U Kišovim poetskim spisima samotumačenje i samorazumijevanje onoga što se dešava u književnoj radionici ima posebno značenje za proučavanje njegove literature. Sâm naziv knjige Enciklopedija mrtvih preuzet iz istoimene pripovijetke, pisac precizno objašnjava: Ars poetica optimalno se zaokružuje u enciklopedijskom idealu pisanja. Kao i za Nabokova, ideal pisanja je sadržan u krajnjem sažimanju događaja uz maksimalno očuvanje enciklopedijskog ideala. Enciklopedijski stil omogućava autoru zgušnjavanje prostora i vremena, a u isto vrijeme izbor samo ključnih događaja, relevantnih za smisao fabule. U intervjuu povodom Peščanika, Kiš je istakao da je za njega smisao književnog rada takva knjiga koja će se čitati kao knjiga, ali i kao enciklopedija. Zašto je za pisca enciklopedijska formula idealni književni žanr, koji optimalno proširuje mogućnosti pisanja? Razloga za to ima nekoliko. Prvo — enciklopedijski stil ima neophodnu sažetost, jednostavnost i koherentnost. Drugo — u enciklopedije su uvrštene različite epohe i značajni stvaraoci, istorijske ličnosti ali i imena biljaka, flora, fauna, imena bogova i sve što je značajno u pojedinim oblastima: nauci, umjetnosti, kulturi, geografskim i istorijskim regijama i sl. Treće, u enciklopediji se miješanjem različitih vremena, kultura, civilizacija i njihovih simbola stvara jedinstvena cjelina.
Ono što Kiša fascinira u enciklopedijskom modelu je „zakon podudarnosti”, analogija koja vlada među tako različitim podacima. Pisac ističe da je enciklopedija defile slavnih ljudi, pjesnika, istraživača, političara, revolucionara, ljekara, astronoma, imena bogovski izmiješanih sa imenima bilja, pustinja, pješčara, predmeta, sa imenima gradova, antičkih bogova, tačnije „sa prozom sveta”. Po azbučnom načelu, ili po nekom drugom modelu života, svi događaji svedeni su na mjeru nužnosti. Rekonstrukcija životopisa znamenitih ljudi svedena je na mjeru neophodnog, neurotičnih tačaka — markera čijim se usvajanjem dobija cjelovita slika. S druge strane, enciklopedija Kišu imponuje kao dokaz sve-jedinstva svijeta i mondijalističke projekcije u čijem mozaiku je skladno ukomponovano sve što je vrijedno u istoriji čovječanstva — od postanka do danas, od religije i mita, do jezika, nauke, umjetnosti ili filozofije. Knjiga — enciklopedija je čuvar sjećanja čovječanstva, njegova duhovna biografija, povijest koja nadilazi vremenske i prostorne razlike među različitim kulturama. Objedinjeni u tu knjigu nad knjigama, gotovo sveti tekst, Istok i Zapad, antika i hrišćanstvo, Sjever i Jug, skandinavske sage i japanska religija, Konfučije i Buda, Isus Hristos i Muhamed, postavljeni su u logičan poredak iza koga se nazire jedinstvo svijeta. Takva proza svijeta predstavlja sliku neizmjerne i skrivene realnosti.
Međutim, za razliku od enciklopedija koje pišu naučnici i timovi naučnika zaduženih za pojedine oblasti, književna enciklopedija ili enciklopedija kao književnost ima drugačiji smisao. Od stvarne enciklopedije se preuzimaju jezik, stil, kondenzovanost i potreba za uspostavljanjem unutrašnje veze među različitim istorijskim vremenima i civilizacijama. Međutim, novina u književnoj produkciji je u sljedećem: dati su životopisi marginalnih ljudi, beznačajnih sudbina koje nijesu našle mjesto u enciklopedijama slavnih ličnosti. Taj antielitistički piščev stav utemeljen je na uvjerenju da naizgled nepoznati ljudi, bez značajnije istorijske uloge, imaju važno mjesto u kosmičkoj istoriji. Tako najmanji detalj treba da postane dio opšte memorije jer na tom mikroprostoru se manifestuje život u svojim najraznovrsnijim oblicima. Zato je za Kiša pripovijetka koja je dala ime knjizi povijest jedne enciklopedije koja sadrži imena svih mrtvih, osim onih koji se već nalaze u drugim enciklopedijama. Pisac je precizirao zadatak književnosti kao rad na dešifrovanju biografija neistorijskih ličnosti, koje nijesu stekle propisane uslove za ulazak u neku od važećih enciklopedija. Nepravedno zapostavljeni, svi ti bivši životi slivaju se u umjetnikovu fantaziju, apsorbovani u psihički i mentalno iznijansiranu galeriju junaka koja reprezentuje milione izgubljenih slučajeva. Takav niz pripovijesti, smještenih u različitim vremenima, Kiš će harmonično povezati tehnikom enciklopedijskog oblikovanja.
METAFIZIČKO PORAVNANjE RAČUNA
Primarni zadatak — da se posveti sudbini običnog čovjeka u neobičnim vremenima — zahtijevao je majstorsko umijeće u portretisanju likova i događaja. Kiš uspješno spaja dva zahtjeva. U prvom redu, u biografiju običnog čovjeka uvodi filozofske i kulturološke reference. Paradoksalno, likovi su obični, ali su događaji kojima su izloženi ili u kojima učestvuju, kao i kulturološki kontekst, univerzalno značajni. S druge strane, sabira tradicionalnu formu romana — životopisa u pripovijetku, pretvarajući tekst u enciklopedijski članak.
