugoslavija — Prosveta, Beograd, 1983.
Na tzv. drugome talasu integrativne tehnologije kapitalističke industrijalizacije dešavala se pomama nacije i nacionalizma, dok se na tzv. trećemu talasu naučno-tehničke, informatičke revolucije, koji probija ljušturu nacionalne države, najavljuje raspad nacije. Tofler tada predviđa da će nadnacionalne integracije i asocijacije, transnacionalne korporacije, novi svjetski sistem komunikacija, planetarna svijest itd. otvarati i stješnjavati nacije, krnjiti njihov suverenitet. Namjesto nacionalizma koji govori u ime nacije, nastupa globalizam koji tvrdi da govori u ime čitavoga svijeta (str. I, 100–103; II, 88–105).
Toflerova predviđanja bila su — optimistička, zavedena/zanesena burnim razvojem tehničkoga univerzuma i globalizacije društva.
Najavljeni Kraj istorije i posljednjeg čovjeka Frensisa Fukujama koji sobom nosi najbolji režim liberalne demokratije i slobodnoga tržišta (Kraj istorije i poslednji čovek, isto, str. 351) odlaže se u neizvjesnost. Neobuzdna pohlepa profita dovela je do svjetske krize koja samourušava „idilu” neoliberalne doktrine.
Dušan Ičević