Sintezom vremena i mjesta događanja radnje, stvorena je neka vrsta enciklopedijskih likova. Kao načelo povezivanja i vezivnu supstancu Kiš logično uvodi mnoštvo kulturoloških simbola i asocijacija i tako rješava svoj osnovni problem: kako podići na najviši nivo narativni horizont jednog književnog lika koji ima skromni kulturni horizont. Da bi umetak bio uvjerljiviji, autor unosi dio vlastitog duhovnog iskustva jer za njega — da bi se pisalo, nije potrebno izmišljati.
Piščev književni ideal jeste da od sitnih podataka iz života načini mitsku knjigu koja ima bezvremeno značenje poput Tolstojeve Smrti Ivana Iljiča u kojoj je dat opis od rođenja do smrti glavnog junaka.
Kritičari su podvlačili sličnost sa Borhesovom „Vavilonskom bibliotekom”, ali će sâm pisac istaći podudarnost prije sa pričom „Funes” ili „Pamćenje”. Književnost je kulturni čin pamćenja, koje u ljudskom svijetu jedino ima status vječnosti. Dok su kod Borhesa uvedeni ljudi značajni po svom duhu ili zločinima, Kiš traga za zaboravljenim žrtvama. Argentinac je pružio nove instrumente pisanja, sjedinio esej, poeziju i novelu, iskoristio fantastično i ironično na neuobičajen način i oslobodio umjetnikovu uobrazilju do nepoznatih razmjera. No, i pored toga, Kiš će od prvog do posljednjeg retka ostati vjeran ideji o ličnom udjelu pisca u književnim tvorevinama. Autobiografsko iskustvo mora vibrirati makar kao senzibilitet u unutrašnjim slojevima teksta. Drugim riječima, sva njegova djela se osnivaju na realnim događajima, na onom neposredno proživljenom iskustvu u koje se unosi vlastiti duh, a što daje lični pečat cjelokupnoj prozi Danila Kiša.
Zamisao o enciklopedijskom idealu književnosti Kiš sprovodi u potpunosti. U prvom redu, kao dominantan način pisanja, kao temu posebne priče i njenu unutrašnju strukturu, kao mehanizam povezivanja različitih pripovijesti i kao sinonim za cjelokupno književno djelo. Takav novi obrazac pisanja priča kao enciklopedijskih jedinica izumio je Borhes, a Kiš talentovano usavršio i dosljedno upotrebljavao. Stvaranjem književnih modela čija je glavna književna tehnologija transformacija romaneskne forme u kratku verziju priča — sažetak, pisac je sačuvao sve bitno što opstaje, a obuhvata jedan čitav život.
Načelo kojim se rukovodio da bi od devet raznorodnih priča stvorio jedinstven enciklopedijski tekst jeste unošenje kulturoloških simbola po dubini istorijske vertikale, uspjevši da na taj način oživi biće drevnih kultura, religija i mitova. Složeni po kriterijumu semantički potvrđenih vrijednosti u istoriji i vrijednosnih mjerila, različiti motivi u Kišovoj literaturi sačinjavaju jedinstven kaleidoskop ljudskog života, u kome je na jednom mjestu zastupljena estetika, saznajna i informaciona komponenta.
Specijalizovan za likove koji su zaboravljeni od strane oficijelne istoriografije i enciklopedistike, jer ne zadovoljavaju njihove stroge standarde, pisac se opredijelio za neku vrstu metafizičkog poravnanja računa. Posvećen junacima života, čiji život ima sadržaj, ali ne sa stanovišta istorijskih zasluga, Kiš je zaokupljen idejom da tu vrstu bezimenih ljudi podigne do imena. Tako je osnovni umjetnikov zadatak da bezimenima osigura ime. Istorijski potvrđene ličnosti — kreatori istorije, često su nasilnici i despoti, a u pozadini života defiluje povorka neidentifikovanih lica zanemarljive vrijednosti u kontekstu uobičajenih i konvencionalnih mjerila. Kiš im prilazi ne kao nepravedno zaobiđenim, jer istorija ima svoje standarde, već nastojeći da formuliše antipod ozvaničenim društvenim vrijednostima, čiji su promoteri zvanične institucije. Sa istorijskog stanovišta neprihvatljive razlike za umjetnost su nezaobilazne jer istoriografija po antičkim mjerilima opisuje konkretne događaje, a umjetnost ispituje paradigmatične primjere, ono tipično što karakteriše opšta načela — suštinu egzistencije. U tom kontekstu pisacpostaje promoter izgubljenih generacija u metežu istorijskog vremena, zadužen da registruje njihovu biografiju i vrijednosno je osmisli.
Kad se razloži na elemente, najbjedniji životopis može imati sadržaje za enciklopediju. Riječ je o nekoj vrsti književnog spomenika neznanom junaku. Na taj način zadovoljena je kosmička pravda, u kojoj nema izuzetka niti povlašćenih.
Sonja Tomović Šundić
Nastaviće se
